Ədəbiyyatşünas Rüstəm Kamal Kulis.Az-a verdiyi müsahibədə XIX əsr şairlərini mənasız hesab etdiyini bildirmiş, onların ədəbiyyat tarixində qalmağa layiq olmadığını vurğulamışdı.
Rüstəm Kamalın dedikləri ilə bağlı fikirlərini Kulis.Az-a bölüşən tənqidçi Cavanşir Yusiflinin cavabını təqdim edirik.
XIX əsr, ümumən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ilə bağlı gedən diskussiyaların bir önəmli cəhəti var ki, mütəxəssislər mətnləri oxuya-oxuya özlərinə sual vermək vərdişi aşılayırlar və “gördüm” deyə zənn etdikləri boşluqların izahına çalışırlar. “Ortada olan rəsmi ədəbiyyat tarixində bu kimi məsələlər qətiyyən yer almır və bunun özü də təbiidir, çünki ədəbiyyat tarixində mövcud konsepsiyanın həlli, fikrin, ideyanın şərhi əsas yer tutur. Ədəbiyyat tariximizdə nə pis ki, “konsepsiyasızlıq” hökm sürü.
Belə bir faktı bəri başdan deyim ki, nə XVIII, nə də XIX əsr xüsusi bir vahid deyil, ən azı sizin portalda gedən müzakirələr kontekstində. Rüstəm Kamal kifayət qədər ağılı, oxumuş və istedadlı alimdir, ancaq onun sərbəst düşüncələri arqumentasiya olmadığı üçün havadan asılı qalır. Əsas şey, elmi təhlilin dərinliyini şərtləndirən cəhət elmi dəlil-sübutun möhkəmliyi və faktlara əsaslanmasıdır. Yaxud belə deyək: mövcud faktlardan düzgün nəticə çıxarmaqdır. Portalınızda gedən söhbətdə təəssüf ki, bu yoxdur. Ən gülməli və acınacaqlı yeri isə “kişilik və erkəklik kultu” deyilən ideya qırıntısıdır. Nəyə görə qırıntı? Çünki ard-arda gələn cümlələri oxuyursan, onların arasında məntiqi bağlılıq yoxdur. Vallah, indi mən nəsə yazmağa çətinlik çəkirəm, çünki opponentimiz öz fikirlərini tam elmi müstəvidə izah etsəydi, onlara o şəkildə, o qaydada münasibət bildirmək olardı. Bu halında belə şeylərə tənqidi münasibətin özü gülüncdür.
Axundovla əlaqədar insanlar (tədqiqatçılar və qeyriləri) addımbaşı səhvlərə yol verirlər, onun tərcümeyi-halını, nə bilim daha nələri eşələməkdənsə komediyalarına baxın. “Müsyo Jordan” “biz və başqaları”, “biz və avropalılar” məsələsi niyə qoyulub, niyə bu məsələ XVII, yaxud XVIII əsrlərdə deyil, məhz XIX əsrdə qoyulurdu? Mütəxəssis özünə sual versin? Fars ənənəsində, ciddi mütəxəssislərin fikrincə, türkcə yazmaq ənənəsi olmayıb. Axundov fars idisə , üstəlik qanında zənci qatışığı da var idisə, XIX əsrdə bu taleyüklü məsələlərlə niyə məşğul olurdu? Rüstəm müəllim Axundovun Vaqifə və Zakirə münasibətini nümunə gətirir, ancaq məsələnin, (fikrimizcə, problemin kökünə işıq tutan problemin) izahından yan keçir.
"Azərbaycan ədəbiyyatında XIX əsrdə kommunikativ sistem yaranmışdı, bu əvvəlki əsrlərdə mümkün deyildi. Şirvanda olan Seyid Əzim Şuşada olan Natəvan ilə yazışırdı və ya Axundovla Zakirin kommunikasiyası vardı. Ədəbiyyat artıq kommunikasiya sisteminə dönürdü. Düşünürəm ki, bu mənada Zakir yaradıcılığı önəmli rol oynayır". Mütəxəssisin dediyi kimi, Zakir ortada qalmamışdı, o dövrdə cərəyan edən proseslərin düz mərkəzində, ortasında idi. Vaqifi tərifləyirsə, göylərə qaldırırsa, heç olmazsa motivlərin, estetik, ədəbi işarələrin dövrdən-dövrə keçməsi prosesini səhv yozmayaydı. “Durnalar” ta Zakirə qədər davam edir. Ədəbiyyat tarixində prosessuallıqdan başqa kardinal dəyişmələr, bunların müxtəlif estetik planlarda gertçəkləşməsi də baş verir. Sovet dövründə SSRİ yazıçılar İttifaqının qurultayındakı çıxışında Roman Rollan deyirdi ki, Molyerin komediyaları olmasaydı bu günkü fransız poeziyası olmazdı. Janrlararası əlaqələr professorun dediyi şəkildə baş vermir, bu çox mürəkkəb, böyük zəhmətlə başa gələn araşdırma tələb edir.
Axundov məqaləsində yazırdı ki, “roman da dram fənninin bir növüdür və uzun izaha ehtiyacı var”. Əvvəla, burada «dram fənni» gəlişi gözəllik xətrinə işlədilən təsadüfi bir ifadə deyildir, müəyyən məntiqə malikdir və şübhəsiz ki, M.F.Axundovun ədəbi növ bölgüsünü özündə ehtiva edir. Bu da hələ bizə bir az qəribə görünən məntiqin tam izahı, burada janrlararası münasibətlər sferasındakı müəyyən (Axundovun özü üçün dəqiq-!) «ontoloji» məqam özünü gizlədib. Bu mübhəm nöqtəni tapıb aşkarlamaq üçün təsadüfi mülahizələrlə keçinmək olmaz, problemin mahiyyətini açıqlamaq məxsusi tədqiqat tələb edir. Çünki Axundovun özü də yazırdı ki, «...bu gün millət üçün faydalı və oxucuların zövqü üçün rəğbətli olan əsər drama və romandır. Roman da drama fənninin bir qismidir ki, izahı uzun şərhə möhtacdır». Ona görə deyirəm ki, Rüstəm müəllimin söylədiyi Vaqif estetikası (məhz professorun söylədiyi-!) XIX əsrdə funksional ola bilməzdi.
Digər mübahisəli məqamlar da mövcuddur. M.F.Axundov «Aldanmış kəvakib»i çox yerdə hekayə adlandırır. Ancaq Mirzə Yusif xana yazdığı məktubunda fərqli mülahizələrə yol verir: «...Mən ona dedim:
– Şahzadə! Mən məgər tarix yazmışam ki, təkcə baş verən hadisələri yazmaqla kifayətlənim? Mən kiçik bir məsələni əlimdə vasitə edib, öz təfəkkürümlə onu genişləndirərək o dövrün nazirləri və dövlət başçılarının puç beyinlərini açıb göstərmişəm ki, gələcək nəsillər üçün ibrət dərsi olsun və onlar səfeh münəccimlərin sözlərinə və xəbərlərinə inanmasınlar; özlərini bu kimi hərəkətlərlə əcnəbilərin nəzərində məsxərə hədəfi etməsinlər. Bu cür əsərlərə roman deyirlər ki, dram sənətinin ayrıca bir növüdür». Hanı burda “İRAN DİSKURSU”? Yaxud hanı burda “ŞAHNAMƏ” motivləri?
Bütün bu «dolaşıqlığ»ın mənbəyi haradan gəlir, dəqiq izah üçün, şübhəsiz ki, sistemli təhlil tələb olunur. Biz, ədəbiyyatşünas B.Məmmədzadənin belə bir mülahizəsi ilə razıyıq ki, «...görünür, M.F.Axundov romanı dramın dialoqsuz, səhnə üçün olmayan variantı sayır» – ancaq gəlin, etiraf edək ki, bu da hələ tam izah deyildir, onun, olsa-olsa müəyyən bir tərəfidir. Tədqiqatçı (B.Məmmədzadə nəzərdə tutulmur) bütün gücünü qoyaraq nəyi isə aşkar etdiyini güman edir, nəticədə isə problemin mahiyyəti özünün bütün mürəkkəbliyini, heç bir açar qarşısında açılmayacağını, ...belə bir əzəli təbiətini meydana qoyur. Qanuni sual doğur: Niyə? Ona görə ki, problemin özü çoxşaxəlidir, bilavasitə bədii təfəkkürün məntiqi ilə bağlıdır, bu cərgədə «unudulmuş» pilləni bərpa etmək üçün isə ...sistemi bütövlükdə, bütün parametrləriylə götürmək lazımdır.
Ümumilikdə götürdükdə isə janr nəzəriyyəsində indiyə qədər aydınlaşdırılmamış cəhətlər çoxdur. Əminlik üçün janr anlayışında sabit və dəyişən komponentlərin nədən ibarət olması problemini qoyub araşdırmaq olar. Və yaxud, xüsusi tədqiqata müraciət etmədən belə müxtəlif ədəbiyyatşünaslıq lüğətlərində «janr» anlayışının fərqli şərhlərini izləmək kifayətdir. Məsələn, aşağıdakı təriflər sırasını nəzərdən keçirək: 1. Bədii əsər tipi kimi anlaşılan janr əsrlərdən keçib gələn, tarixən sabit bir strukturdur; 2. Janr – ...əbədi, hərəkətsiz bir sistem deyildir... Janrı statik bir sistem kimi hər şeydən öncə ona görə təsəvvür etmək olmaz ki, janr təfəkkürü və yaddaşının özü ənənəvi janrlarla toqquşmadan hasil olur. 3. Janr anlayışı özündə müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif milli ədəbiyyatların inkişafında, milli-ədəbi inkişafın müxtəlif istiqamətlərində təkrarlanan hadisələrdir. Başqa sözlə desək, janr-tarixi-konkret yox, tipoloji anlayışıdır.
Hər bir ədəbi metod, cərəyan və ədəbi məktəb ictimai-tarixi şəraitdən birbaşa asılı olaraq özünün estetik platformasını irəli sürür. Bu platforma özündə müxtəlif bədii-estetik vəzifələri ehtiva edir. Məhz bu vəzifələrdən asılı olaraq dövrün, epoxanın janr yaddaşında uyğun dəyişikliklər baş verir. Janr yaddaşı bir ildə, on illərlə yox, əsrlərlə toplanır. Buna görə də, biz janr anlayışına dialektik bir hadisə kimi baxmalıyıq. Janrın ikili təbiətinə Baxtin yanaşması maraq doğurur. Tədqiqatçı izah üçün arxaika-yenilik oppozisiyasını götürür. Və qeyd edir ki, janr anlayışında ölməyən elementlər (arxaika) məhz vaxtaşırı yeniləşmələrin hesabına «duruş gətirir».
«Janr indiki zamanıyla yaşayır, ancaq öz keçmişini, öz başlanğıcını həmişə xatırlayır. Janr – yaradıcılıq yaddaşının ədəbi inkişaf prosesində izlənməsidir. Məhz buna görə də, bu inkişafın fasiləsizlik və vəhdətini təmin edə bilir».
Demək, Axundovla əlaqədar yuxarıda gətirdiyimiz misalda konkret olaraq o dövrdə janr yaddaşında yeniləşən cəhətlərin nədən ibarət olduğunu bəlləmək bütövlükdə müəllifin janr anlayışını öyrənmək üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Bunun birbaşa cavabı isə yenə də Axundovun özünün bədii irsində, tənqidi-publisist məktub və qeydlərindədir. Belə bir araşdırma, yanaşma metodu digər vacib mətləblərin üzə çıxarılıb öyrənilməsinə də, elə bilirik ki, təkan verə bilər.
M.F.Axundovun altı komediyasının hər birinin adının altında belə bir cümlə gedir: təmsili-qisseyi-vaqeə ki, keyfiyyəti dörd məclisdə bəyan olub itmamə yetir. Yaxud: ...təmsili-güzarişi-əcib ki, keyfiyyəti ...məclisdə bəyan olub itmamə yetir... ədibin çap olunan kitabının (komediyalar və «Aldanmış kəvakib» hekayəti) adı da «Təmsilat»dır. Axundovun janr anlayışında «təmsili-qisseyi-vaqeə», yaxud «təmsili-güzarişi-əcib» ifadə-tərkiblərinin mövqeyi nədən ibarət olmuşdur? Təbii ki, burada «təmsil» sözü janrın (komediya janrının-nəqli-behcət) adı deyil, ancaq janrın adının yerinə yazılıbsa, demək, onu əvəz etməsə də, əhatə, məna tutumu baxımından ondan daha genişdir.
Milli dramaturgiyanın baneyi-karı M.F.Axundovdur və dramaturgiya, o cümlədən komediya janrı ilə bağlı bir çox «düyünlü» nöqtələr məhz onun bədii və nəzəri irsində özünə yer tapır. Ona görə də, Azərbaycan komediyasının poetikasından danışmaq bilavasitə M.F.Axundovun yaratdığı «ictimai ədəbiyyat»dan, onun özünməxsus anlayışlar sistemindən bəhs etmək deməkdir. Axundov dramaturgiyası maarifçi dramaturgiya idi və belə olduğu üçün də Avropadakı analoji hadisənin (maarifçi realizm) bütün bədii-estetik kateqoriyalarını özündə ehtiva etməli idi. Ancaq konkret tədqiqat paradokslar meydana qoyur. Hətta bəzi məqamlarda Axundovun maarifçi realist olmasına əsaslı şübhələr baş qaldırır. Bu, təbii ki, elmi araşdırmada mümkün hallardan biridir, canlı orqanizm olan bədii əsəri, ümumən bədii təfəkkürü hazır sxemlərə, nəzəri konsepsiyalara «yerləşdirməkdən» irəli gəlir.
Yuxarıda sitat verilən “.... ənənəvi janr yaddaşı ilə toqquşma” hadisəsini yaddan çıxarmaq olmaz.
Bu mənada professor dediklərini bir də nəzərdən keçirməlidir. Məsələn “...XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında baş verən etnik, estetik təbəddülatların XIX əsrdə arxası gəlmədi. Çünki İran ədəbi kanonlarının daşıyıcıları həmin etnik-estetik kanonların, şifahi xalq ədəbiyyatından, elat ədəbiyyatdan, Vaqifin qoşmalarından gəlmə təfəkkür sistemini yaxına buraxmadı. “Bax ona görə Qasım Bəy Zakir böyük şair ola bilmədi. Çünki o bilmirdi Füzuli ənənələrini davam etdirsin, yoxsa Vaqif ənənələri ilə getsin. Misal var, iki tərəfə baxan çaş olar. O bilmirdi Vaqifanə şeirlər yazsın, yoxsa Füzuliyanə şeirlər yazsın.”
Keçmiş günlərdə dəbdə olan şüarlardan biri də bu idi ki: ... muğamat türk hadisəsi deyil. Ancaq elə həmin adamlar XIX əsrdə Nəbatinin yazdığı qəzəlləri eşidəndə ağlayırdılar. İndi biz Nəbatiyə “İran diskursundanmı” baxaq? Yaxud gülməli çıxmasa deyək ki, burda “erkəklik kultunu” harda axtaraq?
Ancaq “janr yaddaşı” anlayışını düzgün dərk eləyən kimi, aşağıdakı fikirlər uçub-dağılır: ....Məsələn, Fizuli ilə Saib Təbrizi arasında ruh baxımından əlaqə yoxdur. Eləcə də Saib Təbrizi ilə Vaqifi, Seyid Əzimi heç nə bağlamır.
Sonda bir də təkrarlamaq istəırdim ki, hörmətli Rüstəm müəllim müsahibədə dediyi fikirləri ciddi yazı formatında çap etdirsə, ona adekvat münasibət özünü doğrulda bilər. İndiki halda, bu bir müsahibədir, sabah başqa biri çıxıb daha yüngül ideyalar ata bilər ortaya. Müsahibədən də gördüm, bir tərəf “təzyiq edir”, mütəxəssis güzəştə gedir, bir az əvvəl tənqid elədiyi Zakirdən az qala üzr istəməli olur. Ancaq sözünü sona saxlayır. Zakir böyük şair ola bilmədi. Niyə hamı Füzuli olmalıdır? Yaxud Səməd Vurğun, Rəsul Rza.... haqqında dedikləri səhvdir və adi tənqidə dözmür. Rüstəm müəllim hər şeyi bir dəqiqənin içində arzulayır, ancaq təəssüf ki, bu belə deyil. Vallah, billah bizdən, xüsusən də məndən asılı deyildir.
