Kulis.az-ın “İşdən kənar” layihəsinin budəfəki qonağı ictimai-siyasi xadim, Sosial Demokrat Partiyasının qurucusu Zərdüşt Əlizadədir. Xatırladaq ki, layihədə ədəbiyyatdan kənar peşə sahibləri ilə ədəbiyyat haqqında söhbətlər aparılır.

- Zərdüşt müəllim, atanız Mübariz müəllim Nizaminin tərcüməçilərindəndir. Böyüdüyünüz mühit, ədəbiyyat sizin formalaşmağınızda nə kimi rol oynayıb?

- Atamla anam ikisi də filologiyadan professor olublar. İkisi də əməkdar elm xadimidir. Biri İran ədəbiyyatını tədqiqi edib, o biri türkoloqdur. Atam şair və mütərcim olub. Ədəbi tənqidçi olub, sonra tənqiddən uzaqlaşıb. Keçmiş Kommunist küçəsində, indiki İstiqlaliyyət küçəsində yaşamışıq. Evimizə həmişə ədiblər qonaq gəlirdi. Atam Yazıçılar Birliyinin üzvü idi. Evi də bizə oradan vermişdilər. Bilirsiniz, sovet hökuməti yazıçılara belə qayğı göstərirdi və əvəzində loyallıq tələb edirdi. Bəziləri bu loyallığı pul naminə edirdi. Amma mənim atam əqidəli insan idi, həqiqətən də kommunizmə inanırdı. Sonradan kommunist rəhbərləri bu əqidəni biabır edə bildi. Halbuki 20-ci əsrin əvvəlində ülvi, möhtəşəm bir şey idi - əmək insanlarının qardaşlığı.

İndi tənqid edirlər, amma sovet təhsil sistemi yaxşı sistem idi. O cümlədən ədəbiyyat sahəsində faydalı işlər görülürdü. Azərbaycanın klassik ədəbiyyatını, yeni dövr ədəbiyyatını sovet məktəbində oxuyanda oxumuşam. Müasir ədəbiyyatı həmişə izləyirəm. Anarın o vaxt “Ağ liman” povesti çıxanda “Kommunist” qəzetində Xalid Əlimirzəyevin tənqidi məqaləsi çap olundu. Əsəri darmadağın edirdi. Rəhmətlik anama dedim ki, axı, bu yaxşı povestdir, bunu niyə pisləyirlər? Anam dedi, sən də götür yaz ki, onlar haqsızdır. Mən dedim, axı peşəkarlığım çatmır buna. Yəni mən anlayırdım ki, elmi səviyyəm buna imkan vermir.

- Elm demişkən, elmi işinizin mövzusu nə idi?

- “60 cı illərdə Misir nəsrində antiburjua təmayüllərinin güclənməsi”. Nəcib Məhfuz da var idi bunların arasında. Sonra onu tərcümə də etdim. Hərçənd Nəcib Məhfuza Nobel mükafatının verilməsi siyasi konyuktura idi, ondan daha böyük yazıçılar vardı Misir nəsrində. Nəcib Məhfuz onların arasında ilk dəfə durub demişdi ki, biz İsraili tanımalıyıq. Sonradan buna görə onu qəhvəxanada vurmuşdular. Qolu ömürlük zədələndi.

- Belə bir fikir var ki, ədəbiyyat fərdləri xilas edə bilir, cəmiyyəti yox. Bunu davam etdirib desək ki, siyasət də cəmiyyəti xilas edə bilər, sizin də siyasəti seçməyiniz izah olunurmu?

- Məni valideynlərim vətənə məhəbbət ruhunda böyüdüb. Uşaqlıqdan xalqı sevmək, sadə əmək insanlarını sevmək fikri ilə tərbiyə olunmuşam. Amma sonra bu sonuncu ilə razılaşmadım. Sadə əmək adamlarını da sevmək lazımdı, zehni əməklə məşğul olanları da, o birilərini də. İşinə görə deyil, insani keyfiyyətlərinə görə sevmək lazımdı. Mənə təlqin edilmiş xalqa məhəbbət məni siyasətə itələdi. Siyasətə qatılanda da ümidim o idi ki, xalqı xilas edəcəm, cəmiyyətimizi islah edəcəm, Qarabağı azad edəcəm.

- Var idi deyəndə, indi daha ümidiniz yoxdur?

- Yox. Biz vətəndaş cəmiyyəti qurmaq uğrunda mübarizə aparırıq. Amma siz indi təsəvvür edin ki, daşdan ev tikmək istəyirsiz və sizə ilk növbədə daş lazımdı. Elə deyil? Demokratik cəmiyyət qurmaq üçün lazım olan daş demokratik vətəndaşdır. Varmı bizdə demokratik vətəndaş? Ona görə də siyasi mərhələdən sonra mənim həyatımın ictimai mərhələsi gəlir. Mən bu mərhələdə maarifçiliklə, publisistika ilə məşğulam, müəllimlik edirəm. Millətimiz üçün vacib olan demokratik vətəndaş tərbiyəsinə öz töhfəmi verməyə çalışıram.

6 il Soros fondunun idarə heyətinin üzvü oldum. Cənab Soros böyük səxavətlə hər il iki milyon yarım dollar ayırırdı demokratik cəmiyyətin formalaşmasına və biz yeddi-səkkiz nəfər bu məbləğin hara ayrılmasına qərar verirdik. Ona görə də biz Azərbaycanda demokratik cəmiyyətin, demək olar ki, bütün mənzərəsini bilirdik.

- Zərdüşt müəllim, cavablarınızdan belə bir çıxarış etdim ki, siyasətçi praktikliyi yanaşanda ədəbiyyatın faydasını maarifçilikdə görürdünüz...

- Ədəbiyyatın məqsədi kiməsə və ya nəyəsə xidmət etmək deyil. Ədəbiyyat divara mıx vurmaq kimi utilitar bir şey deyil. Ədəbiyyat hər bir yaradıcı adamın özünü ifadə etmək formasıdır. Bəstəkar musiqi ilə, rəssam rənglə, yazıçı da mətnlə. Bu mənada yazıçı özünə xidmət edir. Kimsə cibini doldurursa, oxunaqlı əsərlər yazıb qazanırsa nə demək olar. Məsələn Stiven Kinq Dostoyevski deyil, amma istedadlı yazıçıdır. Çingiz Abdullayev – gözəl dedektivdi. Satılır da. Amma ədəbiyyat deyil. Bəlkə də Çingiz Abdullayev daha çox öyrədir. Amma mən belə hesab edirəm ki, ədəbiyyat insanlara nəciblik, fədakarlıq və s. kimi keyfiyyətlər ötürə bilər. Amma əlbəttə məqsəd bu deyil. Kimsə bunları sadəcə ala bilər buradan. Məsələn, Puşkin yazıb özünü ifadə edib, amma onun əsərləri ilə yeni ədəbiyyat, vətənpərvər insanlar, rus olması ilə öyünən nəsillər yaranıb. Bizdə də Nizami yazmırdı ki, ənam alsın. Əksinə, ona ənam verməyi özünə şərəf sayan şahlar vardı. Nizami ona görə yazıb ki, böyük bir ənənənin üzərində dayanmışdı. Bəli, elə insanlar da olub ki, ədəbiyyata, xalqa xidmət etsin. Həsən bəy Zərdabi kimi, Cəlil Məmmədquluzadə kimi, Mirzə Ələkbər Sabir kimi, Üzeyir Hacıbəyov kimi, Cəfər Cabbarlı kimi... Mənim üçün örnəkdirlər onlar. O zamanın tələbi ictimai sifariş idi ki, ziyalılar xalqa xidmət etsin. İndi belə sifariş yoxdur. Özünə, cibinə xidmət etməkdir indiki sifariş.

- İndi ədəbiyyatımızda da bir maarifçi pafos var axı.

- Mənim bir erməni dostum var - Luiza Paqosyan. Ədəbiyyatı yaxşı bilir. Sülhpərvərdir. Mənim erməni sülhpərvərləri ilə dostluğum var. Çox deyillər - iki üç nəfər... Luiza Paqosyan, Georgi Vanyan. Mən Paqosyana Sabirin, Mirzə Cəlilin əsərlərini verdim. Dedi ki, onlar xalqa necə qəzəblidirlər. Dedim, bu qəzəbin astar üzü xalqa məhəbbətdir. O, dedi ki, bizdə beləsi yoxdur. Dedim, sizdə xalqı belə sevən yoxdur deməli. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında indi belələri çox azdır. Bir kiçik şəfəq kimidirlər.

- Məsələn, kim?

- Məsələn, gənclərdən Seymur Baycan. Seymur heç gənc də deyil daha. Mən onu özümə dost sayıram. Bilmirəm, o, nə düşünür. Hər halda yazdıqlarını həmişə oxuyuram. Seymurdan çox şey gözləyirəm. Özünə də dedim ki, sən mənim ümidlərimi doğrultmursan, “Quqark”ı yazanda səndən “Sakit Don” kimi əsər gözləyirdim. Təəccübləndi ki, sən mənə o meyarla yanaşırsan? Deyirəm, Şoloxov “Sakit Don”u yazanda 24 yaşı vardı. Yazmaq üçün gərək içində bir atəş olsun. Həyat təcrübəsi olsun. Yəqin ona görə ədəbiyyatçılar deyir ki, “Sakit Don”u Şoloxov yazmayıb. Amma hekayələri oxuyanda görürsən ki, sanki davamıdır.

- Sizcə, bizim müasir ədəbiyyat dövrün ictimai-fəlsəfi ruhuna, pafosuna adekvatdırmı? Axı indi maarifçilik pafosu da var. Modernizm də. Postmodernizm havası da...

- Çünki bizim cəmiyyətimiz özü həftəbecərdi. Bizim cəmiyyətimiz heç bir tarixi inkişaf dövrünü yetkin şəkildə, tam keçməyib. Fikir verin. Ruslar gəlib Azərbaycanı işğal edəndə bir-biri ilə boğuşan 4-5 xan var idi. Avropa inkişaf mərhələsi keçəndə bizdə feodal pərakəndəlik olub. O altı-yeddi xanın hər biri müqavilə imzaladı, çara biət etdi. İranda yenidənqurma idi. Qacarlar bir-biri ilə didişirdi. Xanlar da xərac verməmək üçün ruslara biət etdi. Milli mənlik haqda sovet vaxtı bədii-ideoloji-tarixi miflər, qəliblər hazırlayıb xalqın beyninə yerləşdiriblər, filmlər, romanlar, elmi əsərlər vasitəsilə bunu ediblər. Məsələn, gənc nəslin təsirləndiyi Fətəli xan uzaqgörən, mötəbər, müdrik dövlət adamı kimi təqdim olunur. Halbuki quldurun biri idi. Tarixi sənəddir-indi də durur: Ərdəbil xanına yazırdı ki, gəl birləşib gedək Lənkəran xanının torpaqlarını tutaq. Amma bizə necə tanıtdırırlar onu? Yəni, nəinki tarix elmi, bədii vizual əsərlər də günün tələbatına, siyasi sifarişə xidmət edib.

Ədəbiyyatımız sifariş alan sex kimi olub. Nadir hallarda bəzi ədiblər daxili istəyi ilə yazıb. Məsələn Əliağa Vahid. Heç kimə fikir vermədən öz qəzəllərini yazıb. Sifarişsiz. Kasıb, yetim bir adam olub, hökumət də qayğı göstərməyib.

- Bayaq da dediniz, şərq ədəbiyyatının böyük ənənəsi, irfan ədəbiyyatı və s. kimi mənəvi dayaqları var. Amma bu gün cəmiyyətlərin can atdığı demokratiya Qərbin tapdığı modeldir.

- Demokratiya Qərbin deyəndə, Qədim Yunanıstanda yaranıb. Onun da şərtləri olub. Qadınların, qulların və mülkiyyəti olmayanların səsvermə hüquqları olmayıb. Qərbdəsə demokratiyanın əsasını Maqna Xartiyadan götürüblər. Amma ozamankı demokratiya indikinə bənzəmir. Qloballaşma, ETİ, məsafələrin kiçilməsi və s. başlayanda demokratik dövlət quruluşları Qərbdə örnək sayılmağa başladı. Amma bunu ideallaşdırmaq lazım deyil. Bunlar imperialist Qərbin quruluşudur. Qərbli insana görə şərqli insan heç kəsdir, həşəratdır. Donetsk üzərində təyyarənin vurulmasından sonra nə qədər həngamələr, araşdırmalar-filan oldu. Amma bu müddət ərzində müsəlman şərqində 29 min 8 yüz insan həlak oldu. Qərbin imperialist baxışları dəyişməyib, çünki, dünya dəyişməyib.

- Siyasətlə ədəbiyyatın ideal tənzimlənən münasibətləri necə olmalıdır sizcə?

- Siyasət ədəbiyyatın işinə qarışmamalıdır.

- Bəs ədəbiyyat?

- Ədib əgər siyasətlə məşğul olmaq istəyirsə, getsin olsun. Nə var ki? Nobel mükafatı laureatı Mario Lyosa iki dəfə prezidentliyə namizədliyini verdi. Havel Vatslav parlaq dramaturqdur, gəldi Çexiyanın prezidenti oldu. Ona görə ki, dissident idi. Əlbəttə, ədəbiyyat adamı siyasətlə məşğul ola bilər...

Mənim bir kitabım çıxıb. Həmmüəllif kimi. 88-90-cı illər Azərbaycan tarixini yazmışam. Tamamilə fərqli bir baxışdır. Amma cəmiyyət heç onu oxumaq istəmir. Deyirlər, xalq oyandı, xalq qalxdı. Elə şey yoxdur. Xalqı oyatdılar, sonra öz oyunlarına görə istifadə edib qovdular. Budur vəziyyət. Mən bunu yazmışam. Yoxsa xalqın bu qoltuğuna qarpız, o qoltuğuna qarpız... Qəhrəmanlar düzəlt, sonra idarə elə...

- Tarix başqa. Dəqiq olmalıdır. Amma bədii mətndə bu şişirtmələr olur. Məsələn, “Vaqif” dramında Vaqifin Qacara baş əyməməsi kimi...

- Səməd Vurğun Azərbaycanda bənzərsiz, böyük şairdir. İndi cırtdanlar ona palçıq atırlar. Səmədsiz XX əsr ədəbiyyatı yoxdur. Həm də Səməd Vurğun müəyyən yaşa qədər həqiqətən kommunizmə inanırdı. Bilirsiniz, nəyə inanmağın bura dəxli yoxdur. Kimsə Allahın varlığına inanır, kimsə yoxluğuna. Şairə istedadına görə qiymət vermək lazımdır. Səməd çox savadlı adam idi. Biz öz böyüklərinə xor baxan xalqıq sadəcə.

- Zərdüşt müəllim, özünüz bədii mətn yazmısızmı?

- Mənim bütlərim - yəni, sevdiyim yazıçılar o qədər böyük olublar ki, özümdə cəsarət tapmamışam. Şeir heç vaxt yazmamışam. Bircə dəfə bir şeir tərcümə etmişəm. Misir şairinin bir şeirini... “Azadlıq” qəzetinə verdim çap olundu. Axıcı bir şeir idi, sehrlədi məni. Bir də Nobel mükafatı laureatı Nəcib Məhfuzdan iki romanını tərcümə etmişəm: “Möhtərəm cənab” və “Məhəlləmizin mübarizəsi”.

- Kinoyla aranız necədir? Yəqin solçu filmləri daha çox sevərsiz.

- Gəncliyimdə kinoman olmuşam. Sonralar böyük rəssam olan sinif yoldaşımla bir sənədli filmi də buraxmırdıq. 60-cı illəri bilirsiniz... İtalyan neorealistlərinin filmlərini. İş o yerə çatmışdı, təqaüdümü yığırdım ki, Moskva kinofestivalına gedim. Kino dəlisi idim. Kino haqda kitablar da oxuyurdum. Məncə, mən kinonu pis bilmirəm. Xüsusən gənclik dövrümdə Fellini, Tarkovski, Berqman mənim zəmanəmin zirvələri idi. Bu günün rejissorlarından Lars Fon Triyeri izləyirəm. Solçu filmlərə qalanda, bu, bir seçim deyil. Bizim sol əlimiz də var, sağ əlimiz də. Bəşər cəmiyyətində iki ideya olub: “Bacarana can qurban” ideyası – imperializm, kapitalizm. İkincisi, əlsizlərə, kasıblara şərait yaradan sistem ideyası. Başqası yoxdur. Sadəcə, sovet hakim zümrəsi sosializm ideyasına ölümcül zərbə vurdu...

Layihənin digər yazıları:

İqbal Ağazadə: “Nizami Gəncəvinin bədbəxtliyi ondadır ki...”

Fazil Mustafa: “Axundovun islama nifrəti anlaşılandır”

Keçmiş səfir: “Füzuliçilik bizi boğaza yığıb”

• “Arşın mal alan” yenidən Ankara səhnəsində
• Azərə böyrək transplantasiyası ediləcək
• Qorxdum ki, anam işə gecikər - Rauf Ranın şeirləri