Kulis.az tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məti Osmanoğlunun “Bir taleyin portreti” yazısını təqdim edir.
Şeir kitabları və dövri mətbuatda ardıcıl nəşr olunan əsərləri ilə ədəbi ictimaiyyətin yetərincə tanıdığı Arzu Nehrəmlinin şeirlərinin və miniatür hekayələrinin əksəriyyəti haqqında fikir söyləmək, müzakirə açmaq, orada “müsbət-mənfi” cəhətlər axtarmaq xeyli çətindir. Çünki Arzu xanımın yazdıqları söz olmaqdan daha çox yaşanılmış və yaşanılan ömür yolunun, sərt taleyin portretidir, bu taleyi yazan gözəgörünməz qüvvə ilə dialoqdur. Söz, şeir, ədəbiyyat ya o dialoqdan sonra, ya da o dialoqla bir yerdə gəlir. Ona görə də A.Nehərmilinin yazıları barədə mülahizə yürütmək tale ilə insanın ünsiyyətinə müdaxilə etmək kimidir.
Onu da qeyd etməyi zəruri sayıram ki, ixtisasca tarixçi olan A.Nehrəmlinin yazıları peşəkar ədəbi təcrübədən və zəngin mütaliədən daha çox fitri istedaddan gəlir və fərdi yaşantıların yaratdığı “yığılmış enerjinin” reallaşması kimi maraq doğurur...
Tale və insan qarşıdurması fəlsəfənin, sənətin, ədəbiyyatın qədim mövzularındandır və ümumbəşəri səciyyə daşıyır. Bir insanın taleyi bəzən bir toplumun, bəzən bir millətin, bəzən də bütün bəşəriyyətin taleyi qədər əhəmiyyət daşıya bilir.
A.Nehrəmlinin fərdi taleyi milli taleyimizin üzdə olan, gözlə görə bildiyimiz daşıyıcısıdır: 1992-ci ildə 22 yaşlı Arzunun həyat yoldaşı, təyyarəçi baş leytenant Yusifin acı xəbəri göydən gəlib. O, vətənimizin azadlığı və bütövlüyü uğrunda döyüşdə həlak olub. Bununla da əbədiliyin, haqqın ünvanı olan göyüzü Arzu üçün kədərin, ahın yüksəldiyi ünvana çevrirlib.
Qaldıra bilmirəm kirpiklərimi,
Durub göy üzünə boylanım, baxım.
Bir zaman qartal tək uçardın orda,
İndi o göylərə ucalır ahım...
Dahi Füzulinin “Fələklər yandı ahimdən...” misrası ilə əks-səda verən bu yanıqlı haray göyə ucalan ahı – insan kədərini təsvirə çevirib əyaniləşdirir.
Arzunun yaşadıqları sadəcə fərdi ürək yanğısı deyil, öz cəsur övladlarını və müqəddəs torpağını itirən Vətənin yarasından axan qanın insan taleyinə daşmasıdır. Ona görə də bu şeirlər məhdud fərdi yaddaşla bərabər, həm də milli yaddaşın zədələrini, ağrılarını açıb üzə çıxardır və ümumbəşəri təcrübə ilə səsləşir.
Radio səsinə köklənir qəlbim
Simfonik əsərlə axıb gedirəm...
- deyən Arzunun şeirlərində şüuraltı axın bir çox hallarda Bethovenin 5-ci simfoniyasının ruhu və fəlsəfəsi ilə qovuşur. Bethovenin 5-ci simfoniyasının əsas motivi insanın qapısını döyən, onu qarabaqara izləyən tale ilə qarşıdurmadır. Ömrün çiçəklənən fəslində taleyin amansız zərbəsini alan Arzunun yazılarında da taleyin, bəxtin insanı təqib etməsi leytmotiv təşkil edir.
Məni qara bir tale
İzlədi addım-addım.
Qapadım gözlərimi
Yaddaşımı qanatdım.
A.Nehrəmlinin şeirlərinin kontekstində insanı təqib edən, yaddaşı yaralayıb qanadan tale insandan kənarda deyil, insanı daim öz əhatə dairəsində saxlayır, insanın ömrünün, gününün havası ilə yaşayır, laylası ilə yatıb-durur. İnsan ömrü uzunu taleyin əhatə dairəsindən kənara çıxa bilmir:
Mürgülü, yuxulu günlər,
Laylansız ağı tək inlər.
Oyanma, yuxun çəkilər,
Gəlim, qoşa yataq, bəxtim.
Burada sözün yaddaşından gələn “bəxtin yatması” ifadəsi ilə şeirin məzmun və məna yükünün, emosional enerjisinin intertekstual səviyyədə incə bir təması, kəsişməsi var. Azərbaycan xalqının folklor yaddaşında bəxt yatanda insanın oyaq qalması yunan əsatirində göylərin cəza verdiyi Sizif əməyinə bərabər tutulur. Bəxti yatan insan nə qədər zəhmət çəkir çəksin, özünü oda-közə vurur vursun, əməyi hədər gedir. Ona görə də “görürsən ki, bəxtin yatdı, sən də yat” (Aşıq Ələsgər) qənaəti yaranır. Bəxtin yatması həm də bəxtin insana dönük çıxması, xəyanət etməsi, ondan üz döndərməsidir. Yatan bəxt də, insanı qarabaqara izləyən tale də insana meydan oxuyur, onu təhrik edir, daim ünsiyyətə, dialoqa, mübarizəyə səsləyir.
Taleyin əlində təklənən insanın umub-küsəcəyi, üsyan edəcəyi ən simsar ünvan da ona dönük çıxan bəxtidir:
Gün axtardın, il dolandın,
Kölgələndin, daldalandın.
İgid tək igid olmadın,
Min dəfə öl, qorxaq bəxtim...
Ərk etdiyi bəxtlə (ərk etdiyi insanla da!) dialoqu bu tərzdə yalnız qadın qura bilər və bu misralarda bəxtin obrazı ilə yanaşı, onun sahibi olan qadının (!) obrazı da maraq doğurur və geniş bədii informasiya daşıyır: bəxt qadın qarşısında öz üzərinə düşən qoruyucu-xilaskar kişi missiyasını yerinə yetirmir...
Bir məsələni də vurğulamağa ehtiyac duyuram ki, müharibə, xüsusilə İkinci Dünya müharibəsi mövzusunda Azərbaycan nəsrində möhtəşəm əsərlər yaransa da, şerimiz müharibənin ağrılarını nəsr səviyyəsində canlandıra bilməyib. Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinin mükəmməl bədii həllini verən əsərləri isə gözləyirik. Bu mənada, A.Nehrəmlinin gənc yaşında qəhrəmanlıqla həlak olmuş əsgərə – həyat yoldaşına həsr etdiyi əsərlər müharibə fəlakətlərinin bədii dərki baxımından ciddi əhəmiyyət daşıyır.
Tale-insan təqibində, qaç-qovunda qorxaq taleyə qalib gəlmək üçün insanın köməyinə çata biləcək qadir qüvvə isə mənəvi bütövlük, insana və sabaha inamdır, bəxtin əhatə dairəsinin pərdələri arxasından görünən işığı görüb ona tərəf can atmaqdır. A.Nehrəmli bu bütövlüyü SÖZDƏ tapır və daim sözə – özünü sözlə ifadə etməyə can atır, “doğulacaq şeirin ağrısını çəkir”, sözü doğma övlad kimi dünyaya gətirir.
Hardasa əl çatmayan,
Hardasa ün yetməyən,
Hardasa ocaq üstə
Söz bişir, söz dəm alır...
Misra-misra uçuram,
Bənd-bənd aşıb keçirəm,
Sözə kimi gedirəm...
Sözə kimi gedən İnsanın daxilən bütöv qalması, taleyə baş əyməməsi onun qarşısında yeni üfüqlərin açılmasına imkan yaradır, onun gözlərində dünyanın ağ-qaradan fərqli rəngləri cilvələnir. Elə buna görə də Arzunun sərt ağrı yükü daşıyan şeirləri oxucunu qaramata, ümidsizliyə qərq eləmir. Onun misralarından sevginin, fədakarlığın nə olduğunu öyrədən, sözə ana məhəbbəti bəsləyən nurlu bir qadın siması boylanır...
A.Nehrəmlinin şeirlərinə plastika gətirən, hərəkət və əyanilik verən amillərdən biri müəllifin mətndə sözün mənalarını oynada, hərəkətə gətirə bilməsidir. Məsələn, “qaçmaq” sözü idman meydançasında qaçmaq, dərddən qaçmaq, dediyinin üstündə durmayıb sözündən qaçmaq kimi mənalarda işlənərkən şerin tutumu genişlənir. Sözlər oynadıqca onların yaratdığı fərqli mənalar mətnin məzmununa dərinlik və sanbal gətirir:
Evimizin arxası
geniş idman meydançası,
uzun qaçış zonası.
Gəl orda görüşək,
birgə qaçaq, ötüşək.
Sən sözündən
mən dərdimdən
qaçdığımız kimi...
A.Nehrəmlinin yazılarında diqqət çəkən məqamlardan biri də şeir mətnlərinin nəsrə “ayaq verməsidir”. Onun şeirlərində nəsr üçün səciyyəvi olan müşahidələr və detallar maraq doğurur və həmin detallar bəzən nəzmin çərçivələrini sındırır, ölçülərdən kənara çıxır. Bu baxımdan, gül bazarında alveri baş tutmayan, aldığı-satdığı üşüyən gülsatan kişiyə həsr olunmuş “İçində kişilik haqqı üşüyür” şeiri səciyyəvidir. Mətn boyu lirik düşüncəni epik təhkiyə elementləri müşayiət edir, gülsatan kişinin obrazı hekayə içində təqdim olunur:
Gələndə ümiddən arzusu boyda
Çiçəklər basdırıb, bağ da qurmuşdu.
Bəlkə də bu kişi gülləri kimi
Yaddan çıxarılmış, unudulmuşdur..
A.Nehrəmlinin nəsr təcrübələri şeirdən qidalanır. Bu yazıların əksəriyyəti qafiyələrə, misralara, bəndlərə sığmayan, qafiyələrdən, misralardan, bəndlərdən azad edilmiş şeir kimi qavranılır. Uşaqlıq və gənclik illərinin xatirələrini yenidən yaşamaq, zamanın soldurduğu rəngləri “bərpa etmək” üçünsə mütləq sözün ağrısını çəkməyə, sözü övlad kimi dünyaya gətirməyə ehtiyac var. Arzunun kiçik həcmli xatirə hekayələri də ürəyin bətnindən doğulub.
“Qırmızı donunu sarı xəzana dəyişmiş güllər” adlı hekayə gənclik romantikası ilə müharibə fəlakətinin təzadlı, kədərli və şairanə tablosunu canlandırır.
Dünyanın düz vaxtı Nehrəm kəndinin “Qırmızı torpaq” məhəlləsinə göydən qızılgüllərə bağlanmış vərəqələr səpələnir. Qara Yaqubun oğlu – vertolyot pilotu Yusif bu vərəqələrdə sevdiyi qıza öz ürəyini açır: "Mənim Arzum! Sənin Yusifin!".
Sonra bu tabloya çardaqda üzərinə qara çadır çəkilmiş sandıqdakı əsgər paltarı - Yusifin döyüş geyimi əlavə olunur.
Yusifin paltarını bağrına basan Arzunun gözlərinə soba borusu ilə dam örtüyü arasında sıxışıb bir-birinə sarılmış başıaşağı bir cüt qızılgül sataşır. Bir vaxt inad edən, onu sevən oğlanın kəndi güllərə qərq etməsindən qəzəblənən şıltaq qızın illər sonra dilinə gətirdiyi sevgi etirafı müharibənin amansız sifətinə vurulmuş sərt şillə kimi səslənir, müharibənin sındırdığı qadın taleyinin sözlə yaradılmış faciəvi mənzərəsini tamamlayır: "Mənim Yusifim, sənin Arzunam!"
Başqa bir hekayə dünyada tanınan və sevilən böyük müğənni Rəşid Behbudovun Nehrəmdə verdiyi konsertlə bağlı xatirədir. Konsertə baxanlar arasında saçları saman sarısı bir qız çocuğu da var. Rəşid Behbudov geniş kənd meydanında qurulmuş səhnədə “Zübeydə” mahnısını oxuyur. Meydana toplaşanlar heyranlıqla zəmanənin əfsanəsinə baxır. Sarışın qızın şıltaqlıq etdiyini görən Rəşid Behbudov səhnədən enib onu oxşayır, sarı saçlarından öpür. Kəndin ötkəm adamlarından olan müəllimə ərklə uşağa – “sarı şeytana” söz atır...
Sonra.
“Zübeydə” mahnısı da, müəllimənin atmacalı sözü də o çocuğun yaddaşından silinmir ki, silinmir. İllər keçir, sarışın qız böyüyür, qız anası olur...
Sonrası.
Bu yazıda sizə təsvir etməyə çalışdığım bir tale portreti...
Və daha sonrası.
Yaxşılıq, gözəllik, aydınlıq...
Doqquz aylığından övladına həm ata, həm də ana olan Arzu xanım, adı ilə o konsertin uzaq xatirəsini yaşadan hüquqşünas qızının – qaraqaş, alagöz Zübeydənin toyuna hazırlaşır.
Vətənin gözü aydın olsun!
