Kulis.az tərcüməçi, şair Nicat Məmmədovla müsahibəni təqdim edir.
- Nicat, xoş gördük.
- Xoş gəlmisən.
- Qəzadan sonra səninlə birinci dəfədir görüşürük. Mart ayında olmuşdu da, hə?
- Hə, martın 18-i.
- Əməliyyat olundun, indiyə qədər də müalicən davam edir.
- Elədir.
- Vəziyyətin necədir?
- Evdə gəzirəm. Aşağı düşmürəm, pilləkanları qalxıb-düşmək çətindir. Şiddətli ağrı olur. Amma evin içində gəzirəm. Son dörd ay ərzində evdən cəmisi dörd dəfə çıxmışam. Ancaq həkimə gedəndə.
- Kimlər gəldi yanına, kim maraqlandı?
- Demək olar, dostların hamısı zəng elədi. Səlim Babullaoğlu zəng edib, Rəhim Əliyev, Namiq Hüseynli, Alpay Azər gəlmişdi... Qohumlar gəlmişdi... Sağ olsunlar.
- Bir neçə ay qabaq təzə kitabın çıxıb – “Əlifba sırası ilə”. Əvvəlcə “Azərbaycan” jurnalında hissə-hissə çap olunmuşdu, sonra da “Başla” nəşriyyatında kitab kimi işıq üzü gördü. Bundan qabaq isə, 2022-ci ildə “Aramsızlıq” kitabın üç dildə çap olunmuşdu. Azərbaycanda çap olunan neçənci kitabın oldu bu?
- İlk kitabım “Axın” 2010-cu ildə üç dildə çap olunmuşdu. İkinci kitabım “Dilin xəritəsi” da həmin il çıxdı, rus dilində, aralarında üç ay fərq oldu. Sonra 2022-ci ildə “Aramsızlıq”, 2023-cü ildə “samizdat” şəklində Nihad Fəlsəfehin “Qızıl səslər”i, bu il də “Əlifba sırası ilə” və Orxan Səmədin “Mızıltılar”ı. O da “samizdat” şəklində.
- Nihad Fəlsəfehlə Orxan Səmədi nə üçün “samizdat” buraxdın?
- Bu praktikanı ruslardan götürmüşəm. Orda çox müəllif məqalələr toplularını, şeirlərini pdf halında yayır. Mən də bu iki kitabın pdf-ini Telegram kanalımda paylaşdım, istəyən yükləyib oxusun. Özüm də dostlara hədiyyə etmək üçün hərəsindən beş-on dənə çap etdirdim. Demək olar, havayı başa gəlir.
- Azərbaycanda çap olunan kitablarının arasında on iki il fərq oldu. Bu vaxt xaricdə kitabın çıxmışdı?
- Hə, 2013-də Rusiyada “Место встречи повсюду” kitabım çıxmışdı. Sonra özləri göndərmişdilər “Rus Premiyası”na. 480 müəllif içində üçüncü oldum. Özüm maraq göstərməmişdim, bir də zəng elədilər ki, mükafat almısan. Amma şəxsi səbəblərə görə mükafatı almağa da gedə bilmədim. Orda mükafat alan ilk azərbaycanlı idim, məndən sonra Şirin Şəfiyeva aldı. Romanına görə. Hə, 2013-də o kitabım çıxmışdı, 2018-də də “Непрерывность” kitabım çıxdı, Çeboksarıda, Nijni Novqorodda.
- Belə başa düşürəm ki, özün öz kitablarını reklam etməyə çox da çalışmırsan.
- Gərək təqdimat edəsən, müsahibələr verəsən. O qədər müsahibəyə çağırırlar, getmirəm, proyektlərə dəvət edirlər, getmirəm. Cəmisi bir dəfə Berlindəki Humboldt Universitetində yaradıcılıq gecəmə getmişdim, 2020-də. Getdim, çıxış etdim, suallara cavab verdim, qonorarımı alıb qayıtdım. Ondan sonra da təkliflər oldu. Getmədim.
- Elə mənim də müsahibə dəvətimə əvvəlcə soyuq yanaşdın, sonra razılaşdın.
- Elədir. Mən buna tavtologiya kimi yanaşıram. Yəni, bir yazıçının müsahibə verməyi mənə görə özünütəkrar və ya öz yazdıqlarına pis formada özünüşərhdir. Bu adam yazıb da hər şeyi. Götürün, oxuyun, haqqında yazın, araşdırın. Pisdir, yaxşıdır – qərarı siz verin. Oxucular da olmasa, heç olmasa professional çevrə oxusun. Bizdə peşəkar tənqidçi bir-iki nəfərdir, onlar da nə yazır, heç bilinmir. Amma ruslar haqqımda çox yazır. Elə bu yaxınlarda cavan tənqidçi Aleksey Masalov “Aramsızlıq” haqqında yazıb. Deyim ki, onun metarealizm haqqında da maraqlı məqalələri çoxdur. Bax, onlarda bu refleksiya var, amma bizdə yoxdur. “Aramsızlıq” haqqında təkcə Fərid Hüseyn yazdı. Ümumiyyətlə, pablik olmaq mənə çox çətindir.
- Sosial şəbəkələrdə də yoxsan.
- Vkontakte-də varam, materiallara görə. Bir də Facebook-da səhifəm var, onu da yoldaşım idarə edir. Durub enerjimi bir də buna sərf etmək istəmirəm. Bəlkə, daxili qorxularım da, sosiofobiyam var. İnsanlarla ünsiyyət qurmaq çətindi mənə.
- Yadımdan çıxmamış bunu da soruşum. Bayaq dedin ki, sənə görə yazıçının müsahibə verməyi çox da düzgün deyil. Amma Borxesi yadımıza salaq. Onun Osvaldo Ferrari ilə müsahibələri də ən az hekayələri qədər oxunub.
- Mən onlara müsahibə kimi yanaşmıram. Məncə, onlar Borxesin yaradıcılığına girişdir. Amma, əslində, sənin dediyinə də haqq qazandırmaq olar. Müsahibə dialoqdur. Dünya fəlsəfəsi də Platonun dialoqlarından başlayıb. Amma mən təsəllini bundan tapıram ki, Pinçon kimi, Selincer kimi, Pelevin kimi guşənişinlər də var. Sadəcə işləriylə məşğul olublar.
- Məncə, müasir dünyada guşənişinlik çox da effektiv olmayacaq.
- Amma əksini də demək olar. Yəni ki, sənin bədən kimi, cism kimi sosiumda olmamağın virtual reallıqda obrazının yaranmağı ilə əvəz oluna bilər. Sosiumda yoxsan, virtual reallıqda aktivlik göstərirsən. Amma birbaşa kontakta girməmək şərti ilə. Bir də ki, mənim yazılarım elə də böyük maraq doğuran şeylər deyil. Mənə elə gəlir. Xüsusən Azərbaycanda. Özü də mən azərbaycanca yazmırdım, 2022-də Nihad Fəlsəfehlə başladım.
- Nəyə görə rusca yazırdın? Təhsili rusca almısan deyə?
- Hə, mən rusca oxumuşam. Özüm azərbaycanlıyam, ailəm də azərbaycandillidir. Yoldaşım heç rusca bilmir. Arada zarafat da edirəm ki, yoldaşım oxuya bilsin deyə azərbaycanca yazmağa başladım. “Aramsızlığ”ı da özüm tərcümə elədim azərbaycancaya. İki tərcüməçiyə sifariş verdim, heç biri məni qane etmədi. Pis-yaxşı, dəli-tərsinə özüm özümü tərcümə elədim. Yəni ki, yaxınlarım görsün mən nəylə məşğulam. Bu tədricən gəldi. Əvvəlcə azərbaycandilliləri ruscaya tərcümə eləyirdim, sonra bir neçə sevdiyim rusdilli yazıçıları azərbaycancaya çevirdim, sonra özüm özümü tərcümə elədim, indi də birbaşa azərbaycanca yazıram. Bu təcrübə dünya ədəbiyyatında az da olsa var. Nabokov var, Bekket var. Həm özü özünü tərcümə edib, həm də eyni uğurla iki dildə yazıb. Azərbaycanca yazmağımın bir səbəbi də rusca eləmədiyim şeyləri azərbaycanca eləməkdi. Bir-birini tamamlasın. Əgər rusca daha çox metarealist şeylər yazıramsa, azərbaycanca daha çox sosart yazıram. Oyunsal poetika.
- Bəs azərbaycancaya keçməyin nə çətinliyi oldu?
- Çətinlik hiss eləmirəm. Sənə deyim ki, on altı ildir rusca danışmıram, mənim ancaq yazı dilim rusca idi. Sadəcə dillərin fərqini hiss edirəm. Rus dilinin öz diktatı var, Azərbaycan dilinin öz diktatı. Məsələn, mənə elə gəlir ki, Azərbaycan dili uzun cümlələr və şəkilçi çoxluğunu sevmir. Cümlələr daha lakonikliyə və sadəliyə meyllidir. Bu yaxınlarda Orxan Əyyubovun “Külək gülü” romanını aldım. Özünə bir intellektual kimi hörmətim var, amma dilinə görə romanı əlli səhifədən artıq oxuya bilmədim. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında az adamı özümə yaxın hiss edirəm, təkrar-təkrar oxuyuram. Biri Rasim Qaracadır, onun proza dili çox xoşuma gəlir. Həmid Herisçinin əvvəlki yazılarını bəyənirəm.
- Məncə, “Əlifba sırası ilə” sənin yaradıcılığında dönüş nöqtəsi oldu. İndiyə qədər şeirlər və esselər yazırdın. Amma bu kitabda sən formaya yox, fikrə köklənmisən.
- Burda forma yoxdur, janrlar da qarışıqdır. Şeir də var, fraqmentar yazılar da, esseistika da, hekayələr də. Yeganə şey Azərbaycan əlifbasının ardıcıllığıdır. Yazıların başlıqları əlifba ardıcıllığı ilə gəlir, A-dan Z-yə. Dünya ədəbiyyatında var belə şeylər. Səlim Babullaoğlu 2003-2004-cü illərdə Moskvadan Çeslav Miloşun “Yol qırağındakı it” kitabını gətirmişdi. Düzdür, orda əlifba sırası yox idi, amma fraqmentar yazılar idi. Orda da janrlar qarışıq idi, şeir də var idi, xatirə də var idi, yazmadığı kitabların süjetləri də var idi.
- Nika Turbinanın gündəlikləri də elədir. Müəyyən günlər şeirlə, müəyyən günlər hekayə ilə.
- Elədir. Ümumiyyətlə, fraqmentar üslubu özümə çox yaxın hesab edirəm. Nəfəs almaq kimi. Necə nəfəs alırsansa, elə də yazmalısan.
- Özünü daha rahat hiss edirsən fraqmentlərdə?
- Spontan alınır da. Qəfildən. Janrın kökü qədimdir, gedir çıxır yaponlara. Onlarda janr var idi, adına dzuyhisu deyirdilər. Müəllif yazdığı fraqmentlərin nə dərəcədə ədəbiyyata aid olduğunu düşünmədən ağlına gələn hər şeyi yaza bilərdi. Romantiklər dövründə fraqment inkişaf elədi, Novalisin fraqmentlərini çox sevirəm.
- Bəs özünü böyük formada görürsən?
- Qəti. Mənə elə gəlir ki, heç vaxt roman yaza bilmərəm. Gücənmək də istəmirəm. Amma böyük forma təkcə roman deyil. Poeziyada da böyük formalar var. Mənim elə “Aramsızlığ”ım, Nihad Fəlsəfehin “Qızıl səslər” poeması böyük formadadı. “Aramsızlığ”ı on ilə yazmışam. Vitmenin “Ot yarpaqları”, Paundun “Kantos”u kimi. Poema deyil, amma böyük formadı. Buna long-poem deyirlər. Qaldı romana, hekayəyə, “Əlifba sırası”nda iki-üç hekayə var. Amma onlar fləş hekayələrdi, bir atımlıq, şillə kimi. Bilmirəm, bəlkə gələcəkdə nəsə yazdım, amma hələ özümdə onu görmürəm. Təbii şəkildə alınmır. Bir də o riskə getmək istəmirəm. Üç il, dörd il, beş il romana qoyursan, o da boşluğa gedir. Bu müddət ərzində dolanmaq da lazımdır. Spontan, təbii alınsaydı, Nabokovdakı kimi, bir aya roman qoyursan ortaya. O məndə yoxdur.
- Bir az da heteronimlərdən danışaq. 2023-cü ildə Nihad Fəlsəfeh adıyla bir kitab şeir yazdın, indi də Orxan Səməd adıyla. Heteronim yaratmaq ehtiyacı deyim, həvəsi deyim, marağı deyim – səndə necə yarandı?
- Həm insan özündən bezir. Orhan Pamuku sevməsəm də, onun “Qara kitab”ından sitat gətirim: “Başqası olmaq”. On il, on beş il, iyirmi il bir poetikada işləyirsən. Bir poetika olmasa da, bir istiqamətdə. Yorulursan, başqası olmaq istəyirsən, alternativ personajlar yaradırsan. Digər tərəfdən, 2019-cu ildə məndə böyük dəyişiklik baş verdi, 37 yaşında. 37 yaşlı şairlər ya ölür, ya sağ qalıb nəsrə keçir, ya da (özünü)tənqidə başlayır. Mən başa düşdüm ki, mənim lirik məndən danışdığım şeirlərim nə qədər təbii hesab etsəm də, oxucu üçün və birinci növbədə professional oxucu üçün sadəcə ritorik vasitələrin cəmindən ibarətdir, yəni Şklovskinin dili ilə desək, incəsənət – fənddir, priyomdur. Bir də, ilham hesab etdiyim bir çox şey mənim bipolyar pozuntumun hipomaniyası, yuxarı notları idi. Başa düşdüm ki, mən artıq aktyor olmaq, öz lirik mənimin dilindən danışmaq istəmirəm. Mən aktyorları oynadan kuklaçı olmaq istəyirəm. Səhnə arxasında olum, görünməyim. Bir də hələ tələbəlikdən qalma fikirlərim vardı. 17-18 yaşında Pelevinin “Çapayev və Pustota” romanını oxudum. Buddist romandır, mən də buddizmlə maraqlanmağa başladım. Başa düşdüm ki, mən deyilən bir şey yoxdur. Düşünürəm ki, “mən” yoxdur, sən məni özün qurursan, eqo leqo kimidir. O mənlər də çoxdur, Nicat Məmmədovun içində bəlkə də min dənə mən var. O mənlərə səs verirəm. Həm də, yazmadığım poetikaları yazıram. Necə deyə bilərəm ki, metarealizm qalan poetikalardan üstündür? Elə deyil axı. Bəlkə də bu həqiqəti başa düşməklə bağlıdır. Başa düşürsən ki, həqiqət yoxdur, varsa da, ona çata bilməyəcəksən, bəlkə ölümdən sonra. Həqiqət əvəzinə doğrular var. Həqiqət təkdirsə, doğrular çoxdur. Doğrular da pitsa kimi, doğrayıblar, hərə özünə bir pay götürüb. İndi mən həmin doğrulara səs verirəm. Səbəblər çoxdur – alternativ həyatlar yaşamaq, alternativ poetikalarda yazmaq, müxtəlif doğrulara səs vermək, müxtəlif texnikalar öyrənmək... Nihad Fəlsəfeh bir üslubda yazır, Orxan Səməd başqa üslubda. Bilirsən də, biz gecikmiş ədəbiyyatla məşğuluq. Bizim təzə bildiyimiz şeylər çoxdan tapılıb. Burda iki variant var: ya onları tərcümə etmək, ya da o poetikadan ilhamlanıb analoqunu yaratmaq. Mən tərcümədən bezmişəm, buna görə analoq yaradıram. Bu həm də bir az eqoistik yanaşmadır, sən məhdud həyatında, ondan da bir az məhdud poetik həyatında istəsən, bütün dünya ədəbiyyatı tarixinin bütün etaplarını keçə bilərsən. Bütün dövrləri, bütün janrları götürüb tətbiq edə bilərsən. Və bu şeirləri də rusca yazmıram. Rusca yazdıqlarım metarealizmdir, Fərqanə məktəbinə yaxındır. Azərbaycanca yazdıqlarım isə daha çox OBERİU, Lianozovo məktəbinə, sosarta daha yaxındır. Həmin poetikanı tərcümə eləmirəm, tərcümədə itəcək, çünki əllinci illərin Moskva barakları ilə 2024-cü ilin Bakısı eyni deyil, realiyalar itir arada. Ona görə ümumi konsepsiyanı götürüb, azərbaycanca analoqunu yaradıram.
- Tərcümə demişkən, uzun illər tərcümə ilə məşğul olmusan.
- Hə, iyirmi il. Əsasən azərbaycancadan ruscaya edirdim. Azərbaycancaya az tərcümə etmişəm. Biri Enrike Vile-Matasın “Bartlbi və çevrəsi” romanıdır. Onu da çox az hissəsini mən etmişdim, qalanını Qismət etmişdi.
- Jurnalda işin davam edir?
- Əlbəttə. Materiallar hazırlayıb verirəm. Əsasən, tərcümələr olur.
- Tərcümə məsələsini əbəs yerə xatırlamadım. Tərcümə sənin öz yaradıcılığına necə təsir edib?
- Pis. Təkcə vaxt almaq mənasında demirəm. Hesab elə, iyirmi il əksərən qrafomanları tərcümə eləmisən, özün necə yazacaqsan? İstər-istəməz bu sənə təsir edir. Ondan sonra, əlbəttə ki, Nihad Fəlsəfehlə Orxan Səməd çıxacaq ortaya. Heteronimlərimin səbəblərindən biri də budur.
- Müasir Azərbaycan ədəbiyyatını da izləyirsən. Bəyəndiyin imzalar kimlərdir? Şairləri nəzərdə tuturam.
- Alyoşanı və Elnurə Hüseynovanı çox bəyənirəm. Alyoşanın şeirlərini Kamminqsə oxşadıram. Onda da qrammatik və leksik sınmalar var. Elnurəyə gələndə isə, məncə, Xlebnikov azərbaycanca yazsaydı, Elnurə kimi yazardı. Milli futurizm. Hərdən onlarla yazışırıq, fikir mübadilələri aparırıq. Alyoşa çox maraqlı adamdır. Kvadrat şair deyil. Bizdə axı çoxusu kvadrat şairdir. Baxırsan, adam beş min dənə kitab oxuyub, amma yazısında özünü göstərmir. Oxumaqla deyil ki. Oxumaq vacibdir, amma sən qəbul etdiyin informasiyanı biliyə çevirməlisən. Əgər informasiyanı biliyə çevirə bilməsən, o sənin təcrübən olmayacaq. Yamaq kimi qalacaq. Alyoşanın “Sözləşmələr” kitabı çıxıb. Ondan sonra iki kitab da yazıb, amma çap etdirməyib. Göndərmişdi mənə. Məncə, çox möhtəşəmdir.
- Belə başa düşdüm, ənənəviliyə qarşısan.
- Qətiyyən. Ənənəvi formalardan xoşum gəlir. Heca elə ənənəvi formadır da. Yeddi, səkkiz, on bir heca. Bayatı, gəraylı, qoşma. Ənənəvi formanı götürüb üstündə o qədər şey edə bilərsən ki. Bodler ənənəvi sonet formasında nə gözəl şeirlər yazıb – modern poeziya məhz onlardan başlayır. Köhnə formaya yeni məzmun doldursan, bomba effekti yaradar.
- Bəs bizdə nə üçün sən deyən məzmun dəyişikliyi olmur?
- Qorxurlar yəqin, ya da savadları çatmır. AYO-dan sonra eksperimentlər çox aşağı səviyyədədir. Dünya görüşü olmalıdır, xarici dillər bilməlisən. Cavanlardan çoxusu heç xarici dil bilmir. Öyrənib oxusunlar da. Hal-qəziyyə belə gətirib ki, biz rusca bilirik. Getsinlər ingiliscə, fransızca, almanca öyrənib oxusunlar, dəvəquşu kimi başlarını yerdən çıxartsınlar. Amma bir tərəfdən də, biz gecikmişik e. Yəqin, heç xeyri olmayacaq. Artıq ChatGPT şeir yazır.
- Sən də o fikirdəsən ki, süni intellekt canlı yaradıcılığın qabağını alacaq haçansa?
- Dəqiq deyə bilmərəm. Məncə, bizim yazdıqlarımız ChatGPT üçün gübrə rolunu oynayacaq. O bizim yazdıqlarımızdan yararlanıb yeni yaradıcılıq növləri icad edəcək. Virtual reallığa uduzuruq. Həm də ki, gənc nəsil şeir oxumur, game oynayır. Özü də elə oyunlar var ki, fəlsəfi tutumu heç də müasir poeziyadan geri qalmır. Bilmirəm nə olacaq, proqnoz vermək istəmirəm. Amma poeziyanın, ədəbiyyatın pafosunu da bir az aşağı salmaq lazımdır. Ədəbiyyatı ideallaşdırmaq lazım deyil, məşğuliyyətdir də, edirik. Mən ümumiyyətlə, nə ədəbiyyata, nə də ümumən sənətə ciddi yanaşmıram. Niyə də ciddi olmalıdır? Ədəbiyyat kimi xilas elədi? Rusiya ilə Ukrayna qırır bir-birini, iki qardaş xalq. Bəs o böyük rus ədəbiyyatı, Çexov, Tolstoy nə oldu? Köməyə gəldilər? İdeallaşdırmaq lazım deyil. Ölümü gözləyə-gözləyə başımızı qatırıq. Pis iş görmürük ki. Kimsə kombi düzəldir, biz də şeir yazırıq.
- Maraqlı söhbətə görə çox sağ ol.
- Sən sağ ol.
