Bir vaxtlar sənədlərin üstündə belə qeyd olan dərkənar olurdu. “Əsli ilə düzdür”. İndi varmı?
Dünyaca məşhur İran rejissoru Abbas Kiarostaminin “Surəti düzgündür” və ya “Təsdiqlənmiş nüsxə” filmini belə də çevirə bilərik. Əgər kinonu həyatın bir surəti hesab ediriksə.
Sənət əsərlərinin orijinal və ya surəti məsələsində maraqlı mülahizələr irəli sürən kulturoloq alim James Müller qalereya saxlayan qadınla tanış olur - Qadın (Cüliyet Binoş) onu şəhər kənarındakı muzeylərə gəzməyə aparmağı boynuna götürür. Yolboyu Jeyms Müllerin irəli sürdüyü mülahizəni (“Surət orijinaldan üstündür – ya da ən azı bərabərdir”) müzakirə edən kişi və qadının ünsiyyəti nəzəri qatdan psixoloji qatadək irəliləyir. “Surət surətdir – orijinal orijinal” - deyən qadın ilə “istənilən orijinal elə surətdir” deyən kişinin mübahisəsi psixoloji müstəviyə keçir; kofe içdikləri kafedə ofisiant qadının onları ər-arvad zənn etməsi qəhrəmanlara yeni oyun təklif edir. Qadın Ceymsi ona diqqətsiz davranan, bir uşaqla qoyub tez-tez gedən yazıçı ərinin yerinə qoyur və onunla elə davranır. Ceyms gerçəkdə qadının ərinin surəti olmağa məcbur olur. Həm də bununla “istənilən orijinal surətdir” fikrini sübut edir.
Müllerin Qadının gerçək ərini necə dəqiqliklə oynaya bilməsinə təəccüb etmirik-çünki qadının əsl əri (orijinal) bizə bir dəfə də görünməyib. Necə ki, biz Leonardonun çəkdiyi Cakondanı həyatda görməmişik, biz ona Leonardonun gözü ilə - onun tablosundakı kimi baxmağa məhkumuq. “Surəti ilə düzdür” filmində də biz Ceymsə qadının gözü ilə baxırıq .
15 illik ailə həyatında yaşadığı ərinə hiss etdiyi bütün inciklikləri Ceymsin simasında görən Qadın keçmişlə yaşayır və ən uyğun şəraitdə keçmişi diriltmək istəyir, onu ən yaxşı halı ilə bu günə gətirmək istəyir, amma surət elə surətdir çünki o, başqa rakursdan məhrum, çərçivəyə məhkumdur.
Kiarostaminin “Əsli ilə düzdür” filmindəki Kişi surətinin müəllifi Juliyet Binoşun qəhrəmanı özüdür. Bu paralellik qadın kişi ünsiyyətinin sadə məntiqini ortaya çıxarmağa mane olmur: qadın sevgi və diqqət istəyir, kişi isə onu başa düşmək, onunla mübahisə etməyi seçir. Bununla belə filmdə nəsə bir şey əhvalatı qadının kişidən sevgi - diqqət umması, kişininsə onu anlamaması klişe yanaşmasının banallığına düşməkdən güclə xilas edir. O şeylərdən biri kinonarrativin tamamən başqa mənalara fokuslanmasıdır (qəhrəmanlar nə isə axtarırmış kimi dolaşır, bu gəzinti gəzilən məkanlara deyil, onların “Əsl” olanı tapmaq çabaları ilə, fikir dolanbaclarına, psixoloji gərginliklə vurnuxmasıdır).
Nəzəriyyədən həyata keçid, mürəkkəblikdən sadəliyə keçid düzü, onun əyani izahıdır. Hər bir orijinal özü də surətdirsə, surət bu mənada orijinala bərabərdirsə, qadının bacısı öz adını kəkələyən ərinin tələffüzündə sevirsə, deməli bütövlük insanın özündədir. Orijinal insan özüdür. Kimsə onu tamamlaya bilmir – o, özü özü ilə, özünü taparaq bütöv ola bilər. Binoşun qəhrəmanının qırmızı sırğası da nəyisə dəyişə bilmir. Məkanlar, ətrafdakılar-sanki həyat özü axıb gedir. Kiçik bir şans bitir. Min illik kişi və qadın münasibəti oynanıb gedir.
Niyə kişi qadının təklif etdiyi oyuna razılaşdı? Yalnız öz mülahizə-nəzəriyyəsini sübut etmək üçünmü? Yoxsa bu qadının sırğasız-filansız da olan cazibəsi idi? “Qadının bu oyunda fikri nə idi?” də sorulmur. Film belə suallara yer qoymur.
Çünki ən azı Milan Kunderanın “Avtostop” əsərindəki süjet yada düşür. Şərtiliyin gerçəkliyə toxunması, onu dəyişməsi haqda; maşınla istirahətə gedən gənc sevgililər darıxmamaq üçün oyun düşünürlər: qız düşüb bir dayanacağa gedəcək və oğlan onu tanımadığı biri kimi maşına götürəcək. Bu yeni rollar onların nəinki istirahətini, hətta münasibətlərini pozur, sevgini belə məhv edə bilir. Oyun onlara başqa bir göz verir. Bir gözlə onlar fərqli görünür. Kundera əsərində insan psixologiyasını bir eksperimentar psixoanalitik kimi araşdırır.
Şərqli Kiarostaminin filmində isə oyun qəhrəmanın baxışını dəyişmir, həyatını dəyişmir. Çünki kənarda axtarılan istənilən orijinal elə surətdir. Üstünə “yoxladım, əsli ilə düzdür” yazılmış surət...
