Bu müsahibəni çoxdan almalı idik.

Sadəcə araya çox işlər düşdü.

Qərara gəldik ki, həmişə üzbəsurət etdiyimiz söhbəti indi kağız üzərində edək.

Sualları Kamal müəllimə göndərdikcə, o da cavabları yazıb mənə yollayırdı.

Cavabdan sual, sualdan da cavab çıxdıqca müsahibə də sözbəsöz, cümləbəcümlə, fikirbəfikir böyüyürdü.

Bir həftədən artıq davam edən məktublaşma axır ki, dünən gecə başa çatdı.

Gördük ki, məktublar bişib, yazı olub.

Son variantı da birlikdə oxuduq, xırda-para düzəlişlər elədik.

İndi sizə təqdim edəcəyim müsahibə əslində bir kitab qədər böyük də ola bilərdi.

Çünki bu söhbət ancaq bir yazıçı ilə söhbət deyildi.

Eyni zamanda kamil bir filoloq, dramaturq, şair və tərcüməçiylə söhbət idi.

Beləliklə müsahibəni təqdim edirik.

Qan Turalı

- Kamal müəllim, filologiya fakültəsini bitirdikdən sonra ədəbi tənqidlə məşğul ola-ola, tərcümələr edə-edə, “xalis nəzəri mövzularda” məqalələr yaza-yaza bədii əsər yazmaq haqda düşünürdünüzmü?

- Bədii əsər barədə daim düşünmüşəm. Yəni, gənc Mirzə Səfər kimi mən də başılovlu qafiyə axtarmışam, misranı uzatmağın, qısaltmağın əzablı yolunda mən də dilxor olmuşam. Filfaka daxil olmazdan əvvəl hələ orta məktəbdə oxuyarkən şeir yazmağa başlamışdım. Təxminən, 10-12 yaşlarımdan. Nə gəldi, necə gəldi, amma nəsə alınırdı. İndi də hərdən oturub o uzaq günləri xatırlamaq istəyəndə o şeirləri oxuyuram, sanki, özüm o yaşdakı özümü görmüş oluram. Amma bir yolgöstərən yox idi. Anamın dayısı oğlu, görkəmli folklorşünas Məmmədhüseyn Təhmasibə, onun həyat yoldaşı, gözəl ədəbiyyat müəlliməsi Bilqeyis xanıma fürsət düşəndə şeirlərimi birnəfəsə, dalbadal oxuyurdum. O zamanlar qonaq gedərdik, biz onlara, onlar bizə. Diqqətlə qulaq asardılar, bir-birinə baxıb "Axıcılıq var, sən yaz, səndən bir şey çıxacaq..." deyərdilər, vəssəlam. Sonra böyüklər söhbətlərinə davam edər, mən isə dadlı-dadlı xəyalplovlar yeyərdim. Yuxarı siniflərdə, unudulmaz müəllimim Zərbəli Səmədov mənimlə qafiyə, ritm, misra kimi ədəbi mətləblər barədə dərsdən əlavə məşğul oldu, hər yazdığım şeiri saf-çürük etməyə başladı. O, məni çox təşviq edirdi. Onun köməyilə ilk şeirim mən 8-ci sinifdə ikən "Bakı" qəzetində çap olundu. Cəlil Məmmədquluzadənin, deyəsən, yubileyi idi, ona həsr etmişdim. Adı "Sənət əsgərinə" idi. Adından bəlli. 8-ci, 9-cu, 10-cu siniflərdə Zərbəli müəllimlə bir yerdə televiziya verilişlərində iştirak etdim, şeirlərimi oxudum. Hər verilişdən sonra məktəbdə qəhrəman kimi gəzirdim. Qızlar mənə baxıb pıçıldaşırdı. Mən Zərbəli müəllimə minnətdarlığımı bu gün də qəlbimdə saxlayıram.

Sonralar, universitetdə, filfakda oxuyan zaman şeir "yaradıcılığımı" davam etdirdim. Amma məktəbdə "şair" kimi tanınıb hörmət-izzət sahibi ola bilmişdimsə-məktəbdən bəlkə də qovulmamağıma səbəb şeir yazıb qonaq-qara qarşısına çıxarılmağım idi-universitetdə belə olmadı. Mən birinci kursa daxil olanda filfakın 5-ci kurs tələbələri artıq şeir oylağında at oynadırdı.

Ramiz Rövşən var idi, Sabir Rüstəmxanlı var idi. Yunan mifologiyasındakı Afina silahlı, əlbisəli bir biçimdə atası Zevsin başından doğulan kimi onlar da, elə bil, birdən-birə şair doğulmuşdular, birdən-birə ancaq yaxşı şeirlər yazmağa başlamışdılar. Bu filfak şairləri artıq qeyri-rəsmi ədəbi mühitdə tanınırdılar, öz məşhurluq yollarını rahat getmələri üçün onların öz "svita"sı var idi, onlara can fəda edənlər var idi. Bu adamlar əsl təbliğatçılar, indiki dillə desək, fanatlar idi. Rəhmətlik Hacı var idi ki, soruşanda Hacı, saat neçədi, cavab verirdi ki, Ramizdən böyük şair yoxdur. Onlar bir yerdə oxuyurdular, dost idilər. Qərəz, mən filfakın birinci kursunda peyda olanda pyedestalda yerlər tutulmuşdu. İnsafa qalsa, mənim şeirlərim də sən deyən konkurentədözümlü deyildilər. Heç özümün də poeziya ilə bağlı xüsusi iddiam yox idi. Sadəcə, şeir yazırdım, bəzən kimlərinsə xoşuna gəlirdi. Konkuretədözümlü şeirləri mən sonra yazdım. Bir mərhələ oldu həyatımda - təlatüm, fırtına dolu, o zaman nəydisə öz-özünə bir odlu nəfəs kimi gəldi, yandırdı və çıxıb getdi. İndi özümü zorlasam da o cür bir daha yaza bilmənəm. Amma nə bilmək olar, bəlkə o dalğa bir də qayıtdı…

Məktəbdə isə yazdığım o zəif şeirlərdən mən bu gün də utanmıram, onlardan qaçan deyiləm. Bir povestim var, məktəb illərindən danışır - "Tarixsiz gündəlik". Orada o dövr yazdığım şeirlərin bəzisi verilib. Təbii, gənc qəhrəmanın adından...

Bilirsənmi, o zamanlar ədəbi, elmi mühitdə bir qəribə və anlaşılmaz prinsip hökm sürürdü. Bir məqalə yazmışdınsa, artıq səni şair və ya nasir kimi görmək istəmirdilər. Öz yoldaşların belə sənə ancaq gələcək alim, tənqidçi kimi baxırdı. Yarlığın vurulurdu: ya alim "olurdun", ya da tənqidçi. Mən o məcraya düşmüşdüm. Baxmayaraq ki, şeir yenə də yazırdım, nəsr barədə düşünmürdüm, amma nədənsə, Əkrəm Əylislinin filfakda təşkil edilmiş dərnəyinə gedirdim - yenə də tənqidçi, alim olaraq qalırdım. Taleyimə aspirantura, dissertasiya, elmi məqalələrlə əlləşmək yazılmışdı. İlk sintaksisə aid elmi məqaləmi 3-cü kursda oxuyarkən yazmışdım və o, 4-cü kursda universitetin "Elmi əsərlər"ində çap olundu. 4-cü kursda tezislərimi Rusiyada qəbul etdilər və mən Novosibirskə məşhur Akademqorodoka elmi konfransda çıxış etməyə getdim. Daha sonra Moskvada SSRİ Elmlər Akademiyasının Dilçilik İnstitutuna aspiranturaya qəbul imtahanları verib ora daxil oldum. Universitet professorları, müəllimlərim mənə hərdən deyirdilər ki, düz yoldasan, sən daha ciddi işlə məşğulsan, yoxsa şeir?! Onu hamı yazır...

Amma, əlbəttə ki, hələ "Gizli Dədə Qorqud"un hənirtisi gəlmirdi, hələ mən filfakda oxuya-oxuya və Dədə Qorqudun söz lüğətini hazırlaya-hazırlaya, onu dönə-dönə oxuya-oxuya bu dastanı canıma hopdururdum. Bu mərhələdə müəllimim professor Musa Adilovu rəhmətlə xatırlamaya bilmirəm.

Ədəbi tənqidlə isə məşğul olmağım, məncə, bir yerdə sakit dura bilməməyimlə bağlıdır. Çərçivələr adamı sıxır. Bir də bir məsələ var. İstəyirsən, bu tərəfdə (dilçilikdə) yığdıqlarını o biri tərəfdə də (ədəbiyyatda) göstərəsən. Nəticədə, yeni məkana yeni enegiya gətirmiş olursan. Bu, Moskvadan qayıdıb Azərbaycan Elmlər Akademiyasında çalışmağa başladığım zamana aiddir. Ayrı-ayrı resenziyalarla, analitik ədəbi təhlillərlə, televiziya çıxışları ilə ("Qoşma" verilişini yəqin ki, hələ çox adam xatırlayır) bərabər, beynimdə yavaş-yavaş "Əvvəl-axır yazılanlar" bişməyə başlayırdı. Ədəbi-bədii esselər. Təkcə ədəbi yox, həm də bədii! Bu ad altında çıxan kitaba topladığım esselərin arasına "bicliklə" artıq yeni əhvalın və ruhun gətirdiyi şeirləri də saldım. Təxminən, "...Səndən uzaqlarda Qadın doğacaq - ağrılı-əzablı yenə də səni..." kimi misralar mənə elə gəlirdi ki, filfakın o zamankı gənc, indinin isə artıq müqtədir şairlərindən əməlli-başlı acıq çıxır. Amma yenə də xeyli müddət çox istedadlı tənqidçi idim ki, vardım. Ağıllı adamlar isə bu balaca kitabdan sonra şübhələnmişdilər. Esselərin arasından başqa mehlər əsməyə başlamışdı. İlk kitaba Ramiz ön söz yazmışdı və təəssüf edirdi ki, nə zamansa bu esselər böyük əsərlərə çevrilməyə bilərlər. Sonralar özü də dedi ki, çevrildilər.

Deməli, yolunuzu filfakda “kəsən” Ramiz Rövşən sonralar yolunuzu kitabınıza ön sözlə müjdələdi...

Gözəl bir ön söz yazmışdı Ramiz. Adı belə idi: "Karvanbaşı, karvan hanı?!" Yəni, sən haqqında danışdığın ədəbiyyat, sən demə, yox imiş, miraj imiş… Əsl ədəbi dissidentlik bax, bu idi.

- Başqa planda da olsa tarixilikdən söz düşmüşkən, bir filologiya professoru kimi Sovet ədəbiyyatının ümumi konturları barədə danışa bilərsinizmi? İstəyirsinizsə sualı daha konkret qoyaq: Sosrealizm bizə nə verdi?

- Mən, əlbəttə ki, bu suala professional ədəbiyyatşünas kimi cavab verə bilməyəcəyəm. Hər halda subyektiv və kifayət qədər ümumi şəkildə fikirlərimi bölüşə bilərəm.

Sosrealizmin zahiri təntənəsi və daxili fəlakəti dramatik bir dövrün bu gün bizə bəzən eybəcərlik kimi görünən mənzərəsini yaratmışdı. Bu eybəcərlik ilk növbədə "bütləşdirmə" adlandıra biləcəyimiz mexanizm ilə hərəkətə gətirilirdi.

Məncə, ədəbi mətn bütləşdirmənin hər hansı bir təzahüründən taundan qaçan kimi qaçmalıdır. Bu, obrazın bütləşdirilməsindən tutmuş hadisə və məqamın, hətta üslubi məqamın, hətta cümlə quruluşunun bütləşdirilməsinə qədər geniş bir intellektual məkanı ehtiva edir. Psixoloji inqilab lazımdır ki, buna son qoyasan.

Bəzən tənqid adına edilən ittihamların canında bu dayanır: sən niyə səndən əvvəl yazanlar kimi yazmırsan, səndən əvvəlkilərə oxşamırsan? Əslində, bu ittihamçı sosrealizm cəbhəsindən danışır, özünün xəbəri yox.

Qarşı tərəfdəkilər isə, xüsusilə, gənclər özləri üçün başqa ideoloji bünövrə qururlar. Onlar da belə deyirlər. Səndən əvvəl yazan kimi yazma! Hətta absurda qədər də gedirlər. Sənin özün də əvvəl yazdığın kimi yazma! Bu ideologiya, əslində, bütləşdirməkdən qaçma cəhdidir. İfratçılığa yuvarlansa da başadüşüləndir, çünki təsir əks-təsirə bərabər olur.

Soruşursan ki, sosrealizm bizə nə verdi? Yüzdən birini mən belə deyərdim. Bütləşdirmədən bezənlərin yeni estetikasını verdi. Elə bir ədəbi dünyanı verdi ki, orada iki üstəgəl iki dörd eləmir, tutalım, ən azından beş edir.

Son sözlərinizdən belə başa düşürəm ki, bütləşdirmə dövründə bədii əsər yazmadığınız üçün o qədər də məyus deyilsiniz...

Bədii əsər hər yaşadığım dövrdə yazılıb. Onların içində sosrealizm olmayıb. İmtina etmək istəyəcəyim olmayıb.

Və bir də onu deyim ki, bütləşdirmədən yazmasam da anti-bütləşdirmədən yazmışam. Məyus, yaxud peşman da deyiləm.

Sizin ədəbi təmayülünüz heç kimə bənzəmir. Çünki bizim yazıçılardan heç biri Dədə Qorquddan Borxesə qədər böyük diapazonda düşünə bilmir.

Mən kiməsə oxşamağı, yaxud oxşamamağı heç zaman qarşıma məqsəd qoymamışam. Birisi mənim mətnimi kiməsə oxşadır, başqası oxşatmır - oxucuya aid məsələdir, mənə aid deyil. Yenə deyirəm, mən özüm özümü kiməsə oxşatmıram. Bu müqayisəni başqaları etməyi lazım bilirlər. Əlbəttə ki, mənim mətnlərimi nağıl kimi oxumaq mümkün deyil. Nəfəs dərməli, düşünməlisən, hətta bəzən lüğətlərə də baxmaq istəyərsən. Mənə nə qədər adam dedi ki, "Yarımçıq əlyazma"nı oxuyandan sonra gedib "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını bir daha oxuyublar ki, baxıb görsünlər romanda dastan nə qədər dəyişdirilmiş şəkildə əksini tapıb... Digər tərəfdən, Türkiyədə bir ədəbiyyatşünas alim romanı oxuyandan sonra elmi bir məqalə yazmışdı ki, Kamal Abdulla Dədə Qorqud dastanının yeni bir əlyazmasını tapıb nəşr etdirib, özəllikləri də budur...

Bilirsənmi, mən mətnlə "oynaya" bilərəm, süjetlə, obrazla, dilin müxtəlif variantlarıyla "oynaya" bilərəm, amma oxucumla oynamanam. Bəzən mənim mətnimə intellektual mətn deyirlər və bunu kimsə bəyənir. Bəzən mətnimdə dil xətaları tapırlar, kimsə bunu bəyənmir. Bəzən açıqca böhtan atırlar, bu isə artıq "ağıllılıq" pərdəsinə bürünmüş qeyri-peşəkarlıqdan irəli gəlir və daş qayadan nə aparırsa aparır. Nüanslar çoxdur. Məni bütün bu situasiyalarda qane edən odur ki, mənim mətnim hər bir halda maraqlıdır. Onu maraqlı edən komponentlərin biri də, belə deyək, mətnin dərin qatındakı dünya ədəbiyyatı təcrübəsinin oxucu diqqətini çəkməsidir. Mən istərsən, özümü öldürüm, bundan təcrid ola bilmənəm. Heç bunu istəmirəm də. Xoşbəxtəm ki, kiminsə yadına Borxes düşür, kimunsə - Eko, Bulqakov... İngilis dilində ABŞ-da çap olunmuş "Yarımçıq əlyazma"ya amerikalı professor Maks Statkyeviç önsöz yazıb. Məni şəxsən tanımaya-tanımaya yazıb. (Burada bir haşiyə çıxaraq, mənim yazdıqlarımdan ötrü "sino" gedənlərdən dönə-dönə üzr istəyirəm.) Onun öz məqaləsində müqayisə təriqi ilə hansı səviyyədə və kimləri (!) xatırlaması mənim üçün xüsusi şərəfdir. Bir yazıçı üçün bundan gözəl nə ola bilər?!

Borxes isə, əlbəttə ki, ustaddır.

- Borxes əlbəttə ki, ustaddır. Amma başqa ustadlar da var. Bəs nəyə görə məhz Borxesə ustad deyirsiniz?

- “Borxes heç kimə bənzəmir. O birilər bir-birinə bənzəyirlər. Borxes isə yox. O birilər bir-birinə ona görə bənzəmirlər ki, oxşar süjetlər yazırlar. O birilər ona görə bir-birinə bənzəyirlər ki, ümumiyyətlə, süjet yazırlar". Borxesə həsr etdiyim "Adaşlar" hekayəsindən sitat gətirdiyim üçün üzr istəyirəm.

Azərbaycanda “literaturşina” ilə çox qəribədir ki, ittiham edilən yazıçılar var. Sizi də literaturşinanın rəhbəri olmaqda suçlayırlar...

"Literaturşina" deyərkən "ədəbiyyatdangəlmə" nəzərdə tutulur. Bu və bu kimi süni anlayışlar sovet dövründə Litinstitut adlı ədəbi təhsil ocağı vardı, orada istehsal edilirdi, eynən şair və nasirlər kimi. Başqa oxşar anlayışlar: hər hansı bədii mətn ürəkdən, yoxsa ağıldan gəlir, yazıçı əziyyətlərin içindən çıxmalıdır, səmimi, yaxud qeyri-səmimi və bu qəbildən bir sıra başqa qondarmalardır. Əsl sosrealizm təfəkkürünün məhsuludur.

"Literaturşina"nı həyatdangəlmə hal ilə qarşılaşdırırlar. Yəni, bir yazıçı həyatın içindən gəlir ədəbiyyata, başqa yazıçı isə həyatın içindən gəlmir, ədəbiyyatdan gəlir... ədəbiyyata. Qüsura baxmayın, cümlənin gülməli olması, ona qoyulan mənanın gülünclüyü ilə bağlıdır.

Kimlərinsə bu şəkildə yarlıq vurduğu yazıçılar guya kitab oxuya-oxuya gəlib yazıçı olublar. Onlar həyatı bilmirlər. Həyatı kitabdan öyrəniblər, həyatın özündən deyil. İttihamçılar bir az da səmimi olsalar, boyunlarına alarlar ki, onlara görə bu miskin adamlar yazmaq istəyirdilərsə, gərək hökmən kənddə doğulaydılar, şəhərdə asfalt üstündə gəzə-gəzə onlar torpağın qədrini bilə bilməzlər. Qərəz, kənd barədə real təsəvvürü olmayan, həyatı əzab-əziyyətdən keçməyən biri əsl ədəbiyyat yarada bilməz. Onun yaratdığı nə olacaq? Literaturşina olacaq! Yadınıza gəlirmi, belələri hətta sovet dövründə məcburi "məzuniyyətlərə" göndərilirdilər. "Fəhlədən yazırsansa, gərək məzuniyyət götürüb gedib zavodda bir neçə ay fəhləni müşahidə edəsən" kimi sosrealizm ədəbazlıqları yadınızdamı??!

Digər tərəfdən, kənddən çıxmış bu istedad dağarcıqları, kəndi (oxu: torpağı) bilənlər, yaxud duyanlar, bax, əsl ədəbiyyatı bu yazıçılar yaradır, ancaq onların buna səlahiyyəti çatır. Bu yerdə Tanrıya yeri gəldi-gəlmədi sitatlar, müraciətlər də özünə yer alır, Tanrıdan, Allahdan verilən vergi hökmən yada salınır və s. və i. a. Başqa sözlə, sən demə, Tanrı şəhərə heç tüpürmək də istəmir, onun yeganə işıq və ilham bəxş etdiyi məkan kənd və onun sakinləridir. Bilərəkdən, yaxud bilməyərəkdən bir məsələ unudulur. Nolsun ki, bu əsl ədəbiyyatı "yaradanlar" kitab çox oxumayıblar, intellekt səviyyələri ala-yarımçıqdır, əvəzində onlar səmimidilər, duyğuludurlar, onlar ürəkləri ilə yazırlar, yenə də və s. və i. a. Mən bir nəfər belə səmimi ədəbiyyat adamı tanıyıram, o da, təəssüf ki, bədii obrazdır. İvan Bezdomnı. Sənətkarın axtarışına çıxmış Bulqakovun məşhur şair obrazı. Səmimiliyi də o idi ki, bütün yazdıqlarının bir qəpiyə dəymədiyini sonunda anlayır.

Literaturşinaya nifrətin kitaba nifrətdən qaynaqlandığı gün kimi aydındır. Mütaliədən qaçışın bu cür "zakona" mindirilməsi, intellekt yoxluğunun ört-basdır edilməsi zərrəbinsiz də görünür.

Elə buna görə də bizim bu kənddən şəhərə, şəhəri aldatmaq üçün (!) gəlmiş qələm əhli, gəlib həyatının sonuna qədər kəndin mənəvi buxovlarından (torpaqla əlaqədən söhbət getmir, o bir başqa zaddır!) qurtula bilməyən, höccələyib oxuduğu, əslində, oxuyub-oxumadığı (!), amma sadalamağı sevdiyi məşhur adların heç birini əxz etməyən bəzi yazarlarımız literaturşinanı az qala söyüş kimi, xüsusi həvəs və ağız ləzzəti ilə dilə gətirirlər. Təxminən, belə. Əşi, o da yazıçıdır?! O, literaturşinadır. Ədəbiyyata dəxli yoxdur. Həyatdan gəlmir, kitabdan gəlir.

İndi mən sual edirəm. Kitabsız, kitaba söykənmədən ədəbiyyatın içində olmaq mümkünmü? Mümkün deyil. Həyatdan gələnlər əgər kərpicdilərsə, kitabdan gələnlər sement deyil də, nədir? Hardan baxırsan, bax, ədəbiyyatın yolu kitab yoludur. Mal-qara ilə bağlı ən gizli, dialektin ən dərin boğçasında gizlənmiş adlara qədər incəlikləri qürur hissilə bilənlər elə güman edirlər ki, əllərinə qələm alıb yazmağı yuxarıda deyilən kimi, nə az, nə çox, Tanrının özü bunlara həvalə edib.

Əlbəttə, bu yazıçılar da kitab oxuyurlar, onların çoxunu ədəbiyyatdan kənarda təsəvvür etmək insafsızlıq olardı. Amma axı Umberto Ekonu höccələyib oxumaq belələrinə nə verir? Heç nə! Hər oxucunun özünün "intellektual qalxış-eniş zolağı" var. Eynən təyyarələr qalxış-eniş zolağına enən kimi, Eko da gərək hər hansı oxucunun beynində uyğun intellektual zolağa ensin. Belə bir zolaq yoxdursa, sən əgər orta əsrlər estetikasını, qədim dünya miflərini bilmirsənsə, konkret deyim, azından Averinsevi oxumamısansa, Ekonu istərsən yüz dəfə oxu, farslar demiş, çifayda? Deməli, bizim bəzən məşhur adları tutuquşu kimi əzbərləyib mütaliəmizin zənginliyini göstərmək istəyimiz, ən yumşaq şəkildə, Heraklın ilan boğmasını yada salır. Deməli, təkcə hər hansı məşhur əsəri əxz eləmək üçün onu ancaq oxumaq kifayət deyil. Gərəkdir ki, öncədən bu kitabın qəbul edilmə hazırlığını görəsən, yəni, bəlkə də gərək onlarla başqa - fəlsəfi, psixoloji, mədəniyyətşünasi kitabı oxumuş olasan. Allah Azad Mirzəcanzadəyə rəhmət eləsin, deyə bildim? Eko və onun mənəvi əhatəsindəki adlar üçün onları hətta oxuyan bir çox adamların beynində "intellektual eniş-qalxış zolağı" yoxdur. "Oxuyub oxumamaq" ifadəsi, məncə, bu mənzərəni kifayət qədər səlis əks etdirir.

Nəhayət, bir kəlmə ilə bu uzanmış cavabımı bitirmək istərdim.

Literaturşinanı həvəs və ləzzətlə (məsələnin mahiyyətinə varmadan) yarlıq kimi daim kitabın yanında olanlara yapışdıranlar özlərinə idol etdikləri (yenə də dərinə girmədən, üzdən...), oxuyub-oxumadıqları (!) bir nəhəng adı tez-tez çəkirlər. Bu, Borxesdir! Nəinki Argentinanın, dünyanın yazıçısı olan Borxes. Onun sözləridir, deyir ki, mən ədəbiyyata kitabdan gəlmişəm və bununla fəxr edirəm.

- Bir yazıçının eyni zamanda yaxşı bir ədəbiyyatşünas olmağı nə qədər vacibdir? Mənə elə gəlir ki, yazıçıların həyatda gördüyü əhvalatları birə-bir nəql etməsinin, oxucuların əhvalatlarla təəccübləndirməsinin zamanı çoxdan keçib...

- Sənin bu sualına ən gözəl cavab Folknerdən gəlir. O, təxminən, belə deyir ki, əgər yazıçı gördüyü, bildiyi şeyləri yazırsa, bu, ədəbiyyatın krizisidir.

İstedadlılarla yanaşı, ədəbiyyatda nə çox istedadsız var ki, gördüklərini qələmə alıb bununla fəxr edir, xalqın yanında olduqlarını sanırlar. Əslində isə, belə deyil. Böyük mənada sənin gördüklərini oxucu da görür, bir daha onun bu bildiyini "bədiiləşdirilmiş" mətn şəklində oxumasına lüzum varmı? Sən oxucuya onun gördüyündən, görə biləcəyindən əlavə nəsə verməlisən, sən onun üçün maraqlı olmalısan. Yox, əgər bunu edə bilmirsənsə, Folknerin taziyanəsi sənin üçün deyilib.

Yazıçı ədəbiyyatşünas olmamalıdır. Sadəcə, ağıl və intellekt sahibi olması yetər. Anar, Ramiz Rövşən, Çingiz Abdullayev təcrübəsi göstərir ki, yazıçı təkcə yazmamalıdı, həm də maraqlı ədəbi həmsöhbət olmalıdı.

“Xalqın yanında olmaq”. Son zamanlar bu ifadə çox işlədilir. Xalqın yanında böyük ədəbiyyatla dayanmaq mümkündürmü? Axı xalq bir konkteksdə də kütlə deməkdir...

Bəli, bu mətləbin də şitini-şorunu çıxarıblar. Bir sözlə cavab vermək istərdim. Mən harda oluram, olum, bu mənim şəxsi işimdir. Yetər ki, yazdıqlarım xalqın yanında olsun, xalqa işləsin.

Sizi, “Azərbaycan dilinin nəzəri sintaksisi”ni yazmış bir alimi Azərbaycan ədəbi dilinin normalarını pozmaqda ittiham edirlər. Siz bu ittihamlara dəfələrlə tutarlı cavab vermisiniz. Mən bu polemikaya başqa cür yanaşmaq istəyirəm. Flober deyir ki, ədəbiyyat üslub deməkdir. Prinsip etibarı ilə məzmunca yeni ədəbiyyat yaratmaq sizcə formada da, yəni dil baxımından da yeni üslub demək deyilmi?

Flober inadkar stilist idi. Onun bir deyimi var, bunu gözəl şəkildə sübut edir. Deyirmiş ki, yazıçı mətndə işlətmək istədiyi cümləni əvvəlcə ayrıca yazmalıdır. Əgər cümlə həm də kənardan gözəl görünürsə, onu o zaman mətnə daxil etmək olar. İfratın ifratı! Mənim üçün forma yox kimidir. Stendalın qəhrəmanı Jülyen Sorel paltarını geyindikdən sonra unudan kimi mən də üslubu müəyyən ahəngə düşəndən sonra unuduram. Mən hadisənin özünü, çılpaqlığını yazmağa çalışıram. Mənim üslubuma, cümlələrimin daxili düzümünə, bəzən sintaktik xarakirini xatırladan daxili partlayışına fikir vermək lazım deyil. Cümlənin düzümünü, sözləri unudub, onları qapı kimi açıb içəri, həyatın içinə girməyi bacarmaq lazımdır. Mənim çox zaman cilalamağa vaxtım, daha doğrusu, həvəsim olmur, mən əhvalatı deyil, "olmuş"u təsvir etməyə, yox, təsvir etməyə yox, verməyə (!) tələsirəm, "cila" işə düşsə, o baş vermiş nəsə itəcək, artıq ilkin bakirəliyində olmayacaq. Sən əgər mənim cümləmin, yaxud cümlələr birliyimin ( sənin üçün hələ yad, yeni, tanış olmayan biçimdə olsa belə) arxasındakı "olmuş"u görmürsənsə, bax, o zaman, məhz o zaman tənqidçi olan bəndənin deməyə haqqı var ki, dil ilə bağlı burada qüsur var. Əgər dil səni hadisənin içinə birbaşa aparmırsa, apara bilmirsə, daha doğrusu, dil səni özünün içindən asanlıqla hadisənin içinə buraxmırsa, mən o zaman narahat olmalıyam. Üslub "olmuş"la oxucu arasında bir maneədir. İnformasiya nəzəriyyəsində belə bir anlayış var: küy. Ünsiyyət kanalında müəyyən küylər (rusca -- "şum") olur. İnformasiya ötürənlə informasiyanı qəbul edən arasında adekvat anlaşmaya qarşı. Üslub həmən küydür. Onun dərəcəsini ancaq intuisiya ilə tənzim etmək mümkündür.

Beləcə, küylərdən az, ya çox dərəcədə təmizlənə-təmizlənə, bir də görürsən, özündən də xəbərsiz, nə isə bir üslubu Jülyen Sorelin paltarı kimi əyninə geyinmisən.

Sizi postmodernist hesab edirlər. Bəs özünüz necə? Siz postmodernist yazıçısınız?

Mən bilmirəm. Nə buna iddiam var, nə də məqsəd kimi qarşıma qoymuşam. Bilirəm ki, ağıllı adamlar üçün məni oxumaq ən azından maraqlıdır - bu bəsdir. Mən modernistəm, yaxud postmodernistəm - bunun bir önəmi varmı mənim üçün? Yoxdur. Əvvəllər başqa cür düşünürdüm. İndi elə düşünmürəm.

Amma Qrasian Baltazarın məşhur pritçasında deyilən kimi dünyada ağıllı adamların sayı azdır...

Əlbəttə, mən onu da anlayıram və qəbul edirəm ki, mənim oxucularımın sayı az ola bilər. Ümid edək ki, nə zamansa çoxalacaq.

- Bir az da mütaliə haqda danışaq. Son illərdə hansı kitabları oxuyursunuz?

- Bilirsənmi, mənim özümün kitabla münasibət konsepsiyam var. Yuxarıda bu barədə bir az danışdıq. Mən axır zamanlar daha çox əvvəllər oxuduğum kitabları yenidən oxuyuram. Sanki belədə mənim özümün bəzi yazıçılar üçün "qalxıb-enmə zolağı"m hər dəfə təzələnir. Yeni nüanslar yaranır, oxuduğumu əvvəlkindən daha adekvat qəbul edə bilirəm.

Amma!... Eyni əsər olmur yenidən oxuduğum. Həm həmən əsərdir, həm də həmən əsər deyil. Heraklit yada düşür. Bir çaya iki dəfə girmək mümkündürmü? Bu suala ən doğru cavabı Rassel verib. Həm mümkündür, həm də yox. Həm həmən çaydır, həm də deyil. Ən vacib olan isə, bilirsənmi, nədir? Oxumaq istədiyin kitab gərək sənin üçün müəyyən ardıcıllığın, sıranın içində olsun. Dünən Salam Qədirzadəni, Novruz Gəncəlini, Atif Zeynallını, Əhəd Muxtarı oxuyub bu gün Folkneri, Coysu, Borxesi, Bulqakovu oxumaq olmaz. Bu cür oxumaq, oxuyub-oxumamaqdan başqa bir şey olmayacaq.

Digər tərəfdən, Mirzə Cəlili, Əbdürrəhimbəyi, İsa Hüseynovu, Anarı, Əli Kərimi, Ramizi, Vaqif Bayatlını, Afaqı, Salamı, Başkeçidi, Qisməti, Fəxri Uğurlunu, Yaşarı, Aqşini, Şərif Ağayarı, Rəbiqəni, Mirmehdini, Cavid Zeynallını, Mahir Mehdini, Kənan Hacını, Cəlil Cavanşiri, Kəraməti... nə yaxşı ki, bu adları şəcərə kimi hələ uzatmaq olar – oxumadan yenə də dünya yazıçılarını oxumağa dəyməz. Effekt yuxarıdakı kimi olacaq. Oxuyub-oxumamaq effekti!

Mən bu gün daha çox Haqverdiyevi oxuyuram, Bulqakovu oxuyuram, Trifonovu, Servantesi, Brodskini oxuyuram. Güləcəksən, amma özümü oxuyuram...

Yox, bu gülməli deyil. Çünki yazıçıların çoxunun əsərlərini oxuyanda belə qənaətə gəlirsən ki, onlar özlərini deyəsən heç oxumurlar.

Məncə də bunun faydası var.

- Romanlarınızın ekranizasiya olunmağını istəyirsinizmi. Ümumiyyətlə, hansı filmləri sevirsiniz?

- Bu barədə düşünməmişəm desəm, doğru olmaz. Amma düşünmək çox azdır. Hərəkət eləmək çox çətindir. Baxmayaraq ki, mənə həmişə deyirlər, "Sehirbazlar dərəsi" son dərəcə kinematoqrafik romandır. Neynəmək olar ki... Bəlkə nə zamansa bizim də küçəmizə kinonun baharı gələr…

- Gəlin, bir az da xəyallarımızın sərhədlərini genişləndirək. “Sehrbazlar dərə”sini hansı rejissora həvalə edərdiniz?

-Azərbaycandamı?...

Aydındır… Biz deyəsən poeziya haqqında heç danışmadıq...

Belə bir cavab. Mənim üçün poeziya İtaka adası kimi bir şeydir. Mən öz İtaka adama hökmən qayıdacağam.

Başqa bir cavab. Mən bəyəm şeir yazmışam? Əsla! Mən daim harmoniyaya can atmışam.

• Filmimiz beynəlxalq festivallarda uğur qazandı
• Türkiyədə Rəşad Məcidin “Şuşa dəftəri” şeirlər kitabı çap olundu
• Şahlar Quliyev vəfat etdi