Hörmətli Azər müəllim!
Son 24 saatdır sizin haqqınızda yazmaqdan başqa heç nə düşünmürəm. İşin min bir qayğısı belə bu istəyi unutdura bilmir, jurnalımızda olan şəkliniz tez-tez məndən bu yazını soruşur. Elektron poçt qutuma düşən soyadı sizin adınız olan Alpayın məktubu o yazını xəbər alır. Lakin heç cür bu yazıma forma tapa bilmirəm. İliklərimə qədər işləyən sözlər azad olmaq üçün yol tapa bilmir, hardasa ilişir, tıncıxır. Bu yazımın məqalə, yoxsa esse kimi yazacağımı belə bilmirəm. Hətta roman yazmaq haqda belə düşündüm. Sizə zəng vurub ürəyimi boşaltmaq da ağlıma gəldi. Amma heç nə edə bilmirdim, fikrim o yazının yadında idi. Axırda şairin dediyi kimi “oturub adam kimi uzun bir məktub yazmağa” başlayıram. Məktub bizim əsrə yad yazı üslubudu, amma görünür bəzən qədim çarələr də ürək narahatçılığına son qoymaq üçün ən yaxşı yol imiş. Görək bir şey alınacaqmı?
Əvvəlcə 24 saat bundan əvvəldən başlayaq. İşdən evə gəlib açıq səma altındakı kabinetimdə bayaq Ağa Cəfərlidən aldığım kitabınızı, “Qəmərlidən keçən qatar”ı oxumağa çox sevdiyim yazıçı Məmməd Orucun ön sözü ilə başladım. Oxuduqca mən bu sətirlərin arasından özünüifadə cəhdi duyurdum. Bu ön sözün məhz Məmməd Oruc tərəfindən yazılması da qanunauyğun idi. Çünki Məmməd Oruc böyük yaradıcı entuziazmına baxmayaraq kölgədə qalan, tərcümə və redaktələrlə dolanan, adı heç zaman baş redaktor postlarına, fəxri adlara layiq görülməyən talesiz bir yazıçıydı və mən onun ön sözünü oxuya-oxuya sizin də bu taleyinizi görürdüm, hiss edirdim ki, Məmməd Orucun yazısını ön söz kimi kitabınıza qoymaqla (bu yazının ön söz üçün yazılmadığı aydın idi) bu taleyə işarə vurur, eyni taleni yaşadığınızı görürdünüz, anlayırdınız. Eyni zamanda Məmməd Orucun sizin haqqınızda yazdığı ürək sözlərini də onun özü-özünə yazdığı məktub kimi oxunurdu.
Mən sizin iddiasız, təmənnasız eyni zamanda da fəxri adsız olduğunuzu bilirdim, hər zaman kölgədə qaldığınızı bilirdim. Amma, Azər müəllim, mən sizin böyük yazıçı olduğunuzu bilmirdim.
Adınızı Tofiq Abdindən eşitmişdim, ancaq yalnız və yalnız dünən “Qəmərlidən keçən qatar”ı, Məmməd Orucun nişan verdiyi “Solfecio dərsi”, “Bazarlıq” hekayələrinizi oxuyub ədəbi iflic yaşadım, əl verib görüşdüyüm, məndən on yaş böyük oğlu ilə çay içdiyim bu adamın yazıçı olduğunu bilmirdim. Kim idi günahkar, Azər müəllim? Sizin iddiasız olmağınızmı, yoxsa rəyasətdəkilərin iddialarımı? Bəlkə hər ikisi?
Hekayələrinizdəki dərin ümumiləşdirmə, peşəkar üslub, psixologizm, kiçik detallarla qurduğunuz realist səhnələr və bunların hamısının cəmi olan böyük ədəbiyyatdan xəbər verirdi. Və hər bir böyük ədəbiyyat hadisəsi kimi oxucunu heyrətləndirir, ona dünyanı tamam başqa tərəfdən göstərirdi. O kiçik adamlarınızın böyük dünyası həqiqi ədəbiyyat materialı ilə tikilmiş ədəbiyyat sarayıydı.
Keçən həftənin şənbə günü “Azərbaycan” jurnalının IX nömrəsini poçt qutumda gördüm. Üç aydır poçtalyonumuzdan xahiş etmişdim, qismət bu doqquzuncu nömrəyə imiş. O şənbə səhərində dilimə bir qurtum çay, bir tikə çörək vurmadan Alpay Azərin “Yazıçı və xanım”ı hekayəsini oxudum. Ordan öyrəndim ki, siz Alpayın yazıçı olmağını istəmirmişsiniz. Öz başınıza gələn bu oyunlardan, addımbaşı arxa plana atılmağınızdan, gözardı edilməyinizdən yorulmuşdunuz? Oğlunuzun bu acı ədəbi taleyi yaşamağını rəva görmürdünüz? Bilmirəm. Hər halda sizin istəyinizin ziddinə olaraq Alpay da yazıçı oldu.
Alpayın yazdığı hekayə idi, avtobioqrafik yazı deyildi, lakin mən bu hekayənin harasının uydurma olduğunu da aydın bilirdim, çünki gerçək olan hər şey adamın içini yandırır, ürəyini ağrıdırdı.
Eynən sizin “Solfecio dərsi” hekayəniz kimi. Nə qədər istəsəz belə siz bu hekayənizin avtobioqrafikliyini gizlədə bilmirsiniz. Anar haqqında essenizdə yazırsınız: “Qobustan”ın ən balaca işçisi, texniki redaktoru olmuşam. Bu sənəti mükəmməl öyrənə bilmədiyimdən, bir sayaq məsul katibimizin yanında dilim qısa olduğundan, topluda jurnalistlikdən başqa fəhlə, buyruqçuluq (kuryer) da etməli olmuşam. Aylığım təkcə “Qobustan” əməkdaşlarından, təkcə Azərbaycandakı ali təhsilli, elmlər namizədlərindən deyil, keçmiş SSRİ məkanında mən mövqedə olan bütün işçilərdən az idi”.
“Solfecio dərsi” hekayənizdə baş qəhrəmanı bu cür təsvir edirsiniz: “Beş il idi “Musiqi” jurnalı redaksiyasında texniki redaktor işləyirdi. Bu gün sabah işini dəyişib başqa bir yerə keçmək ümidiylə yaşadığından texniki redaktorun vəzifəsinə aid olan işi bu günəcən öyrənməyi özünə sığışdırmamışdı. İşinin öhdəsindən gələ bilmədiyindən redaksiyada dili qısa idi. Elə buna görə də buyruqçu olmadığından redaksiyanın xırda-para işlərini ona tapşırırdılar”.
Bəli, o Köçəri sizsiniz. Amma siz Köçəri kimi redaktora zəng vurub “gəlin, kağıza yiyə durun” deyə bilmədiniz. Bunun yaxşı, ya da pis olmağı başqa məsələdir, amma arzunun ürəkdə boğulması, avtobioqrafik hekayənin sonluğunun təxəyyüldən, fiksiyadan ibarət olması da faciədir. Bəlkə elə bizim hamımızın faciəsi həyatda edə bilməyib yazılarımızın qəhrəmanlarına yüklədiyimiz o ağır məsuliyyətdir. Bu zirvəyə çatmadan yorulub arxaya qayıdan alpinistin öz həmkarlarına zirvə haqda quraşdırdığı əhvalata bənzəmirmi?
Azər müəllim, sizin 20 il bundan əvvəl yazdığınız “Qəmərlidən keçən qatar” povestiniz haqqında bir-iki cümlə yazmaq istəyirəm.
Bu povest hələ Qarabağ müharibəsi başlamamış milli münasibətlərin nə qədər gərgin olduğunu göstərirdi, o hekayədən barıt qoxusu gəlirdi, sizin adi bir səfəri təsvir edən hekayəniz əslində müharibəyə tərəf gedən qatarın ilk qaranquşuydu.
Yaratdığınız canlı, diri obrazlar hər şeyə rəğmən öz sadə həyatlarını sürürdülər, evlərinə çatmaq istəyirdilər, ilk baxışdan son dərəcə adi görünən bu istəyin qarşısını amansız bir şovinizm, ekstremist millətçilik kəsirdi. Bir az sonra bu amansız hisslər müharibəni gətirəcəkdi və o qatar 20 ildir heç hara getməyəcək, o yol 20 il bağlı qalacaqdı. Daha Bakı-İrəvan qatarı yoxdur. Və qocanın israrla düşmək istədiyi Qəmərli də yoxdu. İndi Qəmərlidən qatar keçmir.
Məmməd Orucun dediyi kimi “bu povesti vəzifəsi, çini olmayan Azər Abdulla yox, bir başqası yazsaydı indi bunun haqqında məqalə nədi, kitab yazılmışdı”. Amma siz “Oğuz eli” qəzetinizdə yenə Məmməd Orucun dediyi kimi “görünən adamları xalqa göstərib”, onlar haqda xüsusi buraxılışlar çap edib özünüz isə arxada dayanmısınız.
Azər müəllim, ağrılı ola bilirsinizmi nədir? Siz də, mən də və əlbəttə hörmətli Məmməd Oruc da o vəzifəli adamların kim olduğunu yaxşı bilirsiniz. Bəs niyə o adları demirsiniz? Bəs niyə Köçəri kimi redaktora zəng vurub üsyan etmirsiniz? Bəs nəyə görə susa-susa yaşayır və düşünürsünüz ki, bizim qiymətinizi nə zamansa verəcəklər? Nəyə görə vəzifəli yazıçılar haqda ədəbi tənqidin yazma həvəsini görür, ürəyinizdə buna darıxır, amma sonra da elə bu ədəbi tənqidə qoşulub həmin çinli yazıçıları siz də tərifləyirsiniz?
Yox, sizi ittiham etdiyimi düşünməyin. Sizi də, Məmməd Orucu da böyük yazıçı hesab edirəm, amma nə edək ki, Xalq Yazıçısı olmaq üçün böyük yazıçı olmaz azdı və mən də sizi Xalq Yazıçısı kimi təqdim etmək, məclislərin yuxarı başında görmək istəyirəm. Latın əlifbasında əsərləri çıxmayan siz və Məmməd Orucu sizin nəsil ərəb əlifbasını bildiyi qədər kiril əlifbasına bələd olan yeni nəsil necə oxuyacaq, necə qiymətləndirəcək? Mən sizi ittiham etmirəm, heç Nazım kimi “kabahetin çoğu senin” də demirəm, mən bu yalan düzəninə, ədəbi tənqidin, mətbuatın rəyasət sevdasına, hökumət telefonlu, kreslolu yazıçılıq sistemini ittiham edirəm. Siz bu sistemin qurbanlarısınız...
Məmməd Oruc sizə “bizdə yaxşı yazıçılara növbə yoxdur” deyəndə rəng verib-rəng almısınız, bunun da səbəbi “öyrəşmədiyi doğmalıq, istilik, gözləmədiyi xoş söz, sayğı” imiş...
O doğmalığa sizin hamıdan çox haqqınız çatır Azər müəllim...
O xoş sözə siz hamıdan daha çox layiqsiniz.
O sayğını hamıdan artıq haqq edirsiniz.
O istilik hər bir yazıçının, hər bir oxucunun sizə borcudur.
Amma siz “böyük sevinclərə öyrəşməmisiniz”. (İsa İsmayılzadə)
Günah bu dünya, bu tale, bu zəmanədir.
Məmməd Oruc kimi siz də doğma torpağınızdan sürgün edilsəniz də ədəbiyyat torpağının doğması, yerlisi, sahibisiniz.
Sizə dünən Məmməd Oruc təsəlli verirdisə, bu gün o təsəllini biz sizə veririk, sabah isə hamı bu təsəlliyə qoºulacaq.
Mən buna inanıram, Azər müəllim...
