Tomas Tranströmer 1931-ci ildə Stokholmda doğulub. 1956-cı ildə Stokholm Universitetini bitirəndən sonra 1960-66-ci illər arasında Roxtuna Uşaq Həbsxanasında psixoloq işləyib. 1967-ci ildən sonra Vasteras şəhərində iş qabiliyyəti olmayan insanlarla çalışıb, xəstələnib Stokholma qayıdana qədər orda yaşayıb.
İsveçin çağdaş dövrdəki ən önəmli şairlərindən biri sayılan Tranströmer 1981-ci ildə Qərbi Almanyada Petrarka mükafatını, 1983-cü ildə İsveçin ən prestijli mükafatlarından olan Bonnier Şeir ödülünü, 1990-cı ildə neustadt Beynəlxalq Ədəbiyyat mükafatını, 2007-ci ildə Griffin Fondu Ömür Boyu Uğur mükafatını, 2011-ci ildə isə Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını qazanıb.
Şairin şeirlərini türkcəyə çevirən məşhur tərcüməçi Çevat Çapan yazır: “1994-cü ildə, İsveçdə, Qotland Adasının Visby şəhərində "Yazarlar və tərcüməçilər Evi"ndə Tranströmer üçün təşkil edilmiş şeir gecəsinə getmişdim. Tranströmer 1991-ci ildə keçirdiyi beyin qanaxmasından sonra danışmaq qabiliyyətini itirmiş, sağ tərəfi tamam iflic olmuşdu. Buna baxmayaraq şair hamıyla kontakt qurdu, dostluqlar yaratdı."
Bunu oxuyanda düşündüm ki, demək 2011-ci ildə Nobelə layiq görülən şair, 20 il əlil arabasında, bir tərəfi iflic vəziyyətdə yazıbmış, dili tutulsa da, susmayıbmış. Sükutun beləsi də olurmuş.
Saat üçdə İzmir
Qabaqda, demək olar ki, bomboş küçədə
iki dilənçi, biri tək ayaqlı –
o biri kürəyində daşıyır dostunu.
Eləcə dayandılar. Gecə yarısı yolda
faraların işığında donub qalan
heyvanlar kimi. Duruxdular əvvəl
yolu keçmək üçün, sonra sürətlə yollarına
davam etdilər, məktəb həyətində oynayan
uşaqlar kimi günorta bürküsündə, boşluqda
saatlar zəng çalarkən. Mavi parıldayaraq axıb sulardan
keçdi. Siyah sürünüb büzüldü daşlardan baxa-baxa.
Bəyaz əsib bir fırtına oldu gözlərin içində.
Saat üç çeynənərkən nalların altında
və qaranlıq döyərkən işığın divarını
şəhər uzanıb sürünürdü dənizin qapısında
parıldayaraq quzğunun kəskin baxışlarıyla.
Qatar yolu
Səhərə yaxın iki, ay işığı. Qatar dayanıb
düzənliyin ortasında. Uzaqda bir qəsəbənin
yanıb-sönən işıqları solğun-solğun göz vurur üfüqdə.
Eynən insanın xəyalında uzaqlara gedib
fikirdən ayılanda hara getdiyini
qəti xatırlayamacağı kimi.
Ya da insan xəstə yatarkən necə yanıb-sönən
qığılcımlara, qarışıqlığa çevrilərsə günlər
qeyri-müəyyən və solğun üfüqdə.
Qatar tərpənmədən dayanıb.
Saat iki: ay par-par yanır, bir neçə ulduz.
Do Major.
Görüşdülər, sonra küçəyə çıxanda,
qar dənələri uçuşurdu havada.
Qış gəlmişdi
onlar sevişərkən.
Ağappaq işıldayırdı gecə.
Yeriyəndə xoşbəxtlikdən uçurdu.
Bayır aşağıydı bütün şəhər.
Yanından keçən təbəssümlər –
hamı gülümsəyirdi dik yaxalıqların arxasından.
Havayı!
Və Tanrının varlığını çığırmağa başladı bütün
sual işarələri.
Ən azı ona belə gəldi.
Bir musiqi eşidildi birdən
və böyük addımlarla ilərlədi
uçuşan qarın içində.
Hər şey do səsinə tərəf istiqamətlənirdi.
Do səsini göstərirdi titrək kompas.
Bir saat ötəsində ağrıların.
Asan idi!
Hamı gülümsəyirdi dik yaxalıqların arxasından.
Noktrün
Maşınla bir kənddən keçirəm gecə vaxtı, faraların
işığında oyanır evlər – oyaqdılar, içmək istəyirlər.
Evlər, anbarlar, işarələr, tərk edilmiş maşınlar –
bax, o an Həyata bürünürlər – insanlar yatır:
Bəziləri rahatlıq içində yata bilirlər, digərlərinin
üzü-gözü gərgindi, elə bil əbədiyyətə hazırlanırlar.
Dərin yuxuda olsalar da, özlərini buraxmırlar.
Yaxınlaşıb yanlarından ötən sirr üçün endirilmiş
şlaqbaumlar kimi, eləcə dayanıblar.
Kənddən qıraqda yol, meşənin içindən
uzanıb gedir.
Və ağaclar bir-biriylə ahəng içində səssizliklərini
qoruyurlar.
Ocaq atəşi kimi teatral rəngləri var.
Hər yarpaq nə qədər aydındı! Evə qədər məni izləyirlər.
Yatmaq üçün uzanıram. Qəribə rəsmlərin, işarələrin
qaraldığını görürəm göz bəbəklərimin arxasındakı
qaranlığın divarında. Yuxuyla ayıqlıq arasındakı
yarıqdan böyük bir hərf özünü boş yerə
soxuşdurmağa çalışır.
Lissabon
Alfama məhəlləsində mahnı oxuyurdu sarı tramvaylar
yoxuşu çıxarkən. İki həbsxana vardı. Biri oğrular üçün.
Əl eləyirdilər dəmir barmaqlıqlı pəncərələrdən.
Fotoları çəkilsin deyə qışqırırdılar.
“Amma bu yer siyasi məhbuslar üçündü” – deyirdi biletçi
ikiyə bölünmüş bir adam kimi hırıldayaraq. Baxdım binanın
divarlarına, kimsə yuxarı mərtəbədə pəncərəyə söykənib
əlində durbin dənizi seyr edirdi.
Camaşırlar asılmışdı mavilikdə. Divarlar hirslənmişdi.
Mikroskopik məktubları oxuyurdu milçəklər.
Altı il sonra Lissabonlu bir qadından soruşdum:
“Gerçək idi gördüklərim, yoxsa xəyal?”
Tarix haqqında
I
Bir mart günü dənizə gedirəm və qulaq asıram.
Buzlar səma kimi mavi. Günəşdə parçalanırlar.
Günəş də mikrofondan fısıldayır buzun örtüyü
altında.
Çağlayır və köpüklənir. Və elə bil kimsə çarşaf
silkələyir uzaqda.
Hər şey tarix kimidi: bizim İndiki Zamanımız. Örtülüb,
qulas asırıq.
II
Parçalanmaq üzrə olan adalar kimidi iclaslar.
Sonra: sarsılan uzun bir uzlaşma körpüsü.
Bütün gediş-gəliş ordan olacaq, ulduzların altında,
doğulmamış solğun üzlərin altında,
boşluğa sürgün olunmuş, düyü dənələri kimi adsız.
III
Höte 26-da Jidin qifayəsinə bürünüb Afrikanı gəzib
və hər şeyi görüb.
Bəzi üzlər gördükləri hər şeydən daha aydın olurlar
ölümdən sonra.
Əlcəzairdən gündəlik xəbərlər oxunanda,
birindən başqa bütün pəncərələri örtülmüş böyük bir ev
göründü,
və biz Dreyfusun üzünü gördük orda.
IV
Fundamentalistlə konservator birgə yaşayırlar bədbəxt
bir evliliyi davam etdirircəsinə,
bir-birinin formasını alaraq, bir-birinə aludə.
Amma onların uşaqları olan bizlər qopmalıyıq onlardan.
Hər problem öz dilində çığırar.
Bir tazı kimi qaçar həqiqətin iz qoyduğu yerə.
V
Binalardan bir az o yandakı açıqlıqda
atılmış bir qəzet parçası aylarla yerdə qaldı,
hadisələrlə dolu.
İndi yıpranır gündən-günə yağışda, günəşdə,
bir bitkiyə, kələmə çevrilmək, torpağa qarışmaq üçün.
Eynən yaddaşın yavaş-yavaş özümüzə çevrilməsi kimi.
Schubertiana
I
Axşamın qaranlığında, Nyu-Yorkun kənarında, bir baxışda
səkkiz milyon insanın evini görə biləcəyin yerdə,
qoca şəhər yanıb-sönən işıq selidi, spiralvari ulduz
topasıdı yandan baxanda.
Bu ulduz topasının içində qəhvə fincanları itələnir
masaların üstünə, vitrinlər əl açır gəlib
gedənlərə: iz qoymadan yeriyən minlərlə ayaqqabı.
Güc-bəla dırmaşılan yanğın nərdivanları, sürüşərcəsinə
bağlanan lift qapıları, polis kilidli qapıların
arxasında, fasiləsiz yüksələn səslər.
Metro vaqonlarında, o sürətli yeraltı məzarlarında,
yorğun yarıyuxulu gövdələr.
Statistakaya baxmadan bilirəm ki, Şubert çalınır
bir otaqda və kiminçünsə səslər hər şeydən daha
həqiqidi bu an.
II
Bir yumruq qədər kiçilmiş insan beyninin ucsuz-
bucaqsız düzənlikləri.
Apreldə çəyirtkə qayıdıb gəlir eyni məhəllədəki eyni
ambarın altında olan keçən il tikdiyi yuvaya.
Trasnvaaldan havaya qalxıb ekvatoru keçir, altı həftə
uçub iki qitənin arasından, torpaq parçasının üstündə
itməkdə olan bir nöqtəyə yönəlir.
Və bir simli alətlər kvartetinin adi bir neçə notunda
bütün həyatın izlərini tapan
və bir iynə deşiyindən bir çayın axmağına kömək olan,
dostlarının “balaca göbələk” deyə çağırdığı
eynəyi ilə mürgüləyən və hər səhər düz vaxtında
qalxıb yazı masasının başına keçən Vyanalı kök
bir dəliqanlı.
Beləcə hərəkətə gəlir notların o fövqaladə
qırxayaqları.
III
Simli alətlər kvarteti çalınır. Və mən nəm ağacların
arasından keçərkən yoxa çıxır ayaqlarımın altındakı
torpaq,
doğmamış bir uşaq kimi büzülür,
mürgüləyirəm, tük kimi gələyəcə yuvarlanıram
və birdən başa düşürəm bitkilərin də düşündüklərini.
IV
Elə çox şeyə güvənmək lazım gəlir ki, gündəlik
həyatımızı yaşaya bilmək üçün torpağın altına
getməmiş.
Kəndin yanındakı dağın yamacına yığılmış qara güvən.
Susmaq üçün verilən vədlərə və mənalı təbəssümlərə
güvən, qəzanı xəbər verən teleqrafın bizimlə bağlı
olmamağına və içimizdən birinin bir balta zərbəsinə
tuş gəlməyəcəyinə güvən.
Əsas yolda üç yüz dəfə böyüdülmüş dəmirdən arı
topasının ortasında bizi daşıyan arababının yayına güvən.
Fəqət bunlardan heç biri həqiqətən dəyməz güvənimizə.
Başqa bir şeyə güvənə biləcəyimizi deyir simli alətlər
kvarteti. Başqa nəyə yaxşı? Başqa bir şeyə və bu dü-
şüncə yol boyu bizi bir müddət təqib edir.
Eynən pilləkəndə işıqlar sönəndə, əlin qaranlıqda
öz yolunu tapan kor sürahini – güvənlə - izləməsi kimi.
V
Pianonun başına keçib dörd əllə fa minoru çalırıq,
eyni maşında iki sürücü, bir az gülməli görüntüdü bu.
Əllərimiz dala-qabağa tullanan çəkiləri itələyir sanki,
sanki böyük bir cəhdlə pozmağa çalışırıq o yekə
tərəzinin qorxunc nizamını: xoşbəxtlik və kədər bərabər
ağırlıqda,
“Elə möhtəşəmdir ki, bu musiqi,” – deyir Annie. Haqlıdır.
Amma aktiv insanlara hiyləgər qısqanclıqla baxanlar,
qatil olmadıqları üçün özlərindən nifrət edənlər,
onlar özlərini tapa bilmirlər burda.
Və insan alıb-satan və hamının satın alına biləcəyinə
inanan neçələri, onlar da tapa bilmirlər özlərini
burda,
onların musiqisi deyil bu. Zaman-zaman həyəcanlı və
yumuşaq, bəzən sərt və güclü, ilbiz izi
və dəmir tel, özü başdan-başa dəyişkənlik olan
bu uzun melodiya.
Düz bu dəqiqə dərinliklərdən yuxarıda bizi izləyən
o inadçı küy.
