80-ci illər ədəbi nəslinin nümayəndəsi Zahid Sarıtorpağın Kulis.Aza müsahibəsi
- Sənin də mənsub olduğun 80-ci illər nəslini itmiş nəsil adlandırırlar. Səhv eləmirəmsə bu ifadəni ilk dəfə yazıçı Elçin işlədib. Necə bilirsən, bu doğrudurmu?
- Bilirsən, Murad, birincisi mənim üçün ədəbi nəsil anlayışı yoxdu, ədəbiyyat anlayışı var. Çünki yazar özü nə qədər zaman faktı olsa da, ədəbiyyatda zaman faktı yoxdu qənaətimcə, bu amil nəsil söhbətinin üstündən xətt çəkir. Amma bununla belə o illərdə ədəbiyyata gələnlərlə bağlı belə fikir səslənirsə ki, bu nəsil itmiş nəsildi, burada bir neçə məqam var: məncə 80-cilər özlərindən əvvəl gələnlərlə sonra gələnlər arasında bir cərəyan ötürücüsü kimidi. Deyirlər, bir əliylə cərəyan vurmuş adamın əlindən yapışıb onu xilas etmək istəyən adam o biri əliylə kimdənsə yapışırsa özü sağ qalır, yapışdıqları ölür. Biz altımış-yetmişincilərlə özümüzdən sonrakı nəslin arasında bir cərəyan ötürücüsü kimiyik... (Gülür). Hələ bilmək olmaz kim itkindi, kim sağdı, kim ölü...
- Amma yenə də qəbul edək ki, bu nəsli təmsil edənlərdən barmaq hesabı adları, məsələn, səni, Əlisəmid Kürü, Adil Mirseyidi, Nəriman Əbdülrəhmanlını, mərhum yazarlarımı Eyvaz Əlləzoğlunu, Şaiq Vəlini və bir neçə üzdə olan imzanı istisna etsək, demək olar, ortada boşluq görünəcək. Hələ sən də, yenicə dünyasını dəyişmiş dostumuz Şaiq Vəli də uzun illər ölkədə olmamısız, ədəbi mühitdən uzaq olmusuz.
- Nə olsun? Əvəzində sən, Həmid Herisçi, Rasim Qaraca... mühitdə olmusuz. Özü də yaxşı mənada az iş görməmisiz.
- Biz sonrakı nəsli təmsil edirik.
- Doğrudan elə fikirləşirsən?.. Elə fikirləşirsənsə, qoy olsun. Dediyim kimi nəsil söhbəti boş şeydi, ədəbiyyat nəsə dəyərli bir şey qazananda nəsil heç yada düşmür.
- Mənim dediyim, gerçək reallıqdı. Hə... Biz özümüzdən sonra gələnlərlə daha sıx təmasda olduq, daha çox iş gördük. Odur ki, 80-cilərdən xeyli uzaqlaşdıq, dostluq əlaqələrimiz öz yerində, amma yaradıcılıq əlaqələrimiz arasında körpülər demək olar ki, yoxdu.
- Zənnimcə, bizdə ədəbi nəsil deyilən məsələyə yanlış yanaşılır. Başqa ölkələrdə çox gözəl örnəklər var. Ədəbi mühit nəsillərə bölünmür, yaxınlıq qruplarına ayrılır. Məsələn, Türkiyədə yazarları bir araya zövq, daha doğrusu, ədəbi cərəyan yaxınlıqları gətirmirmi? Təsəvvüf şairləri, klassik şeir yaradıcıları, sürrealist, modernist, posmodernist və sair yazarlar əqidələrinə uyğun çeşidli dərgilər buraxır, saytlar yaradır və onların ətrafında birləşirlər. Bu qruplar mənsub olduqları ölkənin ədəbiyyatının ümumi mənzərəsini yaradır, daha bizdəki kimi biri özünü gözə soxub gündəmə gəlmək üçün başqa cür düşünən, başqa cür yazan yazarları aşağılamır. Sözsüz ki, sonda zamanın xəlbirindən barmaq hesabı imzalar keçir, bundansa ədəbiyyat udur. İyirminci əsrin əvvəllərində Rusiyadakı dekadent cərəyanını xatırla – imajistləri, simvolistləri, futuristləri...
- Söhbətimizin əvvəlinə qayıdaq: bir neçə məqam var deyirdin...
- Bu məqamlardan biri də odur ki, bizim yaradıcılığımız ictimai-siyasi formasiyaların kəllə-kəlləyə gəldiyi, inqilabi dəyişikliklər yaşanan bir 
dövrə təsadüf etdi. Qənaətimcə, ömrü-günü, yaradıcılığının qaynar çağı belə bir dövrə düşən, gündə bir sarsıdıcı informasiya yağışı altında qalan yazarlar çox bədbəxt bir yaradıcılıq taleyi yaşayırlar. Bir misal çəkim, yadına gəlirsə, qanlı 20 yanvar hadisələrində fotolarda, videogörüntülərdə sahibsiz kəsik bir qol nümayiş etdirirdilər və mən o çılğın vaxtlarımda hər dəfə elə bilirdim ki, o qol mənimdi... o, mənim qələm tutan əlimdi... Bəlkə də bu üzdən neçə il əlimə qələm almadım. Elə bilirdim, qələm tutan əlim o qanlı tarixin amansız tankları altında qalıb xıncım-xıncım olub... Hətta bir ara düşünürdüm ki, hər şey bitdi, day mən heç vaxt yaza bilməyəcəm... Sözsüz ki, bu, psixikamdakı ağır sarsıntının işiydi. Daha bir faktorsa, bu formasiyaların birindən digərinə adaptasiya olmaq zorunda qalmış yazarların düşdükləri durumuydu. Bundan da dəhşətlisi, sən də razılaşarsan ki, ən çox bizim ömrümüzü vurmuş yaşanan müharibə faktorudu. Ola bilsin ki, qəddar zamanın bu psixoloji basqısı bizim nəsli aciz durumuna saldı və o, nəinki ədəbi gündəmdən, hətta özü-özündən də itkin düşdü. Mən belə düşünürəm. Güman ki, başqa səbəblər də var...
- Səninlə Moskvada Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumuşuq. Yadıma gəlir, diplomunu almağa gəlmişdin. Möhkəm vurub bir də ayıldıq ki, Sankt-Peterburqda, dostumuz Mahir Bayramın yanındayıq. Bizi oraya başımızın dumanından çox Sözə olan sevgimiz, Sözü dartışmağımız üçün uzun bir yol, uzaqlara getmək romantikası aparmışdı. O üç-dörd günü necə gözəl keçirməyimizi də xatırlayıram. Belə-belə şeylər olurdu... Sən sonralar ölkənin burulğanlı vaxtlarında yenidən Moskvaya qayıtdın, amma bu dəfə çörək dalıyca...
- Düzdü... Hə, getmişdik Peterburqa. Hələ yadındadısa, qayıdanbaş vağzalda işləyən bir erməni qadın bilet alanda başımıza oyun açdı, savaşdıq. Ölkədən getməyimi xatırlatdın. Başqa əlacım yoxuydu. Burda iş yox, güc yox, neyləyəsiydim ki?.. Ailəni, uşaqları saxlamaq lazım idi. Hansı zülmlərlə üzləşdiyimi danışmağa ehtiyac yoxdu məncə, çünki bunlar çoxumuzun başına gələn şeylərdi. Amma onu da deyim ki, ədəbi "mən"imlə yaşam "mən"imin arasında çox qalın və çox ağır bir "zireh" gəzdirməyə orada vərdiş elədim – qürbətdə. Yəni adına "zireh" dediyim və min bir əzabla qurduğum o psixoloji baryerin hesabına gündüzlər işimin-gücümün adının nə olmasından asılı olmayaraq, gecələr asanlıqla o qılafın içindən çıxaraq qələm kağıza yaxın dura bilirdim. Beləliklə, harada yaşamağımdan, nə iş görməyimdən asılı olmayaraq həmişə özümü ədəbiyyatın içində hiss etmişəm. Qayıdandan sonra öyrəndim ki, mən buralarda olmayan dönəmlərdə, sağ olsunlar, dostlar məni məndən xəbərsiz dəfələrlə çap ediblər. Yəni belə götürəndə özümü itkin filan hesab etmirəm, sən demiş.
– Altı-yeddi il olar gəlmisən, oralar səni çəkirmi yenə?
– Bizim genimizdə bir köçərilik kodu var. Haradı, bilmirsən, amma uzaqlar, məchullar həmişə bizi çəkməlidi və çəkir də. Hələ gənclikdə bir şeirimdə demişdim: "Nə bilirik sonunda nə durur bu çöllü-biyabanın..." Hərdən qürbətlər üçün də darıxır adam. Buralarda darıxmağıma vətəndaş cəmiyyətimizdəki zəiflik, toplumda gördüyüm vecsizliklər səbəb olur. Bir misal çəkəcəm. Lap tarixinəcən deyə bilərəm, 2006-cı ilin fevralında Moskvanın Siren bulvarıyla 5-ci Park küçəsinin kəsişməsində "Daevo" markalı bir avtomobil işıqforu qırmızıda sürətlə keçərək mənim "Jiquli" markalı maşınımı yolun ortasında çox pis vurdu, maşınların hər ikisi sıradan çıxdı, xüsusilə də mənim maşınım. Özümə heç nə olmasa da maşından ələ gələsi heç nə qalmadı. Bir də gördüm bir neçə nəfər maşınıma yaxınlaşdı və öz pasportlarını çıxararaq nömrələrini qeyd etməyi mənə tövsiyə etdilər. Soruşanda ki, bəs "niyə?" dedilər ki, taqsırın o biri avtomobildə olduğunu gördük, iş bərkə düşsə, şahidlik etməyə hazırıq.
– Maraqlıdı... Görəsən bizdə eləyərdilər? Zahid, mən inanıram ki, həm də o adamların heç biri nə namaz qılan olub, nə oruc tutan. Amma buna baxmayaraq, vicdan yiyələri olublar...
– Gəl qarışdırmayaq, dinin, ibadətin bu məsələyə nə dəxli, məsələ burda vətəndaş həmrəyliyindən gedir, sözümün canına qulaq as. Hə, elə bu vaxt o biri avtomobilin sahibi yaxınlaşdı, gözünə gün düşdüyündən işıqforu seçə bilmədiyini deyərək dönə-dönə üzr istədi. Nə isə, abırlı bir adama oxşayırdı. Vizit kartını verdi, bu günlərdə mütləq zəng etməyimi xahiş etdi. Sonradan məlum oldu ki, o, hansısa bir milis şöbəsində cinayət axtarış şöbəsinin rəisidi, özü də podpolkovnikdi. Orada qəza zamanı prosedur çox asandı, zəng edirsən, sığorta şirkəti gəlib fotolar çəkir, yol avtomobil müfəttişi heç kimi dindirmədən hadisənin sxemini cızır və çıxıb gedirlər. Sənə dəymiş ziyanı ən geci iki həftəyə bütünlüklə alırsan. Mən o adama zəng eləmədim, bununla belə o məni tapdı və bir daha üzr istəyib sığortadan aldığımdan əlavə üstəlik mənə pul da verdi. Soruşanda ki, niyə belə edir, dedi: "qoy halallıq olsun". İndi özün tutuşdur, bu hadisə bizdə baş versəydi necə olardı?.. Hə?.. Bütün bu dediklərim tam əksinə olmayacaqdımı? Görənlər gözünü yumub keçəcəkdi, vurana, taqsırkara vəzifəsinə görə "gözün üstə qaşın var" deyən olmayacaqdı, heç bir sığorta şirkəti sənə qəpik də verməyəcəkdi, səni taqsırlı bilib nahaq yerə dərini boğazından çıxaracaqdılar... Yəni onu qəsd edirəm ki, qürbət belə-belə üstünlüklərinə görə çəkir adamı, amma neyləyəsən, belə şeyləri burda görmək istəyir adam. Bir də ki yaş keçir, ay Murad, daha qürbət mənlik deyil...
- Yəni deyirsən əllidən o yana heç nə, eləmi?
– Əlli yaş – avtomobildəki sürət qutusunun beşinci həddinə oxşayır, ondan o yanası yoxdu ki... (Gülür) Yəni ömür-günün də sürəti getdikcə artır, yol qısalır, geridə dönülməzliklər qalır, özün fikirləş. Amma yazarın ən məhsuldar dövrü də əllidən sonra başlayır, çünki bu dediklərimi dərk eləyir artıq.
– Yaxşı, bəs gələndən sonra nə etmisən? Yazı-pozunun vəziyyəti necədi?
– Gələndən sonra, bir müddət tələbə yoldaşımız, dostumuz Umud Rəhimoğlunun yanında işlədim. Kirildən latına layihəsində onlarla kitabın texniki, bədii redaktorluğunu etdim, tərtibatçısı oldum. Sonra "Şərq-Qərb" nəşriyyatında işlədim, oradasa, onlarla kitabın, ensiklopediyanın ərsəyə gəlməsində çabalar göstərdim. Rus yazarları Mixail Prişvinin, Sergey Mixalkovun, Aqnya Bartonun seçilmiş əsərlərini dilimizə çevirdim və kütləvi tirajla nəşr olundu. Bundan başqa, 150 cildlik dünya ədəbiyyatı seriyasından ingilis klassik şairi Con Miltonun "İtirilmiş cənnət" və "Qaytarılmış cənnət" epopeyalarını ana dilimizə tərcümə etdim. İndisə "Qanun" nəşriyyatının sifarişiylə Aleksandr Soljenitsının "QULAQ arxipelağı" üçcildliyini çevirməklə məşğulam, demək olar ki, bu ağır əsərin iki cildini artıq qurtarmışam. İki şeirlər kitabı nəşr etdirmişəm: "Üfürülmüş çırağın ruhu" və bu günlərdə təqdim etdiyim "Tək işığın haləsi". Bir romanımı bitirmişəm, biri də əlimdə yarımçıqdı. Yəni boş oturmamışam...
– Belə götürəndə, düzü, az iş görməmisən. Zahid, qayıdandan sonra mühitdə nələri, hansı yenilikləri gördün? Yeni imzalar səni cəlb elədimi?
– Yeniliklər çox olub. Elə sizin AYO-nuz, dəyərli dostum Xanəmir Telmanoğlunun "Çölçülər"i, "Alatoran", "Doqquziklim" kimi dərgilər mənim üçün sürpriz kimiydi. İndi də ki, saysız hesabsız saytlar... Yadıma gəlir, yenicə gəlmişdim, dostumuz rəhmətlik Elçin Səlcuq çayxanaların birində məni Aqşin Yeniseylə tanış elədi və son dərəcə maraqlı bir şair olduğunu dedi. Doğrudan da mən onun yaradıcılığını izlədim və gördüm ki, dəyər. Bizim ədəbiyyatda həmişə maraqlı imzalar olub, var və inanıram ki, olacaq da. İndi çox dəyərli imzalar var. Məsələn, Qismət oturuşmaqda olan çox tutarlı bir şairdi. Kəramət Böyükçöl də həmçinin, çox gözəl yazardı. Elmar Şahmar, Emin Piri, Ramil Əhməd, Ayxan Ayvaz, Şahlar Ruhi... və bir sıra bu kimi yeni imzalar məni sevindirir (sözsüz ki, burda yadımdan çıxan imzalar da var, ona görə inciyənlərdən üzr diləyirəm). Qürbətdən qayıtdıqdan sonra Mətanət Vahid, Türkan Zamanova, Ayişə Nəbi, Cavidan, Esmira Məhiqızı, Ülviyyə Tahir kimi qadın yazarlarımızın imzalarını tanıyıb sevmişəm. Bizim millət nəyi də bacarmasa şeir yazmağı, sözə tapınmağı bacarır. Bizim insanlar Sözə elə-belə gəlmirlər eey... dara düşəndə Tanrıya tapındıqları kimi tapınırlar Sözə.
– Söz demişkən, bəlkə nəsə verəsən portalımızda çap edək...
– Nə deyirəm ki.
tıxac - 1
burda topqarabirçək kəndli balaları
gözlərini açana qədər
dənizin adaxlısı şəhər
bic-bic öyrədər onlara
yosunlarında balıqlara yem olmağın sirrini
amma doğma kəndlərində həmişə
qarışqa menyusunda olmalarını bilsələr də
fərqinə varmazlar
çünki deyərlər
o var
olmuş
və həmişə olacaq
hələ ilanları da misal çəkərlər
gözlərin dadını hamıdan yaxşı bilən ilanları
bu zaman dişləri tökülmüş bir məntiqin heç də
üz qırışlarındakı üfunət qoxusundan
bulanmaz ürəkləri
bayılmazlar
barların bic uşaqlara oxşayan işıqları
dumanlı xanımların
çılın-çılpaq sinələrində göz vururkən sırtıqcasına
qaranlıqlara soxar halal südün əhdini
tər sevdanın nişanələrini
kəndin ismarıclarına cavab kimi
gecəyə ilişmiş yosun qoxulu bir qağayı lələyini
pay aparmaq da gəlməz əllərindən bənövşələrə
çünki torpaqla qağayı lələyinin
alış-verişi tutmaz bərzəxdə bilərlər
balıqların ruzusuna
göz dikməz qarışqalar bilərlər oralarda
mesajlarında yazarlar:
dənizin adaxlısı şəhərin dərsinə kim geciksə
qəm damağına qum boğazına dirənər
yosunlarında
batmaqda olan gəmilərin dor ağaclarına qonan
qağayıların çığırtısını
sahilə çatdıranacan yolda ölmüş küləklərə görə
başsağlığı verən olmaz dənizin adaxlısı şəhərə
başqa küləklər dolar topqarabirçəklərin
qara kəkilli yığvallarına təzə eşqlə
hər gün gündəmdə bağırçatdadan şəhər olar
söhbət yosunlardan balıqlardan gedər dəniz ləhcəsində
qarışqa menyusunda əbədi olmalarına sevinərlər gizlicə
əllərində qağayı lələyi olsa da
unudulmuş kimi görünərlər
tıxaclarında qədərin onlar
tıxac - 2
gəmilərin fitinə içindən burulmayan
cındırından cin ürkən
bir vecsiz liman sərsərisi deyil bu şəhər
olsaydı çox güman
bir divanəlik yapıb onunla
çoxdan pozmuşdum yəqin
Gül qoxulu tövbələrimi
o zaman heç kimdən heç bir diləyim olmazdı
heç nə gözləməzdim əsla
özünü ala buluda çırpan şeirlərimdən də
heç dostları doğmaları itirmək də
bir çocuğun qırılmış və küləklər aparmış
çərpələngi qədər acılar doğurmazdı içimdə
şükür bu sayıqlamalar
dualara sarmaşıq bir ruhun
ayağının tozunu da öpməyə yaramır heç
bu şəhər bir vecsiz liman sərsərisi deyil
boynu qalstuklu bir məmur da deyil
öz görkəmiylə
boylu buxunlu binalarıyla yüyürüb gəlib sahilə
elə bil indicə gəzməyə çıxacaq bir gəmiylə
hələ acıq da verir adama
qərbin podiumuna çıxarılmış
şərqin bu naşı bu çadralıı top modeli
amma bir türkü istəsən
məsələn bir “xan çobanı”
oxuya bilməz topuq vurar dili
qurudar bizi anbaan
bu pir olmuş iç qatili
bu göyü günəşli gözəl
bu dibi neft qoxulu zindan biçarə
ustad
saçları yastığına dağılmış bir yuxunun
bağlı qapısı önündə
səhərəcən gözlərinə sağıldı qan qırmızı çilələr
amma o bilmədi işığın doğum anında
Can Pətəyindən daman nədi yalqızlığa eşqə
yaşamın dişləri arasında qum dənəsinə dönərək
xırçıldadıqca ürpənirdi vücudu
silahını yerə qoyub çıxardı üzündən niqabını
bunu ona görə etmədi ki qoy artıq tanısınlar
sözdən günəş yonarkən
yanaraq ölməkdə olan bir heykəltəraşı
yox
saçları yastığına dağılmış son yuxunun
açılmaqda olan qapısı önündə
son kərə nəfəsini dərmək istəyirdi ustad
