Kulis.az Nuranə Abbasovanın tərcüməsində 2017-ci ilin Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Kazuo İşiquruonun Nobel nitqinin son hissəsini təqdim edir:
1999-cu ilin oktyabrında alman şair Kristof Hebner tərəfindən Osventsim Beynəlxalq Komitəsi adından bir neçə günlük keçmiş həbs düşərgəsini ziyarət etməyə dəvət olunmuşdum. Osventsim ilə ölüm düşərgəsi olan Birkenau arasındakı yolda yerləşən Osventsim Gənclər Mərkəzində yerləşdirilmişdim. Buraları gəzdim? qeyri-rəsmi olaraq müharibədən sağ çıxmış 3 nəfərlə görüşdüm.
Ən azından coğrafi olaraq nəsildaşlarımın böyümüş qaranlıq gücün qəlbinə daha yaxın olacağını hiss edirdim. Birkenauda çiskinli gündə dağıdılmış qaz kameralarının qalıqları qarşısında dayandım. Almanlar onları havaya uçurub, Qızıl Ordudan qaçmazdan əvvəl necə qoymuşdularsa, həmin gün də baxımsız vəziyyətdə idilər. Artıq nəmli, qırıq lövhələr sərt Polşa iqliminə məruz qalmış, ildən-ilə korlanırdı. Ev sahibi öz dilemması haqda danışmağa başladı. Bu qalıqlar mühafizə olunmalıdırmı? Perseks günbəzlər bunları ört-basdır edib, gələcək nəsillər üçün qoruyacaq şəkildəmi tikilməlidir? Yaxud təbii olaraq bütün bunların çürüyüb getməsinə icazə verilməlidirmi? Bunlar mənə böyük dilemma üçün güclü metafora təsiri bağışladı. Bu xatirələr necə olmuşdu, qorunub saxlanmışdı? Şüşə günbəzlər pislik və kədər qalıqlarını muzey eksponatına çevirə bilərdimi? Nəyi xatırlamalıyıq? Unutmaq, gələcəyə doğru addımlamaq nə zaman daha yaxşı olacaq?
44 yaşım vardı. Bu yaşa qədər İkinci Dünya müharibəsini, qorxu və zəfərlərini valideynlərimin yaş qrupundan olan nəslə aid hesab edirdim. Ancaq indi görürdüm ki, bu hadisələrə öz gözü ilə şahidlik etmiş insanların çoxu həyatda yoxdur. Bəs onda nə olacaqdı? Xatırlama gücü yalnız mənim nəslimə qalırdı? Müharibə illərini yaşamamışdıq, ancaq ən azından bu illər tərəfindən həyatları silinməyəcək şəkildə istiqamətləndirilmiş valideynlər tərəfindən böyüdülmüşdük. İndi bunları xalqa açıqlayan ədib kimi indiyədək fərqində olmadığım vəzifəmi yerinə yetirirdim? Bu xatirələri və dərsləri əlimizdən gələn qədər valideynlərimizin aid olduğu nəsildən digərinə ötürmək bizim üçün borcdurmu?
Qısa müddət sonra Tokioda auditoriya qarşısında çıxış edirdim və dinləyicilərdən biri bundan sonrakı mərhələdə hansı əsər üzərimdə çalışacağımı soruşdu. Kitablarımın daha çox böyük sosial və siyasi qarışıqlıq dövründə yaşayan, daha sonra isə geriyə boylanaraq həyatlarının utancverici xatirələri ilə əlləşən insanlar haqqında olduğunu xatırlatdı. Gələcək kitablarımın da oxşar mövzularda olub-olmayacağını soruşurdu.
Gördüm ki, suala tamamilə hazırlıqsız cavab verirəm. Bəli, dedim, daha çox unutmaqla xatırlamaq arasında mübarizə aparan insanlar haqqında yazmışam. Ancaq gələcəkdə həqiqətən cəmiyyətin eyni məsələləri necə qarşılayacağı ilə bağlı tədqiqat yazmağı planlaşdırıram. Xalq da bir şəxsin etdiyi kimi eyni hadisələri xatırlayıb-unudurmu? Yaxud fərqli düşünürmü? Tam olaraq bir xalq haqqında xatirələr nədən ibarətdir? Onlar harada saxlanılır? Necə istiqamətləndirilir, nəzarət edilir? Zorakılıq faktlarını dayandırmanın, yaxud cəmiyyəti xaos və müharibəyə sürükləmə yollarını unutmağın vasitəsi varmı? Digər tərəfdən, stabil, azad cəmiyyət, həqiqətən amneziya və əsəbi ədalət təməlləri üzərində qurula bilərmi? Sualı verən şəxsə bu cavabı deyirdim, ancaq, təəssüf, bunlar haqda necə yazacağımı bilmirdim.
***
2001-ci ilin əvvəlində Şimali Londondakı evimizin qaranlıq ön otağında bir axşam Lorna ilə birlikdə kifayət qədər keyfiyyətli VHS lentində çəkilmiş Qovard Hoksun 1934-cü il istehsalı olan “XX əsr” filmini izləyirdik. Qısa müddət sonra gördük ki, filmin başlığı geridə qoyduğumuz əsrə yox, Nyu-York və Çikaqonu bir-birilə əlaqələndirən lüks qatara ithaf edilib. Bəzilərinizin də təxmin edəcəyiniz kimi, film Hollivuda gedib ulduz olmaq istəyən aktrisaya Brodvey prodüserinin mane olmaq istəməsi üzrə qatarda baş vermiş hadisələr haqda sürətlə yüksələn xətlə inkişaf edən komediya janrındadır. Filmdə dövrünün məşhur aktyoru olan Con Berrimor komik performans sərgiləyir. Üzündəki ifadələr, jestlər, dediyi hər sözdə ironiya, ziddiyyətlər, eqosentrizm və özünü məhv edən insan qroteskləri bir-birini möhtəşəm şəkildə əvəz edir. Bir çox baxımdan parlaq performansdır. Buna baxmayaraq film davam etdikcə özümdə maraq görmürdüm. Bu, məni əvvəlcə təəccübləndirdi. Ümumilikdə Berrimori sevirdim, Qovardın digər filmlərinin – “The girl Friday”, “Only angels have wings” – də ulduzu idi.
Filmdən bir saat sonra ekran işinin dəyərləndirilməsi zamanı ağlıma valehdici ideya gəldi. Romanlarda, filmlərdə və tamaşalarda bu qədər canlı, inkaredilməz, inandırıcı xarakterin mənə bir o qədər təsir etməməsinin səbəbi bu obrazların qəribə insan münasibətləri çərçivəsində digər personajların heç birinə bağlana bilməməsi idi. Ardınca isə romanımla bağlı ağlıma daha bir ideya gəldi: obrazlarımla bağlı narahatlığı buraxıb, əvəzində münasibətlərimdən narahat olmalı deyiləmmi?
Qatar daha uzaq qərbə doğru hərəkət etdikcə Con Berrimor isterikləşdikdə Eduard Morqan Fosterin iki və üçölçülü personajları arasındakı məşhur ayırımı haqda düşünürdüm. O, hər zaman “bir əsərdəki obraz üçölçülü olmalıdır: inandırıcı şəkildə bizi təəccübləndirə bilmək gerçəyindən dolayı – deyirdi. İndi belə sual yaranmışdı: personaj heç bir münasibəti olmasa, üçölçülü hesab edilə bilərdimi? Eyni dərs seriyasının başqa yerində Foster maqqaşla yumoristik obrazı romandan qopardaraq işıq altında incələmək üçün məzəli görüntüdən istifadə edib. Oxşar iş ortaya qoya bilməzdimmi və ya müxtəlif münasibətləri işıq üzünə çıxara bilərdimmi? Yazdığım və ya yazacağım əsərlərlə bunu özüm edə bilərdimmi? Bir müəllim-şagird münasibətinə nəzər sala bilərəm deyə, düşünürdüm. Mənalı, yeni nəsə deyirmi? Yüzlərlə əsərdə olan eyni yorğun stereotip açıqca hiss olunurmu? Yaxud iki rəqib dost arasındakı bu münasibət dinamikdirmi? Duyğusal rezonansa malikdirmi? İnkişaf edirmi? Təəccübləndirici sürprizdirmi? Üçölçülüdürmü? Birdən-birə fərqli həll yolları tətbiq etdiyim halda keçmişdə əsərlərimin müxtəlif yönlərinin niyə uğursuz alındığını daha yaxşı başa düşdüm. Con Berrimora baxa-baxa ideya yaranmışdı. Bütün yaxşı əsərlər, radikal və ya ənənəvi çalarlarının nə qədər önəmli olduğunu düşünməmək şərtilə, bizim üçün vacib münasibətləri sərgiləməli idi: bizi hərəkətləndirən, əyləndirən, hirsləndirən, təəccübləndirən. Ola bilsin, gələcəkdə münasibətlərimi nə qədər çox nəzarətdə saxlayaramsa, obrazlar özləri öz qayğılarına qalardılar.
Burada mənimlə baş vermiş bir hadisəni nəql etsəm də, bəlkə də bu, hər zaman sizin üçün açıq-aydın görünən nəsnə olub. Bir şeyi deyə bilərəm ki, bu fikir yazıçılıq həyatımda ağlıma gec gəlmiş ideya idi və indi sizə danışdığım digər ideyalarımla qarışıq dönüş nöqtəsi hesab edilə bilər. O andan etibarən əsərlərimi fərqli şəkildə yazmağa başladım. Misal üçün, “Buraxma məni” romanımı yazanda mərkəzi münasibətlər üçbucağı və ondan yaranan digər münasibətlər haqda əvvəlcədən düşünməyə başladım.
***
Yazıçının karyerasındakı mühüm dönüş nöqtələri – ola bilər, bir çox karyera növlərində də - bunun kimidir. Çox vaxt onlar xırda, kiçik məqamlardan ibarət olur. Bunlar səssiz, xüsusi vəhy qığılcımlarıdır. Tez-tez ağla gəlməz, gələndəsə həmkarlar, müəllimlər tərəfindən bəyənilməyən təntənəylə təşrif buyura bilərlər. Daha diqqətlə, görünüşdə daha təcili tələblərlə əksəriyyəti rəqabət aparmalıdır. Bəzən ortaya qoyduqları şey hakim biliklərə zidd ola bilər. O ideyalar gələndə olduqları kimi qəbul etmək lazımdır, əks halda əlimizdən sürüşüb çıxar.
Burada kiçik və mühüm haşiyəyə çıxmaq istəyirəm, çünki əsasən, işim budur. Bir adam səssiz otaqda yaza, başqasıyla ünsiyyət qurmağa çalışa bilər, digəri səssizlikdə, yaxud əksinə səs küylü otaqda oxumaq istəyər. Əsərlər bir nöqtəni öyrədə, təlimatlandıra və ya müzakirəyə çıxara bilər. Amma mənimçün mühüm olan hisslərin çatdırılmasıdır. Bu hisslər sərhədlərimizdə olan insanlarla paylaşdığımız duyğulara itaət edərək böyüyür. Əsərlərin ətrafında böyük cəzbedici sənaye cəmləşib: kitab, kino, televiziya, teatr sənayesi. Ancaq nəticə etibarilə, əsərlər bir nəfərin digərinə söylədiklərini nəql edir: “mənə görə belədir. Nə dediyimi başa düşürsən? Sənə də belə gəlir?”
***
Beləliklə, indiki vaxta gəlib çıxdıq. Son zamanlar ayılmışam, neçə ildir, qovuq içərisində yaşamışammış. Ətrafımdakı insanların narahatlığı və qayğıları ilə maraqlanmamışam. Sivil, liberal düşüncəli insanlarla dolu müasir dünyamın əslində cılız, xəyal etdiyimdən daha kiçik olduğunun fərqinə vardım. 2016-cı ildə Avropa və Amerikadakı siyasi hadisələr, terror hücumlarının təəccübü altında sərbəst olaraq qəbul etdiyim liberal-humanist dəyərlərin dayanmadan irəliləməsi fikirlərinin uşaqlıq illüziyasından başqa şey olmadığını gördüm.
Optimizməmeyilli nəslin nümayəndəsiyəm. Niyə də yox? Böyüklərimizin totalitar rejimlər, soyqırım və tarixi qətliamlardan Avropanı dostluqla yaşayan liberal demokratiyanın mühüm bölgəsinə uğurla necə çevirdiklərinin şahidi olduq. Keçmiş müstəmləkə imperiyalarının onların əsasını təşkil edən zərərli fərziyyələrlə bütün dünyanı necə dağıtdığını gördük. Feminizm, eynicinslilərin haqları və irqçilik əleyhinə müxtəlif cəbhələrdə mübarizədə mühüm irəliləyişlərə şahidlik etdik. Kapitalizm və kommunizm arasındakı ideoloji, hərbi savaşın zəmnində böyüdük, çoxumuzu xoşbəxt nəslin nümayənədələri hesab elədikləri də həqiqətdir.
Ancaq indi geriyə boylananda Berlin Divarının yıxılmasından bu yana keçən dövrün könülsüzlük və imkanların itirilməsindən qaynaqlandığını görmüş oluruq. Varlanma, imkanlar arasındakı qeyri-bərabərlik millətlərarası və ölkə daxilində böyüməyə başladı. Xüsusilə, 2003-cü ildə İraqın işğalı, 2008-ci ildəki qalmaqallı iqtisadi böhrandan sonra adi insanların məcbur edildiyi qənaət rejimi, “Far Right” ideologiyası, ifrat millətçilik bu fərqi artırdı. İrqçilik, ənənəvi və modern formada, daha yaxşı təşkilatlanmış şəkildə yüksələrək yatmış bədheybət oyanışı ilə sivil küçələrə daşınmağa başlandı. Bu gün bizi birləşdirmək üçün, belə görünür, hər hansı proqressiv səbəblər yoxdur. Bunun əvəzinə, Qərbin zəngin demokratik ölkələrində belə, resurslar, hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan rəqib düşərgələrində əriyib yox oluruq.
Dünyanın dörd yanında elm, texnologiya və tibdə heyrətlənirici sıçrayışlarla bağlı problemlər uzanır. Gen yaratma texnologiyası CRİSPR, süni intellekt və robot texnologiyası sahəsində irəliləyişlər bizə üstünlüklər qazandırır, ancaq bunlar vəhşi meritokratiyalar, kütləvi işsizlik yarada bilərlər.
Və mən – 60-cı illərin adamı dünən var olduğundan şübhələnmədiyim bu dünyada gözlərimi hövkələyərək sanki xarici cizgilərini ayırd etməyə çalışıram. Mənim kimi yorğun bir nəslin intellectual nümayəndəsi olan yorğun müəllif kimi indi buy ad dünyaya baxa biləcək enerjini tapa bilərəmmi? Cəmiyyətin böyük dəyişikliklərə uyğunlaşmaq ümüb mübarizə apardığı arqumentlərə, savaşlara və mübahiisələrə emosional çalar qatmaq üçün perspektiv təmin etməyə kömək edəcək nələrsə qalıbmı?
Bu mübarizəyə davam etməliyəm, əlimdən gələn hər şeyi də edəcəyəm. Çünki ədəbiyyatın gücünə inanıram. İnanıram ki, bu çətin landşaftı keçə biləcəyik. Ancaq bizi ilhamlandıracaq, rəhbəlik edəcək gənc nəsil yazıçıların axtarışını da davam etdirəcəyəm. İndi onların zamanıdır, onlarda mənə gəlib çatmayacaq instinktlər, intuisiyalar çox olacaq. Kitab, kino, televiziya, radio dünyasında macərapərəst, həyəcanverici istetdadlar görürəm: 40, 30 və 20 yaşlı qadınlar, kişilər. Bu səbəbdən pozitivəm. Niyə də olmayım?
Ancaq icazə versəniz, Nobel Apellyasiya Məhkəməmi bitirərdim. Bütün dünyada haqq-ədaləti bərpa etmək çətindir. Ancaq ən azından oxuyacağımız, yazacağımız, yayacağımız, tövsiyə, yaxud rədd etdiyimiz, mükafatlandırdığımız kitablarla “öz ədəbiyyat köşəmizdə” kiçik guşəmizi yaratmağa icazə verin. Bu qeyri-müəyyən gələcəkdə bu günün və sabahın yazıçılarından ən yaxşısı olmaq istəyiriksə, hesab edirəm, daha müxtəlif olmalıyıq. Bunu iki mənada söyləyirəm:
Birincisi, ortaq ədəbi dünyamızı elit birinci dünya mədəniyyətlərinin rahat bölgələrindən daha çox səs toplamaq üçün genişləndirməliyik. Yazıçılar istər uzaq ölkələrdə, istər bölgəmizdə yaşasın, bu gün bilmədiyimiz ədəbi mühitdən qopmuş daşları kəşf etmək üçün daha enerjili şəkildə axtarışa çıxmalıyıq.
İkincisi, nəyin yaxşı ədəbiyyat olduğuna dair təyinatlarımızı çox dar və ya mühafizəkar şəkildə müəyyənləşdirməməyə çalışmalıyıq. Yeni nəsil mühüm, maraqlı əsərlərini təqdim etmək üçün hər zaman yeni, bəzənsə təəccübləndirici bütün yolları axtarıb tapacaq. Onlardan ən yaxşıları müəyyən etmək üçün düşüncələrimizi, xüsusilə, forma və janr əlaqəsinə açıq tutmalıyıq. Təhlükəli şəkildə bölünmənin artdığı zamanda qulaq asmağı bacarmalıyıq. Yaxşı yazı, yaxşı oxu bütün sədləri yıxacaq. Ətrafında toplaşacağımız yeni fikir və böyük insan xəyallarını belə tapa bilərik.
İsveç Akademiyasına, Nobel Fonduna və can atdığımız Nobel mükafatını parlaq simvol halına gətirən İsveç xalqına təşəkkürlərimi bildirirəm!/parafr.az/
Mənbə: Nobelprize.org
