Şeir yazmağı atasından öyrəndi
Əliqulu Nəcəfov Qəmküsar XX əsr Azərbaycan ictimai fikir tarixində görkəmli satirik şair, istedadlı jurnalist və aktyor kimi iz qoyub. Onun adı ədəbiyyatımızın, mətbuatımızın mollanəsrəddinçiləri sırasında fəxri yerlərdən birini tutur. O, hələ sağlığında müasirlərinin diqqətini hərtərəfli biliyə malik alim-şair kimi cəlb edib. “Molla Nəsrəddin ”jurnalının nəşri və mübarizəsi tarixində Ə. Qəmküsarın rolu xüsusilə böyükdür.
Qəmküsarın faciələrlə dolu olan ömür yolu uzun sürməyib.
Əliqulu Qəmküsar 1880-ci ildə Naxçıvanda anadan olub. Atası Məşədi Ələkbər Hacı Nəcəf oğlu gəncliyində papaqçılıq edib, sonralar isə Culfa gömrükxanasında komisyonçu olub. Tədqiqatçı alim İslam Ağayevin araşdırmalarına görə, Qəmküsarın atası “Səba” təxəllüsü ilə şeirlər də yazırmış.
Qəmküsar səkkiz yaşından ərəb və fars dillərini öyrənib, 1894-cü ildə molla məktəbini buraxaraq zamanının görkəmli müəllimlərindən Mirzə Məmmədtağı Sidqinin yenicə açdığı üsuli-cədid məktəbinə daxil olub.
Zamanının mütərəqqi ziyalısı olan Məmmədtağı Sidqinin fəaliyyəti yalnız müəllimliklə məhdudlaşmırdı. O, Naxçıvanın mədəni həyatına həqiqi mənada başçılıq edib, məktəbi-tərbiyəni şəhərin mədəni mərkəzinə çevirmişdi. Ə. Qəmküsar bu məktəbdə iki ilə yaxın təhsil alıb, rus dilini öyrənib, müəllimi Sidqidən bədii yaradıcılığın sirlərini də öyrənməyə başlayıb.
İlk şeirlərindən hədəfi bəlli idi
Bu dövrdə gənc Əliqulunun həyatında gözlənilməz yeniliklər olub. 1896-cı ildə atasının xəstələnməsi səbəbilə onunla birlikdə Təbrizə gedib. Təbriz şəhəri onun yaradıcılığında dönüş yaradaraq, satirik şeirləri üçün zəngin həyat materialları verib. O, Təbrizdə məhərrəmlik mərasimini tənqid edən ilk şeirlərini yazıb.
Bu vaxt ərzində Təbriz həkimlərinin müalicəsi xəstəyə kömək edə bilmir. Dörd aydan sonra Məşədi Ələkbər vəfat edib. 16 yaşlı Əliqulu atasını yad şəhərdə dəfn edərək Naxçıvana qayıdıb.
Naxçıvana qayıtdıqdan sonra Qəmküsar atasının ticarət işlərini idarə edib. O, bu işdən daha çox özünü sənətə və ədəbiyyata bağlayıb.
Dini mövhumata, ruhaniliyə qarşı nifrət duyğusu Qəmküsarın ürəyində hələ gənc yaşlarında baş qaldırmağa başlayıb. Azərbaycanın ilk qadın kino-rejissoru olan Qəmər Əliqulu qızı Salamzadə atası haqqında xatirələrində yazır: “ Nənəm deyərdi: Naxçıvanda molla qalmamışdı ki, onların anaları, arvadları mənim yanıma gəlib hədələməsinlər ki, oğluna deginən dinə, mollalara sataşmasın, yoxsa bu işin axırı pis qurtarar. Bir dəfə də məhərrəmlikdə mənim yanıma qonşu arvadlar gəlmişdi. Məndən təvəqqe elədilər ki, quran oxuyum. Mən oxuyarkən arvadların bəzisi ağlamağa başladı. Əliqulu içəri girdi. Eynəyinin üstündən bir qədər bizə tamaşa elədi. Sonra quranı mənim əlimdən alaraq soruşdu: - Ana, bu oxuduqlarını başa düşürsən? -Yox bala, başa düşmürəm. Dedi indi ki, başa düşmürsən qoy sənin oxuduqlarını mən tərcümə eləyim. Burada ağlayası heç bir şey yazılmayıb. Burada ancaq doğruluq, təmizlik haqqında müsəlmanlara bir nəsihət verilir.”
Anasına nifrətinin səbəbi vardı
Cəhalətin, geriliyin Qəmküsara da ağır zərbələr vurduğu keçdiyi ömür yolundan aydın olur. Günlərin birində Culfadan Naxçıvana qayıdarkən anasını evdə görməyən Əliqulu böyük əmisinin təkidi ilə anasının kiçik əmisinə ərə verildiyini eşidib. O, mənən sarsılır, anasına qarşı nifrət hissi duyur.
Qohumları onu sarsıntıdan xilas etmək məqsədilə evləndirmək qərarına gəlirlər. Ona Naxçıvanın dövlətli və xəsis adamlarından olan Hacı Pirinin yeganə qızı Xəndan xanımı alırlar. Əliqulu həm də özündən kiçik olan qardaş-bacılarını saxlayırdı. Kiçik əmisi vəfat etdikdən sonra anası da onların yanına qayıdır.
1906-cı ilin aprel ayında “Molla Nəsrəddin” satirik jurnalının nəşrə başlaması Qəmküsarın həyatında yeni səhifə açır. Adını uşaqlıqdan eşitdiyi, bir il əvvəl isə “Şərqi-Rus”-da əməkdaşlıq etdiyi həmyerlisi C. Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalında redaktor olması onu sevindirir. Elə həmin ilin ortalarında Qəmküsarın adı mollanəsrəddinçilər sırasında çəkilir. “Molla Nəsrəddin” ideyalarının təsiri nəticəsində onun dünyagörüşündə ciddi dönüş yaranır. Bu dövrdə Qəmküsar “İrşad”(1905-1907), “Tərəqqi”(1908-1909), “Zənbur”(1909-1910), “Şəhabi-saqib”(1911) və s. dövri mətbuatda çıxış etməyə başlayır.
Şeyx Nəsrullah rolunun ifaçısı
Bu illərdə Culfa ticarət komisyonunda işləyən Qəmküsar Cənubi Azərbaycanda Səttar xanın rəhbərliyi ilə başlamış milli azadlıq hərəkatına da yaxından kömək edib.
Bu illərdə o, həvəskar aktyor kimi də fəaliyyət göstərib, bu işlə ardıcıl məşğul olub. Qəmküsar yaxın dostu Rza Təhmasiblə birlikdə Naxçıvan “müsəlman, incəsənət və dram” cəmiyyətini təşkil edib və tamaşalar hazırlayıb. O, “Ölülər” pyesində Şeyx Nəsrullah rolunu təkrarolunmaz şəkildə ifa edib.
Ə. Qəmküsarın həm ictimai-mədəni tərəqqi uğrunda apardığı mübarizələr, həm də xanlara, bəylərə və dini fanatizmi təbliğ edən mollalara qarşı yazdığı kəskin satirik şeirlər, felyetonlar mürtəce qüvvələr tərəfindən hiddətlə qarşılanıb. Mollalar onu dinsiz adlandırıb, jandarmlar isə şübhəli adam kimi onu daima təqib ediblər.
Saysız təqib və təhqirlər Ə. Qəmküsarı əzməsə də, ailə faciəsi ona ağır zərbə vurub. 1912-ci ildə əvvəlcə iki qızını, sonra isə həyat yoldaşını itirən şairin sonrakı həyatı sarsıntılar içində keçib. O, tez-tez xəstələnib və içkiyə meyli getdikcə artıb.
“Molla Nəsrəddin”də redaktorluq
1911-ci ilin sonlarında “Molla Nəsrəddin” jurnalı maddi cəhətdən böhran keçirərkən Ə. Qəmküsar qardaşını Tiflisə göndərərək Mirzə Cəlilə öz köməyini təklif edib. Lakin bu iş baş tutmayıb. Jurnal bağlanıb.
1912-ci ilin sonlarında Mirzə Cəlil Kəhrizdən Tiflisə qayıdıb. O, Qəmküsarı da Tiflisə dəvət edib və “Molla Nəsrəddin” jurnalına redaktor olmasını təklif edib. Bu təklif Qəmküsar üçün böyük mənəvi dəstək olur.
Beləliklə, Ə. Qəmküsar da Naxçıvandan Tiflisə köçür. Şairin qızı Qəmər xanım yazır: “Mirzə Cəlil bizi çox mehribanlıqla qarşıladı. Elə həmin gün Mirzə Cəlil atamla razılığa gəldilər ki, “Molla Nəsrəddin” jurnalının yenidən nəşrinə başlasınlar. Ancaq bir şərtlə. Jurnal iki redaktorun imzası ilə çap olunsun; Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov.”
Jurnalda Qəmküsarın adı 1913-cü ilin 6-cı nömrəsində yazılıb. Bu hadisə rəğbətlə qarşılanıb. “Molla Nəsrəddin”in bütün Yaxın Şərq ölkələrində yayılmasında teatr və aktyorluq sənətinin inkişafında, ictimai fikrin formalaşmasında Ə. Qəmküsarın əvəzsiz xidmətləri olub.
Gizli imzayla yazırdı
O, mətbuatda “Xadimi-millət”, “Otaylı”, “Simurğ”, “Cüvəllağı” , “Qəmbərqulu”, “Sarsaqqulu bəy”, “Ləndahur”, və s. gizli imzalarla da çıxış edib.
1916-cı ilin may ayında “Molla Nəsrəddin” jurnalının nəşri müvəqqəti olaraq dayandırıldıqda, Qəmküsar Mirzə Cəlil ilə birlikdə səyahətə çıxır. Onlar “Ölülər” komediyasını səyahətdən əvvəl Bakıda, sonra Dağıstanda, Səmərqənddə, Daşkənddə və Volqaboyu şəhərlərində oynayıblar.
1917-ci ilin əvvəllərində Rusiyada, Zaqafqaziyada baş verən böyük siyasi hadisələri izləyən Qəmküsar bu mövzuda da bir sıra yazılar qələmə alıb. Şair “Nə yoğurduq, nə yapdıq, hazırca kökə tapdıq” felyetonu, “İngiltərə” şeiri milli azadlıq mübarizəsinin, siyasi satirik yaradıcılığının ən gözəl nümunələrindəndir.
Qatili dəqiq məlum deyil
Ə. Qəmküsar 1919-cu il mart ayının 4-də axşam evinə qayıdarkən xaincəsinə qətlə yetirilir. Onun menşeviklər tərəfindən öldürülməsi
bəlli olsa da qətl səbəbi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Cəmi 39 il ömür sürən nakam Qəmküsarın vaxtsız ölümünü geniş xalq kütləsi dərin kədərlə qarşılayıb. Şairin məzarı Tiflisdə yerləşir.
C. Məmmədquluzadə məslək dostunun ölümünün 5 illiyinə həsr etdiyi “Əliqulu Nəcəfov” adlı məqaləsində ürək ağrısı ilə yazırdı: “Təəssüflər edirəm ki, Əliqulu Nəcəfov kimi həqiqi və ləzzətli əhli-qələm və şairimiz bu dünyadan vaxtsız getdi və məcmuəmizi öz köməyindən məhrum qoydu.”
Ə. Haqverdiyev isə Qəmküsarın ölümünə təəssüf hissini belə ifadə edib: “Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin ürəyinə dəydi.”
Mənbə:
İ. Ağayev “Əliqulu Qəmküsar” 1973
N. Zeynalov “Azərbaycan mətbuatı tarixi” 1973
A. Zamanov “Əməl dostları” 1979
F. Hüseynov ““Molla Nəsrəddin“ və mollanəsrəddinçilər” 1986
Q. Salamzadə “Kiçik pəncərədən görünən dünya” 1990
