Layihə: Yazıçı-Tənqidçi söhbəti

Kulis.az-ın suallarını tənqidçi Cavanşir Yusifli cavablandırır.

- Tənqidçilərin yaradıcılıqla məşğul olması bir mənalı qarşılanmır. Elə bil tənqidçiləri aşağılamaq üçün adətən belə bir misal işlənir: “Yazıçı ola bilmədi, tənqidçi oldu”.

- Bu deyimdə bir həqiqət olsa da, Avropada və digər ölkələrdə elə tənqidçilər var ki, bədii ədəbiyyatla məşğuldurlar. Apdayk nümunəsi var. Başqa bir fransız yazıçı var, elə mənimlə yaşıddı-Mişel Uelbek. Onun bir neçə romanını çevirmişəm, amma hələ çap olunmayıb. Olduqca pornoqrafik bir əsərdi. Uzun müddət o roman üzərində işlədim. Orada xüsusi terminologiya konteksti var, bir az da biədəb əsərdi. Amma əsər çox gözəl romandı. Uelbek şeir də, roman da, tənqidi yazılar da yazıb. Ədəbi tənqid o zaman pisdir ki, insan özünü ancaq ona həsr edir. Avropadakı model çox yaxşıdır. Sovet dövründə bizdə yazıçı tənqidi adlı termin meydana gəlmişdi. Anarın klassiklər və müasir ədəbiyyat haqqında “Nəsrin fəzası”, Əkrəm Əylislinin “Ədəbiyyat yanğısı” adlı əsərləri vardı. Elçinin də bu sahədə xeyli əsərləri var.

- Elçinin ədəbiyyatşünaslıq əsərləri də çoxdur.

- Elçinin belə məqalələrindən biri Rusiyada çıxmışdı. Poeziya haqqında idi. O məqalədə Musa Yaqubun bir şeirini kəskin tənqid etmişdi. Musa Yaqubun o şeiri kənd haqqında idi. Elçin də yazırdı ki, onun vətənə yanaşması burjua yazıçıları səviyyəsindədir. Burjua yazıçıları bu şeiri oxusalar nə deyəcəklər? Mən uşaq olsam da hələ o vaxtlar Elçinin bu yanaşmasını bəyənməmişdim. Mətləbə bu cür yanaşmazlar. Onu da deyim ki, bu məqalə mükafat almışdı. Halbuki, tənqidçi bu cür nöqsanlar axtarmamalıdır. Biri var mətndə, bir şeir parçasında mənanı tutmaq, biri də var onun ətrafında gəzişmək....

- Ədəbiyyata marağınız necə yarandı? Əvvəldən bədii əsərlər yazırdınız, ya elə tənqidlə başlamısınız?

- Fizika-riyaziyyat təmayüllü məktəbdə oxumuşam, olimpiadalarda iştirak eləmişəm. Amma marağım qəti şəkildə ədəbiyyata idi. Tibb Universitetinə qəbul ola bilmədim. Əsgərlikdən gələndən sonra sənədlərimi Xarici Dillər Universitetinə verdim. Bəxtimdən orda da Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasını ləğv elədilər. Mən ədəbiyyatı həmişə özüm oxuyub öyrənmişəm.

- İxtisasınız nə idi?

-Fransız və ingilis dili. Orda ən müxtəlif fənnlər keçirdik. “Mətnin şərhi” adlı olduqca maraqlı fənn vardı. Böyük qardaşım Vaqif Yusiflinin mənə çox böyük təsiri olurdu. O, universitetdə oxuyurdu. Onun dostları ilə məktublaşırdım. Qardaşım, dostları mənə ədəbiyyat siyahısı göndərirdilər. Vaqif kitabxanalara yeni gələn kitabların siyahılarını yollayırdı. O, kəndə gələnə qədər siyahıdakı əsərləri oxuyurdum. Vaqif mənimlə belə bir “məşq” keçirdi. Radioda şeirlər oxunanda şeirin ortasından, ya əvvəlindən bir bənd dinlətdirib sonra radionun səsini qısırdı. Mən də şeirin mətninə, məzmununa, oradakı detallara əsasən müəllifi tapmalı idim.

Artıq universitetə sənəd vermək zamanı gələndə gördü ki, ədəbiyyata daha çox meyl edirəm, buna görə məni ədəbiyyatdan bir az uzaqlaşdırmaq istədi. Çünki təmayülüm fizika-riyaziyyat idi. Amma fikrimdən vaz keçmədim. Yol belə müəyyənləşdi. 4-5-ci siniflərdən şeir, hekayə yazırdım. Bir şeyə toxunum. Bəzi adamlara elə gəlir ki, ömrün istənilən məqamında istədiyini yaza bilərsən. Məncə bu mümkün deyil. Fikrimcə nəsr, şer insanın nəfəsi kimi bir şeydi. Yəni “bu gün nəsə yazım, iyirmi il sonra davam edərəm”- deməklə şair, yazıçı olmaq mümkün deyil. Nəsə alınsa da, çox saxta görünər. Əsədin poema, şeirləri mənim dediyimin əyani sübutudur. Bir var o sevdaya düşəsən, daimi yazıb-yaradasan, onu özündə yaşadasan, biri də var o səndə həvəs kimi ola. Əslində Balzakın “Qobzek”ində də bu var. Dünyanın ən xəsis adamıdır, ən böyük arzusu isə şair olmaqdı. Baxın, hökmdar belə şair olmaq istəyir. Çünki şairliyin mistik bir anlamı var. Ona görə şairlik asan altına giriləsi yük deyil.

- Siz necə bu yükün altına girdinizmi? Yazmadınız heç?

- Yox yazırdım. Elə gənc yaşlarımdan çap elətdirirdim. Bir vaxtlar “Cahan” jurnalı vardı, Məsiağa Məhəmmədi ilə çıxarırdıq. Əlimə modernizm, postmodernizm haqqında hansı elmi-tənqidi məqalələr keçirdisə, çevirib verirdim jurnala, o jurnal çox böyük rezonans doğurdu. Hətta Kamil Vəli Nərimanoğlu onu aparıb Türkiyədə təbliğ edirdi.

- Bədii əsər də çap etdirirdiniz?

- Yox.

-Qulu Xəlilov adlı ədəbiyyatşünas-tənqidçi vardı. Sonralar bədii əsərlər yazmağa başladı. “Yaşamaq istəyirəm” adlı əsəri vardı. Hətta Elçin Yazıçılar Birliyinin qurultayında Qulu müəllimi nəzərdə tutaraq demişdi ki, tənqidçilər də əsər yazacaqsa ədəbi prosesi kim təhlil edəcək? Bu tendensiya nə ilə bağlıdır? Yazıçılar tənqidçiləri qısqanırlar? Yazıçının bəlkə zəif əsər yazmaq haqqı var, bəs tənqidçinin necə zəif əsər yazmaq haqqı var?

- Tənqidlə məşğul olmaq da, yazmaq da peşəkarlıq tələb edir. Vaxtilə Belinski də bir poema yazmışdı. Çox zəif poema alınmışdı, bunu özünə də demişdilər. Tənqidçilərdə öz yazdığını görməmək mərəzi var elə bil.

Umberto Eko strukturalist, semiotik idi, orta əsrlər mədəniyyətini yaxşı bilirdi. Üstəlik fransız filosof Rolan Bart ilə yaxın dost idilər. Bir fransız jurnalında Eko Rolan Bart haqqında deyirdi ki, o bir roman yazmaq istəyirdi, yaza bilmədi, amma mən “Gülün adı”nı yazdım. Umberto Ekonun romanına baxıb heç kəs onun tənqidçi-ədəbiyyatşünas olduğunu yada salmır. Amma bizdə tənqidçinin əsər yazmasını o dəqiqə qabardırlar. Əsəd poema yazan kimi ona xatırladırlar ki, sən tənqidçisən. Ya Elçin bədii əsərlərlə bərabər tənqidi məqalələr də yazıb, indi də yazır -Yaşarla müsahibəsi olan kitab var: “Elçinlə ədəbiyyat söhbəti”.

- Sovet vaxtı bizim tənqid marksist-leninist tənqid idi. Yəni bədii əsərlərə yanaşmada konkret prinsiplərdən danışılırdı. Amma müstəqillik dövründə tənqidi yazılarda fəlsəfi mənada ideologiyadan məhrumluq var.

- Mən hələ on beş il əvvəl sanki bu boşluğu hiss edib dünya tənqidinin, ədəbiyyatşünaslığının şah əsərləri sayıla biləcək mətnləri dilimizə çevirməyə başladım. 90-cı illərin əvvəllərində bir Belçika təşkilatında işləyirdim. Orda demək olar ki, hər bir işçi 4 dil bilirdi. Orda Fransada yaşayan bir ərəblə tanış olmuşdum. O da fəlsəfə fakültəsini bitirmişdi. Ondan Rolan Bartı tanıyıb tanımadığını soruşdum. O tanıdığını dedi və Bartın bir əsərinin adını çəkdi: “Yazının sıfır dərəcəsi”.

O əsəri sonralar tərcümə etdim. 1959-1960-cı illərdə yazılıb. Fəlsəfə ilə ədəbiyyatşünaslığın sərhədində olan bir əsərdi. “Yazının sıfır dərəcəsi”ni səbirlə oxuyub dərk edən adam klassik ədəbiyyatdan müasir əsərlərə qədər bir çox müşkül məsələləri anlaya bilər. Rolan Bart o əsərdə üslub, poeziya və nəsr məsələlərinə toxunurdu.

Tartu məktəbində Lotman da də eyni məsələlərə toxunurdu. Sadəcə onlar çox formalizmə getdilər. Riyazi formulları ədəbiyyatşünaslığa da tətbiq etməyə başladılar. Bununla da ədəbiyyatın canlı toxuması yavaş-yavaş sıradan çıxmağa başladı. Formalizmə getməyi Tartu məktəbinin uğursuzluğudur.

Bir də mən Jak Derridanın rəssam haqında bir mətnini çevirmişdim. Onun “Poeziya nədir?”adlı məqaləsi də var. Derrida xüsusi dili olan filosofdur, buna görə əsərin yalnız bəzi hissələrini çevirmişəm. O mətnlərin bizim dilimizdə olmağı ona görə lazımdır ki, bir ideoloji məkandan çıxıb normal bir məkana girmək və orada normal anlayış yaratmaq adi məsələ deyil, təfəkkür, xarakter məsələsidir. Orda müəyyən oyunlar yaratmaq çox asandır. Amma marksizm adını burda mexaniki mənada dəyişməkdən söhbət getmir, gərək özün dəyişəsən, yeni təfəkkür meydana gəlsin, dünyanı başqa formada dərk etmək, başqa bucaq altında baxmaq vərdişi yaransın.

Bizdə ədəbiyyatşünaslar, tənqidçilər hətta klassik mətnləri anlamaq və anlatmaq mənasında belə çox piyadadırlar. Son 20 ildə Hüseyn Cavid haqqında nə qədər tənqidi əsər, monoqrafiya yazılıb. Bunları Cavidin əsərləri ilə yanaşı qoysanız, görəcəksiz ki, onlarda Hüseyn Cavid mətnindən heç bir əsər-əlamət, informasiya yoxdur. Hadi ilə də eləcə. Yaxud Seyid Əzim, Nəsimi, Nəbatidən, Füzulidən bəhs edən əsərlərə baxın. Burda anormallıq odur ki, mətn qalır bir tərəfdə, tənqidçi beynində olan elmi informasiyaları emal etməklə məşğul olur. Bu prosesin müəyyən mərhələsində mətn ortaya gəlir və qəribə bir assosiasiya yaranır. Sanki Fransa, İngiltərə, ya Amerikada olan ədəbi kateqoriyanı mexaniki şəkildə götürüb bunu Hüseyn Cavidə və digərlərinə də tətbiq etmək olarmış. Halbuki, bu çox yolverilməz bir haldı. Əvvəlcə tənqid olunan əsərdən gələn informasiya təhlil olunmalı, hissələrə ayrılmalıdır.

- Bəs ümumilikdə tənqidçiləri necə qiymətləndirirsiz?

-Ümumilikdə?(gülür).

- Bunların səviyyəsi sizi qane edirmi? Ortada çoxları olsa da, əsasən adları çıxmış bir neçə tənqidçi var.

- Özümü də ora qatsam deyə bilərəm ki, qane eləmir. Biz həmişə yazılan mətnlərə ya çəpəki baxırıq, ya da çox şeylər umuruq. Mətnin içinə girmək, mətnlə davranmaq, onu qavramaq lazımdır. Sadə, düzgün oxuya bilmək məsələsinə gəlib çatınacan biz çoxlu dolaylardan keçirik. Bu da şübhəsiz ki, bir çoxlarında problem yaradır. Ona görə də bizdə uzun illərdir “tənqid yaxşıdır, yoxsa esseistika” kimi polemikalar gedir. Axundovun tənqid anlayışı var. Axundov bir nümunə göstərib, amma bu da son deyil. Dünyada bir çox nümunələr var. Misal üçün, dünyada yeni roman olub, onunla birlikdə yeni tənqid də mövcud olub. Yeni romanın yaradıcıları yeni nəzəriyyə də yaradırdılar. Və ya 60-cılar-Anar müəllim özü də-deyirdilər ki, biz əsərlər yazıb ortaya qoyduq, heyf ki, bizimlə bərabər bizim tənqidimiz yaranmadı.

- Amma yaranmışdı axı.

- O, elə deyir də .Yaranmamağı da təbiidir. Ola bilsin o dövrdə yaranmamışdı, amma 70-ci illərdə Akif Hüseynovun nəsr haqqında xeyli əsərləri çıxmışdı. O əsərlərdə 60-ci illər nəsri təhlil olunurdu. Təəssüf ki, bizdə bir sıra naqis cəhətlər var. Əvvəlcə bu və ya digər sahədə müəyyən stereotiplər yaradırıq. İnsanlar da bu stereotiplərlə düşünməyə başlayır, onu həqiqət kimi qəbul edirlər. Misal üçün deyirlər ki, “Natiq Səfərov bir nömrəli tənqidçidir” və ya “Əkrəm Əylisli birdən də artıq tərcüməçidir”. Bunu nəticəsində mif yaranır. Başqa tərcüməçilər də var axı. Tutalım Vidadi Babanlı ortabab yazıçıdı, amma Rasputini çox gözəl tərcümə edib. Və ya İntiqam Qasımzadə çox gözəl tərcüməçidir. Maqsud İbrahimbəyovun, “Kərkədan buynuzu”nu və digər əsərləri elə tərcümə edib ki, tərcümə olduğu hiss olunmur. Bax buna görə də normal olan şeylər qalır bir tərəfdə, sən naqis şeylərdən fantaziya düzəldirsən. Hazırda bizim nəsr prosesində həmin şeylər baş verir. Adamlar var, o stereotiplərdən usta şəkildə istifadə edib özlərinə komanda yaradırlar.

- Bizim tənqiddə bəzi kalkalar yaranıb. Misal üçün, deyirlər filan əsər səmimi deyil və ya bu əsərdə dərd yoxdur. Bu təyinləri necə qəbul edirsiz?

- Tənqiddə də stereotiplər çoxdur. Bədii mətni oxuyub ondan düzgün nəticə çıxartmaq, onu adekvat şəkildə anlamaq çox çətin məsələdir. Əsər strukturu çox mürəkkəb bir şeydir. Bəzən mətni oxuyursan və mətnin yaxşı və ya pis olduğunu dəqiq təyin edə bilmirsən. Onda artıq keçirdiyin hissi əsərə şamil etməyə başlayırsan.

- Qarabağ mövzusunda yazılmış əsərlərdə nə çatışmır?

- Qarabağ mövzusunda xeyli əsər var. Hekayələr, romanlar, povestlər, ahları bir Qarabağ boyda olan şeirlər. Mənə elə gəlir ki, Qarabağ mövzusunda da stereotiplər var. Biz hələ də başımıza gələn müsibəti lazımınca anlamırıq. Buna görə də hadisələrə fiqurlar şəklində yanaşırıq. Bu hadisələrin səbəbi nədir, bunlar niyə meydana gəldi, müəllif bunlar necə qəbul edir, bax bütün bu suallar açıq qalır. Ona görə mətn dağınıq formada, bədii cəhətdən çox zəif olur. Əlabbasın “Qaraqovaq çölləri” romanı onun əvvəlki əsərlərinə nisbətən çox zəif alınıb. Mövlud Süleymanlı “Erməni adındakı hərflər” romanı haqqında demişdi ki, bu mənim yarıdıcılığımda bir mərhələdi. Mənsə dedim ki, bu mərhələ deyil, əksinə geriyə doğru addımdı. Bununla fəxr etmək olmaz.

- Tənqidçinin əsərə qarşı mövqeyi necə olmalıdır?

- Dövrün böyük yazarlarına baxıb əsərləri onların istədikləri şəkildə təhlil etməklə tənqidçi olmaq mümkün deyil. Tənqidçi o zaman böyük ola bilər ki, əsərə müxalif olsun. Misal üçün, 1980-ci illərin axırlarında, 1990-cı illərin əvvəllərində oxucular Salam Sarvan, Qulu Ağsəsin şeirlərini oxuyub qəşş eləyəndə, mən onların poeziyasını yaxşı tərəflərini deməklə yanaşı mənfi tərəflərini də deyirdim. Salamın bir çox şeirləri multiplikasiya effekti doğurur.

Durub tullananasan bir çəpər üstdən,

Düşəndə görəsən yer üzü yoxdu.

Bu tipli şeirlər ilk anda yüksək təbii effekt doğurur, amma sonradan parodiya imkanları çox olur. Sabiri yadımıza salaq. Onun üzünü tutub baxdığı klassik ədəbiyyatda lazımsız mənada ciddi şeylər var idi. Sabir ədəbiyyatın o yerlərini parodiyalaşdırmağa məcbur oldu. O parodiya eləməsəydi bugünkü ədəbiyyatımız olmayacaqdı. Çünki lazımsız ciddiliyin sıradan çıxmasına ehtiyac vardı. Bugünkü ədiblərin mövqelərinə, şəkillərinə, çıxışlarına baxın. Görün nə qədər yersiz ciddilik var.

- Bədii əsəri hansı kriteriyalara görə dəyərləndirmək lazımdır?

- Şübhəsiz, biz tənqidçilərin adi oxucudan fərqi var. Əsərdəki informasiya kod şəklində də, küll halında da gələ bilər. Təcrübə göstərir ki, bütün hallarda əsər haqqında tez-tələsik yazmaq yanlış nəticələrin yaranmasına gətirib çıxarır.

Ədəbiyyatşünaslıqda dixotomiya deyilən anlayış var. Bu formanın məzmuna, məzmunun formaya keçməsi məsələsidi. Bu anı tutmaq çox çətin məsələdir. Axundovun Füzuliyə münasibətində də eyni hadisə baş verir, bədii əsərin formasında elə bir şey var ki, tənqidçi onu birinci anlasa, onun haqında müfəssəl yaza bilər.

Əsərin bütün ideyası, fəlsəfəsi onun quruluşunda, kompozisiyasında, formasındadı. Məzmun adekvat ola da bilər, olmaya da. Məzmun bir neçə intervalda artırıla, təkrarlana, ixtisar da ola bilər. Müəllif onu yazır, oxucuya təqdim edir, bu münasibət də oxucudan oxucuya dəyişir. Füzulinin XVI əsrdə yazdığı əsərlər bizim dövrümüzə qədər gələ-gələ, dəyişə-dəyişə müəyyən qəlblərə keçib. Artıq Füzuli mətni yaranıb. Mətndəki aşkarlanmamış informasiya nəsildən-nəslə keçərək, əsrlər boyu oxuna-oxuna gələrək virtual məkanda bu şəkildə dəyişir.

Əsərin dövrlə səsləşməsi də şübhəsiz ədəbiyyata dəxli olmayan məsələdir. Bədii mətn zamanla səsləşə bilməz. Bədii effekt ədəbiyyat zamanla, qarşılaşanda, kəsişəndə yaranır.

Layihənin ilk qonağı Elnarə Akimovanın müsahibəsini burdan oxuya bilərsiniz.

• Məşhur müğənni: "Daha qızlar mənə baxmırlar"
• Aktyordan nazirliyə müraciət: "Belə mədəniyyətsiz gənclər harada yetişir?"
• Azərbaycanlı şair fəxri titula layiq görülüb