Kulis.az Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Tərcümə Mərkəzinin direktoru Afaq Məsudun “Report”a müsahibəsini təqdim edir.

– "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti"ndə yer alan sözlərdən 40 mindən çoxunun "Orfoqrafiya lüğəti" statusuna aid olmadığını demişdiniz. Lüğətdə aparılan təmizləmə işləri nə vaxt başa çatacaq?

– Açığını deyim, bu gün dövriyyədə olan "Orfoqrafiya lüğəti"miz elə haldadır ki, mövcud vəziyyətdə onun status məsələsi ilə bağlı hər hansı fikir yürütmək əhəmiyyətini itirib. Hamımıza məlumdur ki, orfoqrafiya lüğəti milli ədəbi dilin tərkibinə daxil olan sözlərin düzgün yazılışını bildirən ali dil vəsaitidir, dilin ana kitabıdır. Burada isə vəziyyət tamam ayrı cürdür və mən dövlət dilinin anası, yəni ilkin fundamenti və aynası hesab edilən bu kitabın hansı səbəbdən belə hala salındığını anlaya bilmirəm.

İlk növbədə, bundan başlayım ki, sözlərin düzgün yazılışını bildirməli olan bu kitab minlərlə yazılışı səhv, yaxud mənası qüsurlu sözlərlə doludur: «bakal», «baletçi», «əyriqılça», əyriqılçalıq», «epidemiyalaşmaq», «fotoqraflama», «ekssentriklilik», «büdrəgən», «büdrəgənlik, «boylu-hamilə», «boyluluq-hamiləlik», «aqrari», «antimexanizator», «antikometaprojektor», «çalançı»», «çömmə», «çəplikli», «çayçıxana», «eyibləmə»», eyiblik», “elektrovozqayıran», «fondsaxlama», «fondsaxlayan», «etüd-seans», «çaparçı», «isteblişmentcə», «isteblişmentcəsinə», «bikar», «bikarçılıq», «balansöyrənmə”, «arxitektor-dendroloq» və sair və ilaxır.

Eləcə də kitabda, dil vəsaitində işlədilməsi yolverilməz olan «eşşəkqabırğa”, «anqutboğaz», «araqlama», «asfaltsifət», «arvadoğlu», «eşşəkqulağı», «badımcanburun», «çezmək», «çezdirmə», çezdirtmə», “ağzıheyvərə», «əkələnmə», «əkələmə», «bəbirlənmə», «ağzıcırıq, «arvadsifət», «evyıxanlıq», «çərdəymişlik», «çırt-pırt», «çızqırtma», «çoşqabala», «çürükçənə», «çuşka», «andıraqalmış», «andıraqalma», «balağagirən», «başıbatmışlıq», «bərkgedənlik», «cananlıqedən», «cananlıqetmə», «cananolma» və s. bu kimi yüzlərlə küçə və ara sözləri, onların hər birinin hallandırmaları yer alır ki, bunların da belə bir formatlı lüğətə hansı məqsədlə salındığının mənası anlaşılmır. Burada siz məişətdə, sosial həyatda işlədilməyən, istifadə edilməyən minlərlə terminlərə, dərman və kimyəvi element adlarına, onların lüzumsuz hallandırmalarına rast gələ bilərsiniz. Məsələnin digər absurd tərəfi budur ki, Azərbaycan sözlərinin düzgün yazılışını bildirməli olan bu kitaba qəti aidiyyatı olmayan bu terminlərin, hətta özlərinin də çoxunun yazılışı bu səhv verilib: «qasteroloq», «qamma-fraza», «aximiya», «akredititassiya», «qamma-radiassiya», «qamma-«fakoliz», «fazmetr», «fakoanafilaksiya», «feldeger», «fanerozey», «fasilitatoluq», “beüz», «frambiziya», «franşız», «ftorasenat», «geodezik», «genetik-minerologiya», «genetik-avtomatik», «indefrent», «indoksikasiya», «ionazasiya», «ionazator», «geoloji-hidrogeoloji», «gibbs» və sair və ilaxır. Bəzən isə burada, ümumiyyətlə mövcud olmayan, uydurma terminlərə rast gəlinir ki, bunun da nədən ötrü edildiyinin səbəbi anlaşılmır. Lüğətin digər qüsuru, sanki səhifələrini artırmaq xatirinə minlərlə lüzümsuz sözlər və söz hallandırılmaları ilə süni şəkildə doldurulmasıdır: «fırçatutan», «fırçavarı», «fırçavarılıq, «fırçayabənzərlik», «fırçayaoxşarlıq», «fırçaşəkillilik», «çəngələbənzər», «çəngələbənzərlik», «çəngələoxşarlıq», «çəngəlvarılıq», çəngəlşəkillilik», «boruyaçıxan», «boruyaçıxma» və sair və ilaxır. Lüğətdə yer alan sözlərin böyük əksəriyyəti, sonuna mütləq şəkildə artırılan həmin bu lüzumsuz «oxşar»-larla, «bənzər»-lərlə, «şəkilli» lərlə, «varı»larla təkrarlana-təkrarlana, uzana-uzana gedir. Lüğətdən çıxarılan bu sayaq sözlərin çoxu Tərcümə Mərkəzinin təsnifat üzrə hazırladığı cədvəlin «Lüzumsuz sözlər və söz hallandırmaları» sütununa daxil edilib. Bu sütunda siz, hətta Afrika ölkələrinin qəbilə adlarından, onların çalğı və əmək alətlərindən, ölkələrində bitən ekzotik bitkilərdən və toxumlardan tutmuş, dünyada mövcud olmayan xalqların və bitkilərin adlarınacan, adam adları, içki və şəhər adları, xarici maşın adları, əcnəbi aktyorların, kino-filmlərin, teatr, roman qəhrəmanlarının, orta əsrlərin siyasi hərəkatlarının və partiyalarının adlarınacan, Rusiyanın, hansısa uzaq vilayətində ara rus sözlərindən qondarılmış market, dükan, vulkanizassiyaadlarınacan, nə istəsəniz tapa bilərsiz. Adam, şəhər, kənd, qəsəbə və ölkə adlarının, hansısa ölkələrin musiqi, mahnı, rəqs adlarının orfoqrafiya lüğətində yerləşdirilməsi, təbii ki, ciddi nöqsandır və bu sözlər, kiçik hərflə verildiyinə görə təsnifatın «Yazılışı qüsurlu sözlər» sütununa yerləşdirilib.

Lüğət, həmçinin dilimizdə işlənməyən, istifadə olunmayan minlərlə qəliz ərəb, fars, rus və digər əcnəbi sözlər, yaxud, bir neçə sözdən düzəldilmiş, cümlə uzunluğunda qurama sözlərlə doludur: «başmaqseyrinəçıxma», «diqqətəşayanolma», «dilənçipayıvermə», «dilənçipayıalma», «əğyarayarolma» «qanundanyankeçmə», «qanundanyankeçən», «qaralarlaoynama», «qaralarlaoynayan», «filqulağındayatan», «filqulağındayatma», «dərd-fəryadqoparan», «dərd-fəryadqoparma» «dabanıüstədönmə», «çəkməyaxamcırıldı», «çağırışçıolma», «çağırışçıolan», «fasonlukəsən», «fasonlukəsmə» «qarmaqdanasma», «qarmaqdanasan», «bəzənib-forslanma», «bəzənib-nazlanma», «boynubükükbaxan, «çalışıb-yaşama», «çapalayıb-bayılma», «çapalayıb-bayılmaq», «baxıb-qaçmaq», «ağgünəçıxma», «çənəçürklüketmə», «çərənçiliketmə», çətəçiliketmə», «çıxışçıolma», «çilsifətolma, «çırtıqlayıb-oynama» və sair. Hansını deyəsən? Belə «sözlər» lüğətdə yüzlərlə, minlərlədir. Bu ifadələrin bu sayaq birləşdirilərək, əcaib şəkillərə salınmasının, yaxud sözə oxşaması üçün defislə verilməsinin nə elmi, nə də məntiqi izahı var. Digər anlaşılmazlıq, tədris vəsaitlərinin tərtibində, dövlət qurumlarının rəsmi yazışmalarında masaüstü köməkçi dil vəsaiti qismində istifadə olunan bu kitaba «qazıyıbqurdunçıxaran», «qazıyıbqurdunçıxarma», «meyitatış», «alt-üstgetmə», «biz-bizduran», «biz-bizdurma», «cırrıtgetmə», «ciftolma», «bircüretmə», «bircürə-bircürə», «bircürlük», «birdənçəkən», birdənçəkmə», «birsimsiz», «çəpikolma», «çağıldama», «çağıldamaq», «çartıltısızlıq», «ağvalideynlik», «forsorlaşma», «budünyalıqolan», «fisin», «qanburlaşdırma», «blokabənzərlik», «butulkayaoxşarlıq», «fenolaoxşarlıq», «donquzsuzluq», ««elegiyavarılıq», «qəsəbəvarılıq», «çaynikyelən», «qıfvarılıq», «çıpıldama», «çıpıdatma», «çırtılma», «çılıqqalıq», «çömçəquyruqluq», «çivilənmək», «at-mal», «at-gün», «aşıq-incik», «çoxu-çoxu», «amitov», «alaxana-balaxana», «alabaşlılıq» və sair və ilaxır bu kimi, yüzlərlə mənası bilinməyən, yaxud söz düzəltmək xatirinə eybəcərləşdirilib tanınmaz hala salınan sözlərin, həmçinin müxtəlif heyvan, quş, əşya, bəzənsə, ümumiyyətlə mənşəyi bəlli olmayan lüzumsuz səslərin yerləşdirilməsidir: «qart-qart», «qart-qurt», «qır-qur», «qırt-qırt», «qıs-qıs», «cük-cük», «cırt», «cırtacırt», «cırrıt», «cıqq», «cız-vız», «cur-cur», «cükk», «car-cur», «dit-dit» «dız», «dızz», «dü-dü», «domb», «dom-dom», «hav-hav», «ham-ham», «xar-xur», «hırt», laqq», «lırç», «şır», «tıs», «tıpp» və sair. Məgər bunlar sözdür? Yer üzü, həyat, məişət səslərlə doludur. Hər insan eşitdiyi hər səsi bir cür səsləndirə, ifadə edə bilər. Onda belə çıxır ki, bütün mövcud səslər bu dil vəsaitində yer almalıdır? İt hürüşü «ham-ham» məgər Azərbaycan sözüdür? Üstəlik, bu sözü fərdə aid etməyin – «hav-havlamaq», yaxud «hürüb-mırıldamaq» – mənası nədir? Ümumiyyətlə, burada elə sözlər yer alır ki, oxucuda kitab tərtibçilərinin savadına və təfəkkürünə dərin şübhələr oyadır: «dövlətligörsənmə», «dır-dıretmə», «dit-ditetmə», «dız-dızoynama», «düd-düdetmə», «düsturolma», «dürtükolma», «dövranaçıxma», «döyənəkolma», «donuzbala», «didişməsalma», «diktatorolma», «qazıyıbqurdunçıxarma», «qazıyıbqurdunçıxaran», «filmyapışdıran», «farsyazan», «farsyazma», «qatarbağlayan», «fasonverən», «fasonvermə», «farmazonluqetmə», «göbəkyazan», «göbəkyazma», «gövdəqucaqlama», «gövdəqucaqlayan», «gömrükdəsaxlama», «gömrükdəsaxlayan», «gurultu-patırtı», «gəzmələrdəntutma», və sair və ilaxır.

Lüğətin digər və ən başlıca qüsurlarından biri də, vahid və düzgün yazılış qaydasını təyin etməli olan bu kitabda sözlərin iki, bəzən üç variantda verilməsidir. Burda «alaf» da var, «ələf» də, «altun» da var, «altın» da, «çalpaşıq» da var, «çəlpəşik» də, «qırov» da var, «qrov» da, «kompyuter» də var, «kompüter» də, «ictimaiyyat» da var, «ictimaiyyət» də, «çönmə» də var, «çömmə» də, «eyib» də var, «ayıb» da, «kollec» də var, «kollej» də. Yazılışı bu sayaq, iki-üç varianta verilmiş sözlər lüğətdə yetərincədir. İndi siz təsəvvür edin ki, tədris vəsaitləri, test tapşırıqları sualları və cavabları, eləcə də digər dil və tədris mənbələri, rəsmi yazışmalar və sair, məhz bu kitaba əsaslanaraq hazırlanır, tərtib edilir.

– Mərkəzin hazırladığı yeni "Orfoqrafiya lüğəti" nə zaman nəşr olunacaq?

– Biz tamamilə yeni bir lüğət hazırlayırıq. Bu, Azərbaycan dilinin saf ədəbi sözlərinin toplanacağı, «Azərbaycan dili sözlüyü», yaxud «Azərbaycan dilinin işlək sözlər lüğəti» adlandırılacaq dil vəsaiti olacaq. Bu lüğətdə yer almayan sözlərin, eləcə də yeni yaranan sözlərin toplanması üçün mərkəz yeni proqram üzərində işləyir. Bu proqram ölkənin müxtəlif sahələri üzrə artıq söz müstəvisinə axmaqda olan yeni sözlərin tapılmasında və toplanılmasında çevik resurs rolunu oynayacaq. O daim yenilənəcək, yeni sözləri toplayıb təqdim edəcək. Odur ki, tələsmirik. Hazırda kitabdan çıxarılan 40 000-dən çox söz təsnifat üzrə işlənməkdə, arxivləşdirilməkdədir. Bu proses, lüğətin hazırlanmasından daha çətin, yorucu və əziyyətli bir işdir. Təsəvvür edin, lüğətdən çıxarılan minlərlə sözün hər birinin nöqsan dərəcəsi üzrə təsnifatın hansı sütununa yerləşdirilməsinə, yaxud minlərlə terminin hansının düz, hansının səhv yazıldığının müəyyən edilməsinə nə qədər vaxt və zehni əmək sərf olunur. Amma nə qədər əziyyətli də olsa, onu sona çatdırmağı vacib bilirəm. Biz bu təsnifatı kitab şəklində də nəşr edəcəyik.

– Dövlət qurumlarında, dərsliklərdə və s. sahələrdə dövlət dilinin tətbiqi ilə bağlı apardığınız işlərin nəticələri hansı reallıqları ortaya qoydu?

– Mərkəz 2016-cı ildə 100-dən çox dövlət qurumlarının, universitetlərin, nazirlik və komitələrin rəsmi yazışmaları və saytları üzrə dövlət dilinin və tərcümənin tətbiqinə və keyfiyyətinə dair ekspertiza apardı. Vəziyyət, əlbəttə ki, ürəkaçan deyil. Bir-iki qurumu çıxmaq şərti ilə, istər dilin tətbiqi, istər tərcümə yarıtmaz haldadır. Bəzi qurumların iyirmi, otuz səhifəlik materialında 80-dən çox orfoqrafik, leksik, məna və üslub xətaları aşkarlandı. Tərcüməyə gəlincə, burda vəziyyət daha acınacaqlıdır. Bu barədə dəfələrlə demişəm. Tək diplom tərcüməçiliklə məşğul olmağa əsas vermir. Bizdə isə, əfsuslar olsun ki, hələ də bu sahədə boşluqlar var. Mərkəzin, hələ də tərcüməçiləri akreditə etmək hüququ yoxdur. Şəhərin küçələrini «Tərcümə mərkəzi» adı altında bürüyən tərcümə kotorlarında tərcümə spesifikasını bilməyən səriştəsiz tərcüməçilər ordusu xidmət göstərir. Əfsuslar olsun ki, bu xidmətdən təkcə vətəndaşlar deyil, əksər dövlət qurumları da yararlanır. Bir şeyi anlamaq lazımdır ki, Azərbaycan bu gün dünyanın diqqət mərkəzindədir. Ölkə inkşaf edir, dəyişir, güclənir, beynəlxalq müstəvidə öz layiqli yerini tutur. Azərbaycana maraq artdıqca, onun internet resurslarının istifadəçiləri də çoxalır, maraq auditoriyası genişlənir və burda böyük Aristotelin sözü yada düşür: «danış, səni görüm».

Eyni mənzərə, təəssüflər olsun ki, orta və ali məktəblər üçün hazırlanan Azərbaycan dili və ədəbiyyatı, eləcə də digər fənnlər üzrə dərsliklərdə, tədris vəsaitlərində, rus bölmələri üçün hazırlanan və bərbad halda tərcümə edilən dil və ədəbiyyat kitablarında da yaşanır. Dilin, ədəbi fikrin eybəcər hala salındığı bu mətnləri, sual və tapşırıqları oxuduqca, dilin və gələcək nəslin halına acımamaq olmur.

– Televiziya proqramlarında, yayımlanan seriallarda ədəbi dilin tətbiqində mövcud olan boşluqların aradan qaldırılması üçün hansı tədbirlər görülməlidir? Ümumiyyətlə, ölkədə tərcümə olunan kitablar, dublyaj olunan filmlər necə, sizi qane edirmi?

– Bu barədə də dəfələrlə demişəm. Amma heç bir nəticə hasil olunmur. Yenə əksər televiziya kanallarında «layihə» sözü aparıcılar tərəfindən «lahiyə» kimi işlədilir. Ən adi, çox işlənən sözlərin səhv tələffuz edilməsi, əlbəttə ki, ürək bulandırır: «matasklet», «pereparat», «sklet» və s. Dublyajla bağlı vəziyyət də eyni ilə belədir. Mərkəz, hələ ki, bu sahələrə müdaxilə edə bilmir, yalnız tövsiyə xarakterli açıqlamalar verir. Eləcə də afişa və reklam mətnlərin, qida məhsullarının etiketlərində yol verilən çoxlu sayda qüsurlarla bağlı Mərkəz Bakı şəhəri İcra Hakimiyyətinə də, Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə də məktub ünvanlayıb. «Ana dili» adlandırdığımız dilimizə bu sayaq laqeyd, biganə münasibət ürək ağrıdır. Amma unutmayaq ki, biz, bəlkə də dünyada öz dilini «ana dili» adlandıran yeganə xalqıq.

• Adımıza, sanımıza layiq heykəldir
• Türkiyəli aktyorun serialının yayım tarixi bəlli oldu
• Lənkəran Teatrı iki tamaşa ilə paytaxta qastrola gəlir