Kulis.az Svetlana Turanın tərcüməsində rus yazıçısı Varlam Şalamovun “Gecə ikən” hekayəsini təqdim edir.
Şam yeməyi başa çatdı. Qlebov kasanı tələsmədən yaladı, masanın üstünə tökülmüş çörək qırıntılarını sol ovcuna diqqətlə sıyırdı və əlini ağzına tərəf apararaq ovcundakı qırıntıları ehtiyatla yaladı. Yaladıqlarını udmadan hiss etdi ki, ağzındakı tüpürcəyi bapbalaca çörək tikələrini xəsiscəsinə bürüyür. Qlebov ağzındakının dadlı olub-olmadığını hiss etdmirdi. Qidanın verdiyi ehtiras, fədakarlıq dolu hiss ilə müqayisədə dad adama hədsiz kasad və tamam fərqli bir şey kimi gəlirdi. Qlebov ağzındakını udmağa tələsmirdi. Çörək, onsuz da, ağızda əriyirdi. Özü də çox tez.
Baqretsovun çuxura düşmüş, par-par yanan gözləri Qlebovun ağzına arasıkəsilməz olaraq baxırdı. Başqa adamın ağzında yoxa çıxan qidadan gözü çəkməyə heç nəyin qüdrəti yetməzdi. Qlebov tüpürcəyini uddu və Baqretsov gözlərini ondan o dəqiqə çəkib üfüqə – səmada görünməyə başlayan iri narıncı aya baxmağa başladı.
– Vaxtdır, – Baqretsov dedi.
Onlar qayaya tərəf cığırla dinməz-söyləməz getdilər və təpənin yanından burulan balaca bir çıxıntıya qalxdılar. Günəş təzəcə batsa da, gündüz vaxtı adamın dabanını yalın ayağa geyilmiş rezin qaloşlara rəğmən yandıran daşlar artıq soyumuşdular. Qlebov sırıqlının qabağını düymələdi. Yerimək belə onun canını isitmirdi.
– Hələ çox var? – o, pıçıltı ilə soruşdu.
– Çox var, – Baqretsov sakitcə cavab verdi.
Onlar dincini almaq üçün oturdular. Danışası, ya da düşünüləsi bir şey yox idi. Hər şey, onsuz da, aydın və bəsit idi. Çıxıntının kənarındakı düzlükdə yerindən çıxarılmış bir yığın daş, qazılmış və qurumuş mamır vardı.
– Bunu təkcə də edə bilərdim, – Baqretsov qımışaraq dedi, – amma birlikdə daha maraqlıdır. Özü də köhnə dostla...
Onları keçən il buraya eyni paraxodda gətirmişdilər. Baqretsov sözünü yarımçıq kəsdi.
– Uzanmaq lazımdır, bizi görəcəklər.
Onlar uzandılar və daşları kənara tullamağa başladılar. Burada iki nəfərin birlikdə qaldırması və kənara çəkməsi mümkün olmayan daşlardan yox idi, çünki bu daşları buraya səhərçağı tökən adamlar Qlebovdan güclü deyildilər.
Baqretsov asta səslə deyindi. O, barmağını yaralamışdı. Yaradan qan gəlirdi. Baqretsov yaranın üstünə qum tökdü, sırıqlının içindən bir tikə pambıq qoparıb yarasının üstünə basdı. Qan kəsilmirdi.
– Laxtalanman zəifdir, – Qlebov laqeydcəsinə dedi.
– Həkimsən, nəsən? – barmağını sovuran Baqretsov soruşdu.
Qlebovun səsi çıxmırdı. Onun həkim olduğu vaxtlar özünə çox uzaq görünürdü. Belə bir şey ümumiyyətlə olmuşdumu? Ona dağlarla dənizlər arxasındakı o dünya tez-tez yuxu və uydurma kimi görünürdü. Təkcə “qalx” komandasından “yat” komandasına qədərki dəqiqə, saat və gün həqiqi idi. Qlebov bundan o yana baxmırdı, nə də baxmaq üçün özündə güc tapırdı. Elə hamı kimi.
Qlebov onu əhatə edən insanların keçmişini bilmirdi və bununla maraqlanmırdı. Əslində, elə günü sabah Baqretsov özünü fəlsəfə elmləri doktoru, ya da hərbi hava qüvvələri marşalı elan etsəydi, Qlebov ona elə o dəqiqə inanardı. Özü nə vaxtsa həkim olmuşdumu? Nəinki düşüncənin qeyri-iradiliyi, eyni zamanda, müşahidənin qeyri-iradiliyi itirilmişdi. Qlebov Baqretsovun çirkli barmağından qanı sovurduğunu görsə də, heç nə demədi. Bu düşüncə onun şüurunda, sadəcə, oyandı, amma Qlebov cavab axtarmaq üçün özündə iradə tapmadı. Buna heç can atmadı da. Olan-qalan və bəlkə də, insan şüuru olmaqdan çıxan şüurunun hüdudu çox dardı və indi bu, təkcə bir şeyə yönəlmişdi: daşları mümkün qədər tez yığışdırmağa.
– Dərindir, hə? – onlar nəfəsini dərmək üçün uzananda Qlebov soruşdu.
– Axı necə dərin ola bilər?! – Baqretsov dedi. Onda Qlebovun ağlına batdı ki, cəhəng bir şey soruşdu və çuxur, doğrudan da, dərin ola bilməz.
– Hazırdır, – Baqretsov dedi.
O, insan barmağına toxundu. Daşların arasından ayağın baş barmağı görünürdü. Ay işığında onu aydın şəkildə görmək olurdu. Bu ayaq barmağı Qlebovun, ya da Baqretsovun ayaq barmaqlarına oxşamırdı. Hərçənd cansız və qurumuş olması ilə deyil. Məhz elə bu cəhət fərq deyil, eynilik təşkil edirdi. Amma ölünün barmağının dırnağı qırxılmışdı, barmaq özü də Qlebovunkundan daha ətli və yumşaq idi. Onlar nəşin üstünə yığılmış daşları sürətlə kənara atdılar.
– Lap cavandır, – Baqretsov dedi. İkisi birlikdə nəşi ayağından tutub çuxurdan güclə çıxardılar.
– Yekəpərdir ha! – Qlebov nəfəsi kəsilə-kəsilə dedi.
– Belə yekəpər olmasaydı, – Baqretsov söylədi, – onu da bizim kimi basdırardılar. Biz də bu gün buraya gəlməli olmazdıq.
Onlar ölünün əllərini qaldırıb əynindəki köynəyi çıxardılar.
– Tumanı lap təzədir ki! – Baqretsov razılıqla dilləndi.
Tumanı da dartıb çıxardılar. Qlebov alt paltarı sırıqlısının altında gizlətdi.
– Yaxşısı budur ki, əyninə geyinəsən, – Baqretsov təklif etdi.
– Yox, istəmirəm, – Qlebov donquldandı.
Onlar ölünü təzədən qəbirə uzadıb üstünü daşla doldurdular. Göyün üzünə qalxmış ayın saldığı göyümtül işıq daşların, seyrək tayqa meşəsinin üstünə düşərək hər çıxıntını, hər ağacı xüsusi və gündüz olduğundan daha fərqli göstərirdi. Hər şey həqiqi görünsə də, gündüz olduğundan fərqlənirdi. Bu sanki dünyanın ikinci və gecəyə xas üzü idi.
Ölünün alt paltarı Qlebovun sırıqlısının içində isindi və ona daha yad bir şey kimi gəlmədi.
– Nə siqaret çəkərdim... – Qlebov dalğın-dalğın dedi.
– Sabah çəkərsən.
Baqretsov gülümsəyirdi. Sabah onlar ölünün paltarını satacaq, onu çörəklə dəyişəcək, bəlkə də, hətta bir az tütün də alacaqdılar...
1954
