Onunla bərabər qəlbimi, ruhumu itirdim

Yasmina Mixayloviç: “Milorad Paviç sanki yazdıqlarının içərisində dəniz qulduru idi, gözəgörünməz şəkildə bildiyini yeridirdi: gizli-aşkar şeirlərini romanlarında, hekayələrində ifadə edirdi...”

Serbiyanın dünyaca məşhur, “Xəzər sözlüyü” romanı 36 dilə çevrilmiş böyük yazıçısı və şairi Milorad Paviçin həyat yoldaşı Yasmina Mixayloviçlə müsahibə etmək Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin xəttiylə Dünya Yazıçılarının 53-cü Belqrad Görüşünə gedəndə ürəyimdəki arzuların ümdələrindən idi.

Bu il Dünya Yazıçılarının 53-cü Belqrad Görüşünün gündəliyi bir-birindən maraqlı tədbirlər, dəyirmi masalar, kitab təqdimatları və s. ilə bəs deyincə zəngin idi. Tədbirlərdən sonrasa artıq gecənin elə vədəsi yetişirdi ki, o vaxt tanımadığın ölkədə kiminsə qapısını döymək etik deyildi. Ancaq “çövkənbaz fələyin” öz oyun qaydası, “dəftərxana qanunları” var, bir iş ki yuxarıdan istənib, başa gəlməsi üçün göylərin razılığı alınıb, əlbəttə ki, dadına yetişən, əl uzadan tapılacaq...

Milorad Paviçin həyat yoldaşı Yasmina xanımla müsahibəmizi, sağ olsunlar, təşkil etdilər. Azərbaycandan gəldiyimi ona çatdıranda demişdi ki, axşam tərəfi saat altı üçün gəlsin... Yaşadığı binanın qənşərində Paviçin büstünü və xatirə lövhəsini görəndə elə bil öz dilimizdə danışan bir simsarla üzləşmişdim və ona güvənib, binada yaşayanların soyadı həkk olunmuş zəng düymələri içindən “Paviç” yazılmış düyməni basdım...

Yasmina xanım qonağını olduqca səmimi qarşıladı və “qırmızı, ya yaşıl çay” təklifinə nədənsə “qara çay” deyə razılıq verdim... Çay gətirməkçün otaqdan çıxarkən dedi ki, nə qədər istəsəniz, şəkil çəkə bilərsiniz və özünüzü burda tam rahat hiss edin. Oxumuşdum ki, Paviçin evində üç yazı masası var, onlardan biri xanımının, ikisi isə Paviçindir... Yazı masalarından biri kasıb günlərinin yadigarıdır deyə saxlayırlar, o birində isə daim çalışırmış... Düzü, Paviçin yazı masasının üstündə “Kitabçı” jurnalının Serbiya ədəbiyyatına həsr edilmiş xüsusi nömrəsini görəndə təəccübləndim, qara bir şübhənin təlqini ilə içimdən keçdi ki, yəqin Yasmina xanım gələcəyimi biləndə Azərbaycanca materialları əl altına qoyub, ancaq sonradan bildim ki, birgəlik şəkilləri üz qabığına vurulmuş “Kitabçı” jurnalı artıq 2 ildir Paviçin yazı masasındadır.

Paviçin 4 otaqlı mənzili olduqca xoş təsir bağışlayır... Yataq otağı kiçikdir və döşəmədən tavanacan divar üç tərəfdən boya-baş kitab şkafıdır. Qonaq otağında şairin yazı masası, şəxsi əşyaları, müxtəlif dillərdə çap olunan kitablarının yığıldığı ayrıca kitab şkafı var. Digər otaqda isə 2 yazı masası var, onlardan biri yazıçı Yasmina xanıma aiddir, digəri isə Paviçindir. Yazı masasının üstünə baxanda elə bilirsən ki, bu dəqiqə kimsə hansısa əsəri yazırmış, sadəcə, beş-on dəqiqəlik harasa çıxıb. Ümumiyyətlə, bu evdə Paviçə məxsus əşyalar vəfat etmiş adamın yadigarları kimi görünmür, sanki Paviç sağdır və onlardan hər gün istifadə edilir. Yerdəki Quba xalçasını isə naxışlarından, üslubundan tanısam da, dərinə getmədim, ancaq nəzərim Yasmina xanımın diqqətindən yayınmamışdı, gülə-gülə dedi ki, Bakıda bağışlayıblar. Daha sonra Bakı səfərindən, Azərbaycan dövlətinin onlara olan münasibətindən ürəkdolusu danışdı, ölkəmizin onunçün ikinci vətən olduğunu vurğuladı...

Bakıdaykən bilmirdim, niyyətində olduğum müsahibə alınacaq ya yox, ancaq hazırlamışdım... Sualları yazdığım qələm olduqca böyük olduğundan sözlər dəftərimdə çox yer tutmuşdu, bir neçə vərəq idi... Üç-dörd sualdan sonra Yasmina xanım dəftərimə diqqətlə baxdı, yarızarafat dedi ki, siz o sualların hamısını bu gün vermək fikrindəsiniz? Gülüşdük... Toxtaq olması üçün dedim ki, sizə aid olmayan yazılar da var dəftərdə, söhbət qızışandan sonrasa, gözündən yayınaraq, aram-aram səhifələri çevirib bütün suallarımı ünvanladım... Vaxtdan xəbər tutandasa, artıq bir saat yarım idi ki, söhbətləşirdik:

– Milorad Paviç dünyaca məşhur yazıçıdır, amma o, həm də gözəl şeirlər müəllifidir. Onun şair kimi şöhrətlənə bilməməyinin başlıca səbəbi nə idi?

– Böyük şair – bu, XX əsrin yarısına qədər daha dəbdə olan ifadə idi, insanlara xoş təsir bağışlayırdı, amma sonralar roman ədəbiyyatda başlıca janr olmağa başladı. Və Paviç də kiçik hekayələr yazmağa girişdi, amma həmin illərdə onun qələmə aldıqları heç kimin marağına səbəb olmurdu. O, “Xəzər sözlüyü”nü yazmağa başlayanda fikirləşirdi ki, əsərini heç kim oxumayacaq. Fəqət məhz bu əsər ona uğur qazandırdı. Paviç qəlbən şair idi. Əslində, o, həm alim, həm də şair idi. Hətta hekayələrini, romanlarını yazarkən belə şair idi. O, sanki yazdıqlarının içərisində dəniz qulduru idi, gözəgörünməz şəkildə bildiyini yeridirdi: gizli-aşkar şeirlərini romanlarında, hekayələrində ifadə edirdi...

– Siz də yazıçısınız, Paviçlə ailə qurmamışdan əvvəl də ölkənizdə tanınırdınız. Adətən şairlərin, yazıçıların ailələrində ikinci bir yazıçı olanda, o qədər də şöhrətlənə bilmir, daha çox həmin ailənin nümayəndəsi kimi yadda qalırlar. Sizcə, yaradıcılığınız Paviçin məşhurluğunun kölgəsində qalmadı ki?

– Yox, çünki biz bir-birimizlə bəhsə girməmişdik. Münasibətlərimiz qadın və kişi arasında olan adi münasibətlərlə eyni tutulmamalıdır, sanki biz bir bütöv insan idik, bir-birimizi tamamlayırdıq. Amma mən həyat yoldaşı kimi güclü olmaq istəyirdim və bu, çox normal idi. Mən həyat yoldaşım Milorad Paviçin “muzası” – ilham pərisi idim. O da yazıçı idi və o da mənim ilham pərim idi. Və bizim aramızdakı münasibətlər intellektual məhəbbət oyunu idi.

– Sizin Milorad Paviçlə bağlı yazdığınız xatirələri oxudum. Şairlərin, yazıçıların xanımlarının xatirələrini oxuyanda həmişə bir məqama diqqət etmişəm ki, ancaq xoşbəxt günlərindən yazırlar və ona səadət bəxt edən insanı – ərini yalnız günəşin doğduğu tərəfdən göstərirlər. Bu isə, elə bilirəm, həqiqəti öz rəngində əks etdirmir…

– Paviçlə yaşamaq çətin idi. Amma buna baxmayaraq, çox yaxşı idi, mənə xoş idi. Özümüzəməxsus yumorumuz var idi. Sanki bir adam idik, fərqlərimiz itmişdi. Baxmayaraq ki, bizim aramızda 31 yaş fərq var idi, fəqət fiziki və intellektual baxımdan biz bərabər idik. Mən indi “indi” deyirəm, amma vaxt o qədər tez dəyişir ki... Bilirəm, o indi istəyərdi ki, mən deyim: Mənim ərim dünyaca məşhur və çox evcanlı biri kişi idi və həm də bilirəm ki, o, bu sözləri eşitsəydi nə deyərdi və məni gülmək tutur...(gülür)

– “Xəzər dənizinin sahillərində” adlı kitabınızdan görünür ki, Bakıya yaman vurulmusunuz...

– Mənim Azərbaycanın Serbiyadakı səfiri Eldar Həsənovla tanış olmağım xoş təsadüf oldu. Sonra Azərbaycanda oldum, bu, Paviç üçün də sürpriz idi. Çünki biz bilmirdik ki, Kaspi dənizi Xəzər adlanır və Azərbaycanda yerləşir. Bakıda özümü tamamilə öz evimdəki kimi hiss edirdim. Bu, təkcə Xəzər dənizi, neft və qazla bağlı deyildi. Bu, adət-ənənə, təbiət, dağlara vurğunluqla əlaqəli idi, qeyri-adi mənzərələri hələ də unuda bilmirəm. Mən Paviçin ölümündən sonra Xəzərin peyzajı ilə tanış oldum. Təbii ki, o məkanlar həmişə olub, Xəzər, Qafqaz tarixi yerlərdir. Mən Azərbaycana 2 yazıçı kimi səfər etdim – həm öz yerimə, həm de Paviçin əvəzinə. Mən orada həm de Paviç idim. Azərbaycan hökuməti Belqradın mərkəzində Paviçin heykəlini ucaltdırdı. Ciddi mədəni münasibətlər yarandı və bu gün də davam edir. Paviç öləndən sonra mən bilmirdim nə necə olacaq, çünki onun ölümü məni sarsıtmışdı, amma onun heykəlinin ucaldılmasını mənə göydən göndərilən hədiyyə kimi qəbul etdim.

– Adi insanlar öləndən sonra onlara qarşı paxıllıq hissi, həsəd bitir. Amma şöhrətli insanlara qarşı olan paxıllıq onların ölümündən sonra daha da kükrəyir, artır. Ölümündən sonra Paviçə qarşı belə bir münasibət hiss etmisinizmi?

– Bəli, ona qarşı da paxıllıq hələ də bu və ya başqa formada davam edir. Ancaq bu, təkcə Serbiyada belədir. Paviçin ölümündən sonrakı ilk illər paxıllığı başa düşə bilmirdim. Anlamırdım ki, bu insanlar Paviçi niyə görə sevmir. İnsanlar deyərkən mədəni elitanı nəzərdə tuturam – onları deyirəm, oxucuları yox. Sonradan başa düşdüm ki, bütün dahilərə, böyük insanlara qarşı öz ölkəsində münasibət həmişə belə olub. İndi bunu daha yaxşı anlayıram və onları bağışlayıram. Bu münasibət indi mənimçün adiləşsə də, əvvəllər bu fikirləri ürəyimə yaxın buraxmaq çətin idi.

– Sizcə, vətənində ona qarşı belə münasibətin kökündə nə dayanırdı?

– Bu, adi insanların qorxusundan irəli gələn münasibətdir. Paviç fərqlidir. Bəzi insanlar fərqlilikdən, fərqli insanlardan qorxurlar.

– Sizi anlayıram, ancaq bir tərəfdən də baxanda daha Paviçə nə paxıllıq eləmək olar ki? Onun əsərləri göz qabağındadır, oxunur, sevilir, dünyanın ən müxtəlif ölkələrində ardıcıl nəşr olunur...

– Əslində, absurddur. Bütün dünya dahilərinə qarşı münasibət belə olub. Hər yerdə çoxlu istedadsız insanlar var və onlarla mübarizə üsulu yoxdur. Yaşadığımız III minillik, XXI əsr sanki zombi kimidir. Bu, reallıqdır.

– Sizcə, Paviçə münasibət necə olmalıydı, yəni sizin gözləntiləriniz nədən ibarət idi?

– Mən indi narazı deyiləm. Paviçin kitabları serb dilində çap edildi. Çünki onun kitabları müxtəlif dillərdə çap olunurdu (alban, Koreya, Azərbaycan və s.), amma öz doğma dilində kitablarının azlığı problem idi. Və mən indiki vəziyyətdən məmnunam. İkinci problem isə yaşadığı mənzilin qarşısında xatirə lövhəsinin olmaması idi. Sonralar evin qarşısına vurdular. Amma xatirə lövhəsinin vurulması üçün 6 il gözləmək lazım gəldi. Bu xatirə lövhəsini ruslar qoyub, serblər yox. Küçədə, binanın (evin) qarşısındakı xatirə lövhəsi Moskvada olanla eynidir. Rusiyalı heykəltəraş cənab Potovski 6 il Serbiya hakimiyyəti ilə danışıqlardan sonra hazırladığı lövhəni Belqrad bələdiyyəsinə göndərdi və yalnız bundan sonra xatirə lövhəsi binanın önündə vuruldu. Əslindəsə belə olmalı deyildi.

– Paviçin “Xəzər sözlüyü”nəcən də yazdığı qalıcı əsərlər var idi, amma “Xəzər sözlüyü” ilə qəfil şöhrət tapdı, dünyada tanındı. Şöhrət də elə bir ağır imtahandır ki, xasiyyətdə dəyişikliyə səbəb ola bilir. Əksər əsərlərinə qarşı oxucu biganəliyi ilə üzləşən bir yazıçının “şöhrətlə davranışı” necə oldu?

– O deyirdi ki, məşhurluq elə bir haldır ki, ya onun təsirində olmalısan, ya da ona qarşı soyuqqanlı davranmalısan. Paviç isə çox soyuqqanlı idi. İndi, yəni ölümündən sonra Milorad Paviç dünyada daha məşhurdur. Yaşayarkən əsərləri bu qədər dillərə çevrilməmişdi. Bu mənim üçün çox həssas məqamdır. Onun əsərlərinin dünyada yayılması üçün əlimdən gələni edirəm, sözsüz ki, bu mənim işimdir, amma bu, təkcə mənim işim deyil. Bu, həm də bir maraqdır. Paviç təkcə yazıçı deyildi, o, həm də ədəbiyyatçı, tarixçi idi. O, çoxlu yazıçıları, rəssamları tanıyırdı. Paviç yaşasaydı, bəlkə də indiki şöhrətindən təsirlənər, soyuqqanlı olmaya bilərdi...

– Sağlığında Paviçin Nobel mükafatı almağıyla bağlı müəyyən səs-küy yaranırdı, sonra səngidi. Nobel mükafatı almaq yaşadığı dönəmdə Paviçin özünə nə dərəcədə real görünürdü və buna maneələr nə idi?

– Bu, siyasi bir situasiya ilə bağlı idi. Çünki müharibə məsələləri vardı, Nobel mükafatı həm də xalqlara münasibətlə verilir. Bu isə həmin dövrdə siyasi cəhətdən mümkünsüz idi. Amma Paviç mükafatı almaq istəyirdi. O bilirdi ki, yazdıqları çox dəyərlidir. Paviç siyasi yazıçı deyildi. Paviçin mövqeyi və Balkanların siyasi durumu ilə bu mükafatı almaq, laureat olmaq həmin vaxt mümkünsüz idi.

– Paviçin sizinlə birgə yazdığı əsərləri var. Həmmüəllif olduğunuz mətnlərdə Paviçin yaradıcı prinsipləri nədən ibarət idi, hansı məqamlarda sizinlə razılaşırdı, hansı məqamlarda yox?

– Biz birgə 2 kitab yazmışıq. Amma onları tam mənada həmmüəllif əsərlər hesab etmək olmaz, çünki yazdıqlarımızın, sadəcə, mövzuları eynidir. Yazı tərzi tamamilə fərqlidir. Biz birlikdə yazmırdıq. Bu mümkün deyildi. Biz yazı yazarkən, o, bu otaqda otururdu, mən də o biri otaqda. Çünki onun enerjisi o qədər böyük idi ki, onlar hər məqamda cümlə halına düşə bilmirdi. Yazıçı olmaq tənha olmaq deməkdir, yazıçılıq tənhalıqdan başlayır. Biz bir-birimizin yazılarını oxuyurduq, amma təklikdə yazırdıq. Yalnız eyni mövzu, eyni emosiyalar əsas aspektimiz idi, yazı tərzimiz isə tamam fərqli idi. Mən ona görə yazıçı olmaq istəyirdim ki, gələcəyi görüm, ancaq Paviç tarixçi idi, o, keçmişi görmək istəyirdi. Bunlar isə kifayət qədər fərqli məsələlərdir. Biz yaradıcılıq baxımdan eyni evdə yaşayan iki tənha idik.

– Bir sıra əsərlərinizin epiqrafının Paviçin əsərlərindən götürülməsinin səbəbi nədir?

– Mən hələ də bu yazıçını sevirəm. Başqa nə səbəb ola bilər? (gülür)

– Xatirələrinizdə qeyd edirsiniz ki, ailə quranda Paviçin məşhurluğundan qorxurdum. Bu, hamıya tanış olan qadın qısqanclığı idi, yoxsa bu qorxunun altında başqa səbəb yatırdı?

– Sizin düşünməyəcəyinizdən də artıq mənası vardı bu qorxunun və mən bunu heç kəsə izah edə bilmirdim. Bəli, mən güclü qadınam, ancaq eyni zamanda qısqanc qadınam. Həyat yoldaşımı sevirdim, həm həyat yoldaşı, həm yazıçı, həm sevgili, həm də uşaqlarının atası kimi, mənim uşağımın atası kimi. Bunlar sevginin müxtəlif tipləridir. Bunu izah etmək çox çətindir. Yəni sözlə ifadə etmək mümkün deyil. Bu, sevgidən də ötə bir duyğu, enerji idi.

– Paviç sizdən 31 yaş böyük idi. Həyat yoldaşınızla bağlı xatirələrinizi oxuyanda Paviçi itirməyin sizin üçün necə ağrılı olması aşkar görünür. Ancaq yaş nisbətini nəzər alanda, onun sizdən irəlicə dünyadan köçəcəyi gözlənilən idi. Bu təqdirdə onun ölümüylə barışa bilməməyinizin ümdə səbəbini necə ifadə edərdiniz?

– Paviçlə birgə mən öz qəlbimi, ruhumu itirdim. Bədənimin yarısını, ürəyimin, ruhumun bir hissəsini itirdim. Bu itkilərlə barışmaq çətindir...

– Paviç sizə evdəki əşyalarla bağlı deyərmiş ki, çox təmizləmə, onsuz da bizdən çox yaşayacaqlar, yəni onların qayğısına qalmağa dəyməz, əsas özümüzük. Bu evdəki əşyalardan hansı sizə Paviçi daha çox xatırladır?

– “Xəzər sözlüyü”nün ilk nəşri və ona yazdığı avtoqraf...

– Hər ikiniz ikinci dəfə ailə həyatı qurmuşdunuz. Ayrılmış adamlar, xüsusən uşaqlar da varsa, az-çox keçmişlə yaşamağa məcburdurlar. Hər iki tərəfin keçmişlə yaşadığı anlar çox idi, yoxsa bu ailə bütün yaşananları unudaraq qurulmuşdu?

– Keçmişlə yaşamaq... Bu, normaldır. Bir nikah baş tutursa, uşaqlar dünyaya gəlirsə, bu münasibət, o məsələ haqqındakı düşüncələr heç vaxt tamamilə bitə bilməz və bitmir. Bu, keçmiş arvad, ər, uşaqlarla birgə həyat idi. Ailə idi. Yəni əvvəlki ailəmizi birdəfəlik atmaq, həyatımızdan çıxarmaq kimi bir düşüncəmiz yox idi. Bizim yeni həyatımız var idi. Doğrudur! Ancaq buna baxmayaraq, keçmişlə bağlı da həyatımız var idi və bunun belə olması çox normaldır.

– Siz nikaha girəndə Serbiyada yazır və danışırmışlar ki, Paviçlə onun şöhrətinə, puluna görə ailə qurmusunuz. Bu dedi-qodulara Paviçin və sizin münasibətiniz necə idi?

– Söz-söhbətlərə reaksiya vermirdik. Çünki bu, axmaqlıq, ağılsızlıq olardı. Axı bizim həyatımız, işimiz və mənim bugünkü həyatım həmişə göz qabağında olub. Bizim başqalarından kənar, heç kəsin varlığını-yoxluğunu düşünmədən qayğısız sevgimiz vardı...

– Xatirələrinizdə bir ifadə diqqətimi çəkdi: “Yaddaş şeytanları”. Yazırsınız ki, yaddaş şeytanları ilə mübarizə aparıram, Paviçi unutmaq olmur...

– Deyirlər insanı unutmağa zaman lazımdır, amma bu fikirlə razı deyiləm. Paviç mənim qəlbimdədir, yaddaşımdadır, hər günümdədir. Çünki bizim uşaqlarımız var – bu, kitablardır. Kitablar bədii bağdır. Onun yazdıqları bizim aramızdakı körpüdür, o körpü isə dağılmır. Ona görə də Paviçi unutmaq mümkün deyil.

– Başqa bir dünyanın, ölümdən sonrakı həyatın mövcudluğuna inanırsınız?

– Bəli.

– Heç o biri dünyada özünüzü Paviçlə birgə təsəvvür edirsiniz?

– Əlbəttə, o biri dünyaya çox inanıram və Paviçlə görüşümü təsəvvür edirəm. Paviçlə görüşəcəyim həmin anı ağ enerji kimi təsəvvür edirəm və biz o biri dünyada da bir yerdə olacağıq... Sanki bir tezlikdə olacağıq, işıq kimi, amma bədənsiz, cisimsiz, telepatik...

kaspi.az

• Şəkidə IV Beynəlxalq Teatr Festivalı keçirilir
• Respublika Uşaq Kitabxanasında anım mərasimi keçirildi
• Milli Kitabxanada “İlyas Tapdıq - 90” adlı sərgi açıldı