Tehran Əlişanoğlu

Elnarə Akimovanı ədəbi aləmə tanıtmağa hacət yox. Tənqidçi imzasını nə vaxtdır övraqi-ədəbiyyata yazmış birisidir Elnarə Akimova. Hər həftə ədəbi həyatımızın baş salnaməsi olan “Ədəbiyyat qəzeti” ilə ünsiyyəti mən Elnarə Akimovadan başlayır; və sonra əhatəsinə baxınıram. Görəm ki, ədəbi prosesdə daha nə var, nə yox; daha kimlər daha nələr söyləyir.

Təkcə ona görə yox ki, Elnarə Akimova “Ədəbiyyat qəzeti”ndə həmişə vardır; başlıcası ona görə ki, ədəbi gündəmdə Elnarə Akimova faktoru vardır; və yazılarında(n) bizim doğma-milli-lokal ədəbi prosesimizin mütləq istisi-soyuğu, ritmi-ahəngi, ümumən mənzərəsi görsənir. Gündəm oxucuları bilmir; biz axı ədəbiyyatın içində oturanlar yaxşı bilirik: Elnarə Akimovanın qələmində, əslində, çağdaş ədəbiyyatımızın bütöv bir təcrübəsi, biliyi, arsenalı danışır; çoxlu açıq və gizli sitatlarda(n), bu günə gəlib çıxmış azman ədəbiyyatımızın dopdolusu baqajı, cəbbəxanası danışır.

Günün tənqidçisi olmaq çətindir. Günün tənqidçisi həmişə öz sözünü demir ki; təcrübəmdən bilirəm, bəzən olur ki, ədəbiyyatı qoyub, dövrün, zamanın, ilin, ayın, hətta həftənin sözünü söyləyir. Təkrarən, ya orijinal; ədəbiyyatın yox, çağın Ədəbiyyata münasibətini ifadə edir. Bizdə bir zaman tənqid ədəbiyyatın vicdanıdır - deyirdilər. Bunu bu gün bu şəkildə qavramaq çətin olar; amma Elnarə Akimovanın tənqidində mən Yaşar Qarayevdən günümüzəcən gedib-gələn çağdaş tənqidimizin nəfəsini aydın duyuram. Elnarə Akimovanın hər yazısında ədəbi tənqidimizin gücü, enerjisi, səriştəsi danışır. Özü danışmasın qoy heç; yaddaşı, altyaddaşı danışır.

Elnarə Akimova həm də müasir Azərbaycan ədəbiyyatının problemləri ilə ardıcıl məşğul olan ciddi və məhsuldar ədəbiyyatşünaslarımızdandır. Bax, bu barədə danışmağa hacət var, məncə. Çün mənimcə, ədəbi aləm, azmış kimi, ədəbiyyatşünas Elnarə Akimovanın da varlığının çox da marağında, hətta deyərdim, heç fərqində də deyildir. Amma deyim ki, biz elmi-ədəbi korpusda oturanlar nəinki bunun fərqindəyik, üstəlik, heyətimizin daha bir sanballı tədqiqatçı hesabına güclənməsinin əməlli-başlı marağındayıq. Elnarə Akimova biz tərəfə bir ətək də yaxınlaşaraq, son illərdə apardığı gərgin tədqiqatlar nəticəsində dissertasiya janrında, filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün “Müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyası müasir ədəbi təmayüllər işığında” adlı bir iş ortaya qoymuş, əsasında monoqrafiya da çap etdirmişdir: “Çağdaş poeziya və ədəbi təmayüllər” (Bakı, “Elm və təhsil”, 2016). İş maraqlıdır, məzmunludur; və tam ürək rahatlığı ilə demək olar: bu sahədə də Elnarə Akimova imzasının möhürünü daşıya bilir. Təbrik edək və müdafiəsində uğurlar diləyək!

Elnarə Akimova ədəbiyyat elmimizə tənqidşünas-alim kimi qədəm qoymuşdur. “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbi tənqidi (1990-cı illər)” tədqiqatı və monoqrafiyası ilə (“Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində”, Bakı, 2009). Ədəbiyyatşünaslığa tənqid elmini öyrənməkdən başlaması Elnarə Akimovanın gücüdür; və bu, onun ədəbi tənqidçilik istedadını da, “müasir ədəbiyyat” axtarışlarını da əvvəlcədən stimullaşdıran, elmi axara salan başlıca amillərdəndir. 1990-cı illərin mürəkkəb, qarışıq, sovet dövrü platformasından müstəqilliyə keçid relslərinə çətin adlayan ədəbi-tənqidi prosesindən baş açmaq, buna görə daha əvvəlki, 1960-1980-ci illərin tənqid təcrübəsini, Kamal Talıbzadə, Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev, Akif Hüseynli, Şamil Salmanov, Elçin, Rəhim Əliyev, Şirindil Alışanlı, Nadir Cabbarlı, Vaqif Yusifli, Nizaməddin Şəmsizadə, Tofiq Hacıyev, Aydın Məmmədov, Arif Əmrahoğlu, Kamal Abdullayev, Nizami Cəfərov və daha neçə tənqidçilərin işi, fəaliyyətini yeni nəzərlə, müstəqillik ideyaları işığında nəzərdən keçirmək, üstəlik, yeni tənqidçi imzaları - Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, Rasim Mirzə, Rüstəm Kamal, Əsəd Cahangir və b.-larının prosesə gətirdiyi yeni ədəbi ideya və baxışları görmək, dəyər və səciyyə vermək, ümumən yeni ədəbi-tənqidi prosesi təsnif etmək, mövzularını, problemlərini, istiqamət və tendensiyalarını üzə çıxarmaq və s. və s. heç də asan məsələ olmayıb əsl hünər istəyirdi və gənc tədqiqatçı bacarıq və böyük entuziazmla bu işin öhdəsindən gələ bilmişdi. Bu günə qədər minnətdaram ki, o zamanlar elmi tribuna tapammadığımdan “qəzet divanı” kimi ortaya qoyduğum “tənqid traktatı”nı - yüz yazıdan ibarət “Ədəbiyyat söhbəti”ni də (bax: “press-Fakt” qəzeti, 1995-1997) Elnarə Akimova elmi konsepsiyalar qismindən dövriyyəyə daxil etmiş, elmi instansiyaların qəzetçiliyə mənfi münasibətinə rəğmən dövrün təzahürü kimi qiymətləndirmişdi.

Qətiyyətlə demək olar: Elnarə Akimovanın birinciliyindən sonra müstəqillik dövrü ədəbi tənqidinin problemlərinə dair daha neçə-neçə dissertasiyalar yazılmışsa da, tənqidşünas-alimin namizədlik işi, habelə “Azərbaycan ədəbi tənqidi müstəqillik illərində” monoqrafiyası həmin mövzuda birincilik reytinqini bu gün də qoruyub-saxlayır. Məhz bütün bunlara görədir ki, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda akademik İsa Həbibbəylinin ideya rəhbərliyi və elmi redaktorluğu ilə çapdan çıxmış “Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı” ikicildliyində də (Bakı, 2016) dövrün ədəbi tənqid mənzərəsini yaratmaq kimi mürəkkəb vəzifə Elnarə Akimovaya həvalə olunmuş və o da, təbii ki, bunun öhdəsindən layiqincə gələ bilmişdir.

Bu ki, ədəbi tənqiddən başlanan “tənqid marafonu”nda Elnarə Akimova üçün sanki fəlsəfə doktorluğundan filoloji elmlər doktorluğuna əl uzadıb çatmaq qalırdı. Amma tənqidşünas-alim doktorluq mövzusunu şeirşünaslıqdan götürdü, bu dəfə müstəqillik dövrü Azərbaycan poeziyasını araşdırmağı predmet seçdi. Yalnız ədəbiyyatın daha da dərinlərinə baş vurmaq istəyənlər belə edir. Tənqidşünaslıq ədəbiyyatın refleksiyasının, yəni mətn haqqında mətnin araşdırılmasıdır, şeirşünaslıq - bilavasitə ədəbiyyatın. Son illərdə dərc etdirdiyi, müstəqillik illəri poeziyasının ən müxtəlif məqamlarına işıq salan çoxsaylı məqalələri də, doktorluq dissertasiyası da göstərdi ki, Elnarə Akimova doğru yoldadır, özünə-güvəncdə heç də yanılmamışdır. Ən önəmlisi - Elnarə Akimovanın müasir Azərbaycan poeziyası haqqında öz anlayışı, düşüncələri, elmi qənaətləri olmasıdır və bütün bunların ilk cümlədən son akkordlara qədər, hər fəsil, hər bənd, hər abzasda, fikir tutumundan müəllifin sintaksisinə qədər dissertasiyada əksini tapa bilməsidir. Dissertasiyanın arxasında ciddi tədqiqat dayanır. Elnarə Akimova müasir poeziyamızı bilir, bu barədə düşünməyi və yazmağı bacarır.

Dissertasiya janrı predmetə konseptual yanaşma tələb edir, burda ümumi mülahizələrlə, yalnız bu və ya digər tənqidçi qənaətləri ilə keçinə bilməzsən. Aydın görünür ki, Elnarə Akimova bunu da bilir və predmet üzərində(n) özünəxas konsepsiya qurur. İlkin tanış olduğum variantda müəllif tədqiqatı üç fəsildə strukturlaşdırmış, birinci fəsildə (“Azərbaycan poeziyasında ədəbi təmayüllərin inkişaf mərhələləri”) tarixən gəlişmə kontekstində, ikinci fəsildə (“Milli müstəqillik və yeni poetik mərhələnin başlanğıcı”) nəzəri prizmadan, üçüncü fəsildə isə praktiki, real nəticələrində - müstəqillik illəri Azərbaycan poeziyasını ədəbi təmayüllər işığına tuta bilmişdir. Doğrudur, fikir var ki, guya doktorluq dissertasiyası akademik olaraq, üç deyil, beş fəsildə olmalıdır, amma bu, işin formal tərəfidir. Dissertasiyanın həcmi və ehtiva etdiyi materiallar kifayət qədər imkan verirdi ki, müəllif onu üç deyil, beş fəsildə reallaşdırsın. Təsadüfi deyil ki, son variantda, habelə monoqrafiyada həmin şərtə də riayət olunmuşdur. Amma Elnarə Akimovanın ideyası elə üç fəslə də sığır və aydın şərhini tapırdı.

Monoqrafiyada məni ən çox son üç fəsil (əvvəlki variantda üçüncü fəsil) razı saldı. Çünki işin canı burdadır; burda konkret tədqiqat var, müstəqillik illəri poeziyasının canlı mənzərələri var; təmayülləri, yaxud da təmayülləşmə meylləri görünür. Başlıca olaraq modernizm məcrasında inkişaf edən, milli şeir ənənələrini gəlişdirən müstəqillik illəri şeiri burda bəzən adlar-imzalar, bəzən mövzular-tendensiyalar, bəzən poetik-üslubi qabarma və çəkilmələr müstəvisində kifayət qədər professional, aydın, arqumentli təhlil və şərh olunur. Poetik hadisələrə münasibət və rəy bildirilir, tendensiyaların, bu və ya digər təzahürlərin kökünə diqqət yetirilir və tənqidçi-ədəbiyyatşünas səriştəsi ilə dəyərləndirilir. Məsələn, poeziyamızda postmodern təzahürlərə kifayət qədər anlaşıqlı yanaşılsa da, son halda bəhrəsizliyi qənaəti ifadə olunur. Əksinə, milli ənənələr üzərində gəlişən şeirin bəhrələrinə diqqət və önəm verilir və s.

Bu zaman bir cəhət diqqətimi məxsusi cəlb etdi. “Ədəbi təmayül”, “izm” hadisəsi ədəbiyyatımıza, təbii ki, Qərb ədəbiyyatından nüfuz etmiş və kifayət qədər milli əsasda - “füyuzatçılıq” (romantizm) və “molla nəsrəddinçiliy”in (realizm) təcrübəsində yaradıcı şəkildə dərk və həzm olunmuşdur. Milli ədəbiyyatşünaslıq elmi də az qala yüz ildir həmin çevrə ətrafında dolanaraq (bir addım əvvələ - maarifçilik, bir addım bu yana - sosrealizm), sanki dairədən çox da uzaqlaşmağa meyl etmir. Bəs sonrası? Dünya ədəbiyyatı təcrübəsində qarşısıalınmaz modernizm (yenilikçilik, müasirlik, gündəmlik, XX yüzil çevrilişləri) epoxası gəlir ki, güman, milli ədəbiyyatın axtarışları da həmin kontekstdən kənarda deyildir. Hər halda milli ədəbiyyatşünaslığa da həmin nəzəri postulatı tədqiqatda sınamaq qalır. Doğrudur, müstəqillik zamanından ürkək-çəkinə belə addımlar atılmaqdadır; hətta son zamanlarda bu istiqamətdə dissertasiya mövzuları da intensivləşib. Amma pisi odur ki, bəzən sadəcə yeni ideyanın havasını alaraq, tədqiqata söykənmədən, kor-koranə Qərb “izm”lərini milli ədəbiyyata yazmaq və yozmaq yanlışları da mövcuddur. Görək, Elnarə Akimova nə edir?

Nə yaxşı ki, qəhrəmanımızın tənqidşünas-alim səriştəsi vardır və hələ 1990-cı illər ədəbi tənqidinin təcrübəsindən bilir ki, bir növ “tətbiq tənqidi” heç də həmişə özünü doğrultmur. Tədqiq materiallarının içində yaxşı üzməyi bacaran Elnarə Akimova yanaşma strategiyasını da düzgün seçir. Əvvəlcə (III fəsil) “Dünya ədəbi təmayüllərinin çağdaş poeziyada dərki” səviyyəsini üzə çıxarmağa çalışır və qoyulan problemlər: 1) Poeziyada çöküş fəlsəfəsi. “Dekadentizm” anlayışı və onun ədəbiyyatda təzahür formaları; 2) Müasir poeziya və modernist cərəyanlar; 3) “Yeni dünya” həqiqətləri - postmodernizm - cavab axtarışlarını da səmtləndirir...

Daha sonra (IV fəsil) milli şeirin öz təcrübəsindən (“Çağdaş şeir və milli “izm”) tədqiqat materiallarına boylanır və nəticələri iki bənddə: 1) Yeni düşüncə və bədii-estetik dəyərlər; 2) Ənənəvi mövzulara yeni baxış - kimi problemləşdirir. Hər iki baxış: dünya ədəbi-nəzəri təcrübəsindən və milli poeziya arsenalından predmetə çıxış ən nəhayət (V fəsil), tədqiqatçıya müstəqillik dövrü ədəbiyyatında “Poetik axtarışların səciyyəvi xüsusiyyətləri”ni problemləşdirməyə: 1) Yeni forma, məzmun yeniliyi və ideya-bədii axtarışlar müxtəlifliyi; 2) Yeni dövr poeziyasında lirik qəhrəman problemi. Postmodernist poeziyada bədii fiqur; 3) Modern dünya, insan və “mən” konsepsiyası; 4) Poeziyada qadın başlanğıcının yeni meyl və tendensiyalarda təzahürü - və bu barədə elmi qənaətlərini ortaya qoymağa imkan verir. Bu və ya digər məqamlarda tədqiqat qənaətləri ilə mübahisə etmək olar, amma mənimcə, nəzəri-metodoloji yanaşma özünü tamamən doğruldur, müstəqillik dövrü poeziyamızın ümumi mənzərəsi və gəlişmə tendensiyalarını bütövlükdə görməyə, habelə dərk etməyə imkan verir.

Məxsusi qabartmadığım digər (I və II) fəsillərdə də dissertant kifayət qədər səriştəli, aydın qənaətlərdən çıxış edir, tədqiqat predmetinin üstünə gəlmək, əsas sözünü demək üçün, bir növ zəmin hazırlayır. Bu zaman istər-istəməz şərhçilik, icmalçılıq, sitatçılıq yaranmalıdır və yaranır da. Axı min illik poeziyanı bir dissertasiyanın bir fəslində izləyib, inkişaf meyllərinə necə elmi hökm vermək olar?! Sadəcə ekskurs etməyin özü bir hünərdir və Elnarə Akimova bunu bacarır. Mövcud tədqiqatlara söykənərək, hər bir poetik mərhələni (orta çağlar, XX əsrin əvvəlləri, sovet dönəmi, 60-cı illər) öz dilində, başlıca təmayüllərində görə-danışdıra bilir. Bu halda əsərdə bəzən, şəxsən mənə səthi görünən yerlər də nəzərə çarpır. Məsələn, sovet dövrü ədəbiyyatının tədqiqatçısı olaraq, sosrealizm ədəbi cərəyanının yalnız ideoloji aspektdən, yaxud 60-cı illər şeirinin təkcə sərbəst şeir problemi ətrafında nəzərdən keçirilməsi məni o qədər də qane etmədi.

Monoqrafiyada maraqlı bir polemika da diqqətimi çəkdi. Poeziyamızda 1960-cılardan başlayan növbəti mərhələnin “yenilikçi”, “modernist”, ya “anti-modernist” səciyyəsi barədə Elnarə Akimova bu dövr poeziyasının başqa bir araşdırıcısı, “Milli oyanış və özünəqayıdış lirikası” tədqiqatının müəllifi Yaşar Qasımbəyli ilə elmi mübahisəyə girir. Hər iki tədqiqata bələd olduğumdan zənn etmirəm ki, tədqiqatçılar arasında dərin fikir ayrılığı var; mübahisələr daha çox sözlərdə, terminolojidə, tədqiqat nəticələrini ifadə çətinliyindədir. Məncə, Yaşar Qasımbəyli tədqiqatında 1960-cı illər şeirini 1920-1930-cu illərin hər cür, o cümlədən, “estetik inqilabçılığı”ndan təmizləməklə və bu mənada “anti-modernist” səciyyədə təqdim etməklə, əslində, onu “milli şeiri”n (altqatdakı) davamı kimi görür; Elnarə Akimova isə “milli şeir”in 1920-1930-cu illərdə qırılıb, özgələşib, 1960-cılardan yenidən və yeni tərzdə dirçəlməsi kimi. Aşkar görünür ki, hədəfdə - daha da dərin tədqiqatını gözləyən 1920-1950-ci illərin “sovet dövrü” milli şeiridir. Ona da inanıram ki, problemin çözülməsində dövrün tədqiqatçıları sırasında yetkin bir şeirşünas kimi Elnarə Akimovanın gələcək tədqiqatlarının da vacibən yeri olacaq.

Bu fikri həm də o baxımdan əsaslı bilirəm ki, Elnarə Akimovanın “Çağdaş poeziya və ədəbi təmayüllər” monoqrafiyasında(n) görünən tədqiqat ideyası konkret araşdırma predmetindən (müstəqillik dövrü poeziyası) daha genişdir, məncə. Bir daha şeirşünas-alimin çıxış nöqtəsi kimi təkanlandığı elmi konsepsiyaya qayıdıram. Bütövlükdə, Elnarə Akimova müasir (modern) Azərbaycan şeirinin təşəkkül və formalaşma zəminini XX əsr dekadansında axtarır və çabalarında az qala əsrin əvvəllərinə qədər enir. İdeya özlüyündə maraqlıdır və hesab eləmirəm ki, ilkindir, məhz Elnarə Akimovaya məxsusdur (Tədqiqatda yeri gəldikcə digər mənbələrlə yanaşı, alimin mənim məqalələrimə də, o cümlədən, “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında modernizmin gəlişməsi”, 2004; “XX əsr ədəbiyyatı - tarixi-tipoloji vahid kimi”, 2006 və s.-ə isnadını da unutmuram). Amma şəksiz ki, İdeyanın milli poeziya müstəvisində bu genişlikdə, belə israrla, konseptual tətbiqi düşündürücüdür və xüsusən Hüseyn Cavid yaradıcılığına münasibətdə daha da əsaslıdır.

İstər-istəməz sual doğur: indiyəcən ədəbiyyatşünaslıqda ədəbiyyatımızın romantizm-realizm mərhələsi kimi öyrənilmiş XX əsrin əvvəlləri şeirinin dekadentizmə aid edilməsi nə dərəcədə doğrudur? Amma əgər konseptual şəkildə tətbiq olunursa, dəlilləri də kifayətedici olmalıdır. Bütün dramatizmi, faciəvi mahiyyəti ilə birgə milli ruh yüksəkliyini də özündə ehtiva edən romantizm, ya ruh düşkünlüyünün fəlsəfi ifadəsi olan dekadans? Dissertasiyada və monoqrafiyada bu suallara, təbii ki, cavablar yoxsa da, ötən əsrin əvvəlləri Azərbaycan ictimai-bədii fikrində dekadans ideyası özlüyündə maraqlı və hətta cəzbedici görünür. Bir anlığına: geniş Qərb-Şərq qarşılaşması və düşüncələri, milli filosofların ulu Şərq xiffəti, Əlibəy Hüseynzadənin Turançılığı fonunda dekadans ümum-Şərq romantizmi və habelə realizmi hadisələrini də daha əvvəllərdə(n) aramağa impulslar verir. Və üstəlik, üstəgəl bu gün Elnarə Akimovanın da məcrasında qələm çaldığı Azər-turançılıq ideyaları...

Kamal Abdulla tədqiqatlarından birində Sözü - mifin, Cümləni isə yazının ifadəçisi hesab edir. Hər bir “yazı”çı kimi, məncə, hər bir alimin də bütünlükdə potensialını görükdürən Cümləsi olur. “Çağdaş poeziya və ədəbi təmayüllər” elmi əsəri, şəksiz ki, ədəbiyyatşünaslığımızda Sözdür, mühüm tədqiqat ideyasını özündə qapsayır. Amma bu hələ ədəbiyyatşünas Elnarə Akimovanın tədqiqatçı istedadının cəmisi (cümləsi) deyil; cümlə haqqında sadə tərifi yada salsaq, Elnarə Akimova imzası bizim ədəbiyyat aləmində hələ bitməmiş fikirdir. Hər halda mən belə düşünürəm və çox yaxın əyyamlarda elmi-ədəbi dairələrin də buna tam əmin olacağına şübhə etmirəm.

Uğur olsun!

• "Vətəndaş A"nın səs rejissoru: "Çıxarılan o səhnələrə rejissora etiraz edəcək qədər heyfim gəlir" - Müsahibə
• Final qərarı verildi
• Şaxtalı Sibirə əbədi istilik gətirən azərbaycanlı - Surqutdan REPORTAJ