Kulis.az Xalq yazıçısı Elçinin "Mir Cəfər Bağırov kim idi? - Şəxsiyyəti, əməli və taleyi" yazısını təqdim edir.

Mən öz Tanrımla görüşə hazıram.

Ancaq Tanrım mənimlə əzablı

ünsiyyətə hazırdırmı? -

bu, başqa məsələdir.

Uinston Çörçill

Mən son illərdə yazdığım "Stalin" pyesinə belə bir kiçik şərh vermişdim: "Mənim həyatımın böyük bir hissəsi Sovet İttifaqında keçib.

İllər amansız bir sürətlə bir-birini əvəz edir və bu nəhəng imperiyanın -Sovet İttifaqının süqutu uzaqlaşdıqca, elə bil, elə həmin sürətlə də suallar bir-birini əvəz edir: "mən necə bir ölkədə yaşamışam?", "bu ölkəyə kimlər rəhbərlik edib?", "rəsmi portretlərinin arxasında o rəhbərlər kim idi?", "onlar üçün ölkə, xalq, kommunizm idealları və hakimiyyət nə demək idi?", "əqidə onlar üçün həqiqət idi, yoxsa, maska?", "söz ilə əməl arasındakı uçurumun səbəbi nə idi?" və s. və i.a."

Bu yazı da eyni düşüncələrin ifadəsidir.

Bu yazı tarixi oçerk, bioqrafiya, siyasi portret deyil, sadəcə, yaxın tariximizlə bağlı fərdi düşüncələr, fərdi və olsun ki, subyektiv təhlil və qiymətləndirmədir və buna görə də burada tarixi xronologiyaya əməl olunmayıb, əgər belə demək mümkünsə, assosiativ təəssüratlarla yazılıb.

Sovet İttifaqının dağılmasından 33 il keçib və yəqin ki, artıq oxucuların xeyli qismi bu yazıda adları çəkilən şəxsləri tanımırlar, bəlkə bəzilərinin heç adlarını da eşitməyiblər. Mən bəhs etdiyim şəxslərin hər biri ilə bağlı ayrıca şərh verməmişəm, ancaq maraqlanan oxucular onların hamısı haqqında internetdən məlumat tapa bilərlər.

Beləliklə, Sovet Azərbaycanına uzun müddət - 1933-1953 - rəhbərlik etmiş Mir Cəfər Bağırov kim idi?

1

Mir Cəfər Bağırovun şəxsiyyətinin, əməllərinin və taleyinin əhatə və məzmun miqyası və göstəriciləri elə geniş və səciyyəvidir ki, onun haqqında söz demək, bilavasitə Sovet İttifaqının (Sovet imperiyasının) tarixinə varmaqdır və bu baxımdan Azərbaycan tarixçiləri ilə bərabər, rus və xarici sovetoloqların tədqiqatları, müasir rus siyasi-sənədli publisistikasının qənaətləri, ortaya çıxan nəticələr tamam rəngarəng və tamam da əlvan bir siyasi-ictimai və ideoloji-inzibati qurama mənzərəsi yaradır. Onları saf-çürük etmədən və tutuşdurmadan söz demək, bir-birinə əks mövqelərdən birinin üstündə dayanmağa gətirib çıxara bilər və bu da artıq birtərəfli mövqe olacaq.

Sovet İttifaqı adi klassik imperiya deyildi, yəni demək olmaz ki, bu imperiya tam şəkildə Rusiya və onun müstəmləkələrindən ibarət idi, çünki əslində Rusiyanın özü də Azərbaycan, yaxud Ukrayna, yaxud da Estoniya kimi, Sistemin müstəmləkəsi idi. Bolşevik inqilabının əsas rəhbərlərindən Lev Trotskinin məşhur sözlərindən biri belə idi: "Sənə lənət olsun, patriotizm!" (orijinalda: "Budğ proklət patriotizm!")

Düzdür, rus dili hakim dil idi, sovet rəhbərliyi Stalindən sonrakı dövrdə, əsas etibarilə ruslardan və qismən digər slavyan xalqlarından ibarət idi və özünün böyük fitri istedadı və böyük də fərdi bacarığı, fövqəladə işgüzarlığı sayəsində azərbaycanlı Heydər Əliyevin Siyasi Büro (Politbüro) üzvlüyünə qədər yüksəlməsi, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi mühüm vəzifə tutması Sovet İttifaqında nadir istisna idi.

Sovet imperiyasını Sistem idarə edirdi və bu Sistemin ideoloji-inzibati xüsusiyyəti əsasən, ilk dövrlərdə - 1910-cu illərin sonu, 20-ci illərdə milli mənsubiyyətləri üstələmişdi. Sovet imperiyası əslində genetik rus qanını itirmiş Romanovlar imperiyasını (klassik imperiyanı!) əvəz etdikdə yeni rəhbərlər müxtəlif millətlərin nümayəndələri idi: almandan, yəhudidən kalmıka, çuvaşacan qarışıqqanlı Vladimir Lenin, yəhudi Lev Trotski (Leyba Bronşteyn), Yakov Sverdlov (Yankel Rozenfeld), Qriqori Zinovyev (Ovsey-Qerş Radomıslski), Lev Kamenyev (Rozenfeld), Yemelyan Yaroslavski (Qubelman), Maksim Litvinov (Meyer-Qenox Vallax-Finkelşteyn), Qriqori Sokolnikov (Qirş Brilliant), gürcü İosif Stalin (Cuqaşvili), Serqo Orconikidze, Avel Yenikuidze, rus Nikolay Buxarın, Aleksey Rıkov, Valerian Kuybışev, Pavel Postışev, Sergey Kirov, latış Yan Rudzutak, Robert Eyxe, ukraynalı Nikolay Krestinski, Vlast Rudzutak, moldav Mixail Frunze, bolqar Xristian Rakovski (Krıstyu Stançev) və başqaları.

Məşhur rus ədəbiyyatşünası və eyni zamanda sovetoloq Vadim Kojinov hesablayıb ki, 1917-1922-ci illər arasında Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsində əsas aparıcı qüvvə 10 yəhudi və 11 başqa millət nümayəndələrindən ibarət idi, ruslar isə ikinci dərəcəli mövqedə idilər (bax: Vadim Kojnov. Pravda stalinskix repressii, ili komu nujnı bolğşie jertvı, Moskva, Alqoritm, 2010, str. 159.).

Sistem bu yazının əsas obyektlərindən biri, bəlkə də elə birincisidir və Sistemin də xüsusən, 1937-38-ci illərdə onurğa sütunu "NKVD" idi. 1917-ci ildən etibarən, Sovet İttifaqının əsas repressiya orqanının adı müxtəlif illərdə dəyişilərək, mahiyyəti dəyişməyən bu təşkilat baş hərfləri ilə (abbreviaturalarla) tanınıb və biz də qorxulu illəri daha çox ehtiva edən, rus dilndə olsa da, sovet xalqları arasında geniş yayılmış "NKVD" istilahından istifadə edirik. Lenin dövründən başlayaraq, Stalinin ömrünün son illərinə kimi "NKVD" başçıları (sədr, narkom, nazir) bunlar idi: Feliks Dzerjinski (polşalı), Yakov Peters (latış) Vyaçeslav Menjinski (polşalı), Henrix (Yenox) Yaqoda (yəhudi), Nikolay Yejov (rus), Lavrenti Beriya (gürcü-minqrel).

Uzun müddət Stalinlə birlikdə işləmiş, onun əsas və məşhur silahdaşlarından biri olmuş Vyaçeslav Molotov 1970-ci illərdə Leninin: "Rus insanı - pis işçidir" ("Russkiy çelovek - ploxoy rabotnik") sözlərini xatırlayır və bunun həqiqət olduğunu deyir (Feliks Çuev. Molotov. Poluderjavnıy vlastelin, Moskva, "Olma-press", 2002, str. 331.). Bu sözləri bolşevik inqilabının (indi buna "bolşevik çevrilişi" də deyirlər) Leninlə bərabər rəhbəri Lev Trotski təkrar edir və Sovet imperiyasının rəhbər simalarından biri də - Molotov bu sözləri yada salır və təsdiq edir. Əgər biz Sovet İttifaqına rus imperiyası deyiriksə, bu imperiyanın bünövrəsi qoyulan zaman söylənən bu fikir, rus insanına belə bir münasibət, elə bilirəm ki, başqa bir ab-havadan, inqilabi əhval-ruhiyyədən xəbər verir.

Yetmiş illik sovet dönəmində Azərbaycan bütün sahələrdə - maarif, mədəniyyət, iqtisadiyyat, sənaye, elm, milli-mənəvi göstəricilər (ilk növbədə də, ədəbi-bədii dil!) və s. çox inkişaf etdi, ancaq bu böyük inkişafla bərabər, sovet dönəmi ayrı-ayrı dövrlərdə XX əsr tariximizin amansız və qəddar repressiyalar, mənəvi sıxıntı və əzablar, milli pərişanlıqlar dövrü idi.

30 il bu imperiyanın başında Stalin durdu və ilkin "rəhbərlər" 1930-cu illərdə güllələndikdən sonra Nikita Xruşşova qədərki dövrdə Stalin Siyasi Bürosunun əsas fiqurları da rus Vyaçeslav Molotov və Georgi Malenkov, yəhudi Lazar Kaqanoviç, gürcü Lavrenti Beriya, erməni Anastas Mikoyan və başqaları idi. Düzdür, Stalin rusdan artıq rus idi, özünü də gürcü mənşəli rus adlandırırdı və belə də hesab edirdi.

Sovet tarixini tədqiq edən müəlliflər arasında xüsusi seçilən, nüfuzlu tarixçi və siyasətşünas, Priston Universitetinin professoru Robert Taker İosif Stalin haqqında yazdığı böyük formatlı, petitlə yığılmış, az qala, 900 səhifəlik fundamental monoqrafiyasında yazır ki, hələ inqilabdan əvvəl özünü "əsil rus inqilabçısı" hesab edirdi və deyirdi ki, 1907-ci ildə partiyanın London qurultayında 85 menşevik nümayəndələrinin çoxu yəhudi idi, onlardan sonra gürcülər, yalnız bundan sonra isə ruslar gəlirdi, 92 bolşevik nümayəndələr əsas etibarilə ruslardan, yalnız onlardan sonra yəhudilər, onlardan da sonra gürcülər gəlirdi. Buna görə də Stalin zarafatla deyirdi ki, menşevik fraksiyası "yəhudi fraksiyasıdır", bolşeviklər isə "əsil ruslardır". (Robert Taker. Stalin - istoriə i liçnostğ, Moskva, "Vesğ Mir", 2006, str. 102-103.)

Ancaq biz bilirik ki, hər zarafatda bir həqiqət də var və mənə elə gəlir ki, Stalin, xüsusən, bütün Sovet imperiyasının "Yoldaş Stalini" olduqdan sonra bu dərəcədə ucalıq, alilik müqabilində rus yox, Sovet İttifaqındakı əyalət xalqlarının birinin nümayəndəsi olduğundan xəcalət çəkirdi. Mənim düşüncəmə görə, onun "Cuqaşvili"dən imtina etməsi də, gənclik çağlarında gürcü dilində yazdığı şeirlərinin təbliğini, Mixail Bulqakovun yazdığı və "Yoldaş Stalin"in yox, yeniyetmə Sosonun və gənc Kobanın həyatından bəhs edən "Batum" pyesinin tamaşaya qoyulmasını və çapını qadağan etməsi də elə bu komplekslə bağlıdır. Bu baxımdan, Robert Takerin göstərdiyi bu fakt da əlamətdardır ki, həmin London qurultayında Stalin bütün gürcü inqilabçıları ilə aranı vurmuşdu və artıq 1923-cü ildəki çıxışlarından birində Gürcüstan Respublikasını nəzərdə tutaraq: "Sovet ərazisinin Gürcüstan deyilən bir hissəciyi" - demişdi (həmin kitab, səh. 105.). Bunu da deyim ki, Bulqakovun "Batum" pyesi Sovet İttifaqında ilk dəfə yalnız 1988-ci ildə çap olundu ("Sovremennaə dramaturqiə", №5.). Həmin 92 bolşevikin əsas etibarilə rus olduqlarına gəldikdə isə, onların da bir qismi elə Leninin özü kimi ruslaşmış ruslar idi.

Son illərdə Stalinin nəvəsi, tanınmış rus rejissoru Aleksandr Burdonskidən alınmış DNT nəticəsində Stalinin atası pinəçi Vissarionun osetin əsilli olduğu ortaya çıxıb və belədir, ya belə deyil - bunun elə bilirəm ki, xüsusi bir əhəmiyyəti yoxdur - İosif Stalin şəxsiyyətinin tarixi miqyası onun milli mənsubiyyətini uzaq bir kölgəliyə göndərib. Bu da sovet quruluşu ilə bağlı maraqlı və yeni bir məlumatdır ki, son illərdə üzə çıxmış sənədlərə görə 15 il "KQB"yə sədrlik etmiş, sonra da partiyanın Baş katibi vəzifəsini (Stalinin yerini!) tutmuş Yuri Andropov əslində həm ata, həm də ana tərəfdən yəhudi imiş. Onun rəsmi bioqrafiyasında isə milliyyəti rus kimi yazılırdı və bu "rus"un əsl adı və famili Qriqori Liberman olub.

Sovet İttifaqında kadrların ruslaşdırılması daha artıq dərəcədə Nikita Xruşşovla başladı, ancaq Vyaçeslav Molotovun dediyinə görə, Stalin özü də həyatının sonlarında hesab edirmiş ki, yüksək vəzifələrə əsasən, rusları, ukraynalıları və belarusları irəli çəkmək lazımdır (Feliks Çuev. Molotov. Poluderjavnıy vlastelin, Moskva, "Olma-press", 2002, str. 336.).

Leonid Brejnev dövrü "İnkişaf etmiş sosializm" dövrü adlandırılırdı, Brejnev vəfat etdi - həmin dövr "durğunluq dövrü" kimi təqdim edilməyə başladı, sonra Mixail Qorbaçov hakimiyyətə gəldi və son müsahibələrindən birində " - Heydər Əliyev partiyanın Baş katibi seçilə bilərdimi?" sualına cavab verərkən, açıqca deyirdi ki, Sovet İttifaqına slavyan xalqlarının nümayəndəsi rəhbərlik etməli idi. Kommunizmə sonsuz sədaqətini nümayiş etdirə-etdirə, lap gənc yaşlarından orden və medallar ala-ala hakimiyyətə gəlmiş Mixail Qorbaçovun bu fikri, əlbəttə, kommunizm ideyaları ilə daban-dabana zidd idi.

(Ümumiyyətlə, Qorbaçovun bioqrafiyası məndə mistik bir təəssürat yaradır: elə bil ki, bu adam traktorçu vaxtlarından etibarən, təhtəlşüur olaraq Sistemi aldatmaqla, öz sədaqətinə inandırmaqla dağılmağa məhkum edilmiş Sovet İttifaqının aqibətində son nöqtəni qoymaq missiyasına doğru sürətli addımlarla irəliləyib və həmin missiyanı yerinə də yetirib. Əgər bu mistik fərziyyəni qəbul etsək, bəlkə heç onun özünün də taleyinə yazılmış bu missiyadan xəbəri olmayıb və o, bu missiyanı təhtəlşüur olaraq yerinə yetirib. Ukrayna şairi Boris Oleynik də Qorbaçovun alnındakı iri qara ləkəyə mistik yanaşır və onu "qaranlıqlar knyazı" hesab edir (bax: Boris Oleynik. Neizvestnıy Qorbaçev. Knəzğ tğmı, Moskva, Alqoritm, 2022.).

Stalin son dərəcə qüdrətli diktator, böyük tarixi şəxsiyyət idi, ancaq Sistem ondan da qüdrətli idi. Sistemin təməlini inqilabi fanatizm və Vladimir Lenin, Lev Trotski, Qriqori Zinovyev, Yakov Sverdlov, Feliks Dzerjinski və başqaları qoymuşdusa, qeyz, ədavət və kin-küdurətlə dünyaya baxmağa başlayan Sistemi bilavasitə Stalin bəsləmiş, yetişdirmiş, formalaşdırmış, kamilləşdirmişdi. 1937-38-ci illərlə bağlı mətbuatla, arxiv sənədləri, müxtəlif xatirələr və s. ilə tanış olduqca, mən, az qala, cismani surətdə hiss edirdim ki, Stalin həyata gətirdiyi "37-38"i vaxtında və böyük ustalıqla cilovlamasaydı, Sistem onun özünü də "xalq düşməni" kimi güllələyə bilərdi - 1937-38-ci illərin artıq məntiqə sığışmayan və qorxunc ab-havası Sistemi şüurlu və get-gedə müstəqilləşən robota çevirməkdə idi. Stalin "37-38"i elə nəhəng ustalıqla və amansız dərrakə ilə cilovlamağı bacardı ki, artıq Sistem - "Yoldaş Stalin"in özü idi.

Hərdən o illərin sənədli süjetlərinə baxanda, sadə camaatın Stalinə sevgisini görəndə, fikrimdən keçir ki, bu qədər qırğın, sürgün, əzab-əziyyət ola-ola bu sevgi hardandır? Əlbəttə, gizli bir nifrət də az deyildi, ancaq sevginin miqyası nə qədər böyük idi - bunu da danmaq mümkün deyil və ancaq elə bunu yada salım ki, vəfatı zamanı onunla son görüşə gəlməyə can atan kütlənin arasında onlarla, bəzi sovetoloqların yazdığına görə isə yüzlərlə insan tapdaq altında qaldı. Görünür, paradoks ondadır ki, şüurlu və şüuraltı qorxu hissi bəzən, həqiqətən də, sevgiyə çevrilə bilir.

Vyaçeslav Molotov rus şairi və publisisti Feliks Çuyevlə elə həmin söhbətində deyir ki, XX qurultaydan sonra Gürcüstanda iğtişaşlar başlamışdı və maraqlısı da budur ki, Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş haqqında, onun qanunlara məhəl qoymaması, cinayətlər törətməsi barədə məruzəçi Nikita Xruşşov olduğu halda, Tiflisin tualetlərində həmin qurultaydakı çıxışında Stalini tənqid edən Anastas Mikoyanın şəkillərini asırdılar (yenə orada, səh. 429.).

Bu qəribəlikdə yəqin belə bir səciyyəvi cəhət xüsusi rol oynayırdı ki, 1929-cu ildə Stalinin 50 illiyində, 1939-da 60 illiyində, 1949-da 70 illiyində Stalin haqqında ən bəlağətli sözləri, onu Sovet İttifaqının və bütün dünya proletariatının Allahı (bolşevik Allahı!) səviyyəsinə qaldıran sözləri məhz Anastas Mikoyan demişdi (bax: Stalin. Moskva, Alqoritm, 2008, str. 272.). Bəyəm, bu xüsusiyyət elə Nikita Xruşşovun özü üçün də səciyyəvi, ona da xas olan bir cəhət deyildi?

Ancaq söhbət yalnız bu tipli gülünc paradokslardan getmir, sovet quruluşu son dərəcə ziddiyyətli bir quruluş idi və bu ziddiyyətlər də bir çox hallarda heç bir məntiqlə izah edilə bilməyəcək faciəvi paradokslar yaradırdı.

Baxın, bu quruluş Azərbaycanın ən ucqar kəndlərində də məktəb açdı, savadsızlığı (oxuyub-yazmaq mənasında) sıfıra endirdi, qısa bir zamanda universitetlər, texnikumlar, sənət məktəbləri yaratdı, ancaq eyni zamanda bu quruluş heç bir təqsiri olmayan böyük pedaqoq Firudin bəy Köçərlini məhkəməsiz, yaxud 15 dəqiqəlik yalançı məhkəmə ilə Bəkir Çobanzadə kimi çox istedadlı və işıqlı bir professoru güllələdi.

Bu quruluş professional teatrı olmayan Azərbaycanda yenə də, qısa bir zamanda yalnız Bakıda yox, rayonlarda da Dövlət teatrları açdı, teatr xadimlərinə, aktyorlara yaradıcılıq şəraiti, xüsusi teatr universiteti yaratdı, artistləri, rejissorları deputat təyin etdi, onlara mükafatlar verdi, onları evlə, maaşla təmin etdi, ancaq eyni zamanda bu quruluş artistlikdən başqa heç bir işlə məşğul olmayan Abbas Mirzə Şərifzadəni, yaxud Ülvi Rəcəbi 10-15 dəqiqəlik saxta məhkəmə, ya da "Üçlük"lərin (Sistemin təyin etdiyi üç nəfərin) qərarı ilə "xalq düşməni" elan edib, güllələdi.

Və Sovet İttifaqının tarixi bütün sahələrdə bu cür, təkrar edirəm, normal ağıla sığışmayan, izah edilə bilməyən paradokslarla zəngindir.

Bu ziddiyyətin bir tərəfi nə qədər qiymətli idisə, o biri tərəfi xüsusən, Lenin və Stalin dönəmində daha artıq dərəcədə qəddarlıq, vəhşilik, quzğunluq nümunəsi idi.

Qorxu - bu hiss sovet tarixinin bəzi illərində okean sularının qabarması - çəkilməsi kimi şiddətlənir, sonra nisbətən yumşalırdı və xüsusən, həmin qabarma çağlarında insanları (sovet vətəndaşlarını!) öz həyatını xilas etmək, qorumaq üçün müxtəlif yollar axtarmağa məcbur edirdi və satqınlıq etmək də, bir-birinə böhtan və şər atmaq, bir-birinin üzünə durmaq, olmayan günahlarını etiraf etmək də bu qorxu hissindən yaranırdı. Sovet İttifaqının ən ali orqanı Kommunist Partiyası idi, ancaq Leninin başladığı, qorxulu konturlarını müəyyənləşdirərək həyata tətbiq etdiyi və Stalinin dahiyanə ustalıq və səriştə ilə inkişaf etdirib, formalaşdırdığı elə bir Sistem yaranmışdı ki, bunun mayası qorxu ilə yoğrulmuşdu, mahiyyətində qorxu dayanırdı.

1960-70-ci illərdə Siyasi Büronun ən güclü üzvlərindən biri Aleksandr Şelepin (onun "Dəmir Şurik" ayaması var idi) uzun sükutdan sonra vəfatından bir il əvvəl, 1993-cü ildə müsahibə verib və mən o müsahibəni internetdə tapıb oxudum. Orada çox maraqlı, eyni zamanda Sovet İttifaqının rəhbər "mətbəxi" ("Kreml mətbəxi") barədə təsəvvür yarada bilən belə bir faktla rastlaşdım: 1958-ci ildə Nikita Xruşşov Şelepini SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin ("KQB"nin) sədri təyin edəndə, kabinetdə onu bir küncə çəkərək, deyib: " - Sizdən böyük şəxsi xahişim var. "KQB"də hər şey edin ki, məni gizlincə dinləyə bilməsinlər".

Bu şəxsi xahişi o adam edir ki, Stalindən sonra diktatorluğu ələ keçirməyi bacararaq, artıq SSRİ-də hakimi-mütləq idi və "KQB" də bilavasitə onun tabeçiliyində fəaliyyət göstərirdi. Ancaq baxın, onun da daxilində bir qorxu, etimadsızlıq var idi və bu da, yəqin əlamətdar bir hadisədir ki, 1964-cü ildə Xruşşovu taxtdan salan (və onu "ifşa" edən) sui-qəsdçilərin arasında elə həmin Şelepin və ondan sonra "KQB"nin sədri olmuş Vladimir Semiçastnı əsas təşkilatçılar sırasında idi (general-polkovnik Semiçastnı 1960-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan KP MK-nın Moskvadan göndərilmiş ikinci katibi idi və ona daima diqqət göstərən, onu pillə-pillə irəli çəkən Xruşşov bu dəfə də Semiçastnını Azərbaycandan birbaşa SSRİ "KQB"sinin sədri vəzifəsinə apardı, ona general-polkovnik rütbəsi verdi, sonra da çox çəkmədi ki, bu adam, dediyim kimi, Nikita Xruşşova qarşı sui-qəsdin mühüm, həlledici təşkilatçılarından biri oldu).

Yəqin bu da İosif Stalindən üzü bu tərəfə Kreml mətbəxindəki psixoloji əhval-ruhiyyə, orada hökm sürən ab-hava üçün əlamətdar bir faktdır ki, Nikita Xruşşov partiya taxtından salındıqdan sonra yazdığı (diktə etdiyi) xatirələrində belə bir epizod söyləyir: "Stalin bu qərara gəlmişdi ki, Voroşilovu namuslu adam bilməkdə səhv edib, o (yəni Voroşilov - E.), ya ingilis, ya da Stalinin ağlına gələ biləcək hansısa başqa bir kapitalist ölkəsinin casusudur". (Mən bu sitatı Xruşşovun xatirələrinin redaktə edilməmiş nəşrindən gətirirəm: Nikita Xruhev. Vospominaniə, İzbrannıe otrıvki, New York, 1982, str. 107.)

Marşal Kliment Voroşilov isə Siyasi Büronun üzvü, Rusiyada vətəndaş müharibəsinin Sovet təbliğat maşınının uzun onilliklər boyu təbliğ və tərənnüm etdiyi məşhur "qırmızı" komandir-qəhrəmanı idi və SSRİ-də, o cümlədən də, Azərbaycanda onun adına yüzlərlə küçə, kolxoz, müəssisə, ali məktəb və s. və i.a. var idi, ancaq baxın, Stalin (Sistem) bir anın içində onu ingilis, ya da "ağlına gələ biləcək hansısa başqa bir kapitalist ölkəsinin" casusu elan edə bilərdi.

Stalinin şəxsiyyətinə pərəstiş "ifşa" olunandan sonra Sistemdə çürümə prosesi başlamışdı və qorxu nisbətən azaldıqca, dediyim həmin ziddiyyət get-gedə Sovet İttifaqında siyasi və mənəvi riyakarlığa gətirib çıxardı: partiya funksionerləri, dövlət işçiləri günorta Nikita Xruşşovdan sitatlar gətirir, onun şəxsiyyətini və fəaliyyətini örnək göstərir, Kommunist Partiyasına sədaqət və inam nümayiş etdirir, axşam isə elə həmin Xruşşovdan tutmuş, Çapayev və Staxanovacan sovet rəhbərlərindən və məşhurlarından anekdotlar danışırdılar.

Aparıcı kommunizm ideolojisi tam şəkildə şüarçılıqla əvəz olunmuşdu və Kommunist partiyası heç vəchlə kommunist əqidəsini, dünyagörüşünü ifadə etmirdi. Partiya karyera üçün ilkin və mütləq ictimai pilləyə, rahat və imkan daxilində rifah həyat təminatçısına çevrilmişdi. Partiya üzvlərinin 90 faizdən çoxu, o cümlədən, partiya funksionerləri marksizm-leninizm klassiklərini oxumamışdı və ideologiyanı, dediyim kimi, sitatçılıq əvəz etmişdi. Yerdə qalan 5-6 faiz isə fürsət tapıb partiya tarixindən, elmi ateizmdən dissertasiyalar yazıb, elmi dərəcə alanlar, universitetlərdə dərs deyən müəllimlər idi və onlar da, əsasən, əqidə adamları yox, peşə, yəni fənn adamları idi. Yadıma gəlir, "Mənim ərim dəlidir" tragikomediyamda elmi ateizm professorunun Sovet İttifaqı dağılandan sonra mollalıq etdiyini yazmışdım və bu bədii qroteks yox, həqiqətin, reallığın ifadəsi idi. Bir sözlə, Sovet İttifaqını həmin siyasi-ideoloji riyakarlıq və belə bir ideoloji eybəcərlik yıxdı.

Anekdotlardan söz düşmüşkən, sovet rəhbərləri haqqında anekdotlardakı bir əlamətdar cəhət odur ki, Xruşşov, Brejnev, Leninin özü gülüş hədəfi olduqları halda, Stalin, hətta anekdotlarda da gülüş hədəfi, gülüş qəhrəmanı yox, hökm verən, qərar qəbul edən, hazırcavab, böyük və ədalətli (!) hökmdar - personajdır.

(Bu səciyyəvi anekdota fikir verin: "Ruzveltlə Çörçill söz qoyurlar ki, Stalini mat qoysunlar, deməyə sözü olmasın və növbəti görüşləri zamanı Çörçill deyir: " - Bu gecə mən bir yuxu görmüşəm. Görürəm ki, bütün dünya ölkələri birləşib, vahid bir hakimiyyət yaranıb. Mən də o hakimiyyətin Baş naziriyəm". Ruzvelt deyir: " - Mən də o cür yuxu görmüşəm. Özüm də o dünya hakimiyyətinin Prezidentiyəm". Çörçill soruşur: " - Cənab Stalin, siz necə, belə bir yuxu görməmisiz?" Stalin: " - Görmüşəm, - deyir. - Mən də sizi və cənab Ruzvelti həmin vahid dünya hakimiyyətindəki o vəzifələrə təyin etdim!")

Sovet senzurasının (bədnam "Qlavlit"in) rəhbərləri guya siyasi sayıqlıq nümayiş etdirərək, hansısa bədii əsərdən Sistem baxımından şübhəli görünən bir hissəni çıxarırdı, axşam isə evə gəlib, elə o çıxarılmış hissəni ləzzətlə tərifləyə-tərifləyə, sovet gerçəkliyini lağa qoya-qoya evdəkilərə danışırdı və bu cür siyasi-əxlaqi fantosmaqoriya Stalindən sonrakı (qorxunun azaldığı) dövr üçün get-gedə daha artıq səciyyəvi olur və kütləviləşirdi.

Sovet İttifaqının hökmdarları öldükdən (Yuri Andropov, Konstantin Çernenko), yaxud vəzifədən kənarlaşdırıldıqdan sonra (Georgi Malenkov, Nikita Xruşşov, Mixail Qorbaçov - əslində o da kənarlaşdırıldı) heç kimə çevrilirdilər və belə bir "heç kimlik" bəzən miskinliyin yox, mənəvi puçluğun və ikiüzlülüyün, siyasi qəlpliyin göstəricisi olurdu. Nikita Xruşşovun qızı Rada Adjubey 2000-ci illərdə "YouTube"dəki müsahibələrindən birində deyir ki, atası, yəni odlu-alovlu çıxışlarıyla daima kapitalizmi, ilk növbədə də, ABŞ-ı ifşa edən Xruşşov vəzifədən çıxarıldıqdan sonra axşamlar radio ilə "Amerikanın səsi"nə qulaq asırmış.

Bu yaxınlarda mən oxudum ki, indi heç sovet dövründə yaşamış insanların da xatırlamadığı, hətta sovetoloqların da yadına düşməyən sovet rəhbəri (SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi) Konstantin Çernenko öz ayağı ilə trap pilləkanlarını qalxıb təyyarəyə minə bilmədiyinə görə, onu təyyarəyə qaldırmaq üçün xüsusi sifarişlə Almaniyada hazırlanmış trap-eskolator gətirirlər və mühəndislər bu eskolatoru əvvəlcədən adi təyyarə trapının arxasında elə yerləşdirirlər ki, baxanda belə təsəvvür yaranır ki, eskolatorun qaldırdığı Çernenko trapın pillələrini guya öz ayağı ilə qalxır, yəni xalq öz rəhbərini sağlam və işgüzar görsün - doğrusu, elə bil ki, multfilm süjetidir.

Çox səciyyəvi və əlamətdar bir riyadır və bir tərəfdən, Sovet İttifaqını Mixail Qorbaçovun vecsizliyindən çox, elə bu cür riyakarlıqlar yıxdısa, o biri tərəfdən də, Qorbaçovun partiyanın Baş katibi vəzifəsinə (Stalin mərtəbəsinə) qalxmasının özü də artıq kütləviləşmiş həmin siyasi-əxlaqi riyakarlığın nəticəsi idi, yəni SSRİ-nin kartdan qurulmuş bir imperiya kimi domino effektli sürətlə və şərəfsizcəsinə dağılması, tarmar olması labüd idi.

Ancaq biz çox uzağa getməyək, çünki "Sovet uzaqları"na getdikcə, gedirsən və qayıtmaq çətin olur.

Mən dedim ki, sovet rəhbərləri vəfat etdikdən sonra "heç kim" olurlar, yalnız İosif Stalin ("Yoldaş Stalin) sağdan da, soldan da nə qədər haqlı və haqsız zərbələr alırsa, heç vəchlə "heç kim"ə çevrilmir və bir halda kı, söhbət ölümdən düşdü, bu günün özündə də sovetşünaslar, konkret olaraq stalinşünaslar dəqiq sübut edə bilmir ki, Stalin öz əcəli ilə ölüb, yoxsa, onu öldürüblər.

Müharibə vaxtı ABŞ-ın SSRİ-də səfiri olmuş Averell Qarriman deyir ki, bir dəfə Nikita Xruşşovla görüşərkən soruşub: " - Stalin özünə varis tapmışdı?" Xruşşov: " -Yox, - deyir. - O, elə bilirdi ki, daima yaşayacaq." (Nikolay Zenğkoviç. Taynı uxodəheqo veka - ljesvidetelğstva, falğsifikaüii, kompromat, Moskva, "Olma-Press", 1999, str. 172.)

Stalin Sovet İttifaqında ilahi bir səviyyəyə qalxsa da, insan idi və ölümü ilə bağlı versiyalardan biri belədir ki, ona qarşı sui-qəsdi Lavrenti Beriya tək həyata keçirib, başqa bir versiyaya görə, bu sui-qəsdi Nikita Xruşşov, Georgi Malenkov, Lavrenti Beriya (hərdən o zaman müdafiə naziri, sonralar isə Nazirlər Sovetinin sədri olmuş Nikolay Bulqaninin də adını çəkirlər) müştərək hazırlayıblar, hətta versiyalardan birinə görə beyninə qan sızıb yıxılmış Stalin özünə gələndə, Xruşşov onu şəxsən boğub öldürüb.

Stalinin ölümü ilə bağlı həqiqət yəqin ki, "KQB"nin də arxivi daxil olmaqla, bütün gizli arxiv sənədləri, xüsusən, Stalinin xəstəliklərinə aid sənədlər üzə çıxdıqdan sonra məlum olacaq, ancaq elə bilirəm ki, "- Adları çəkilən bu adamlar Stalinin vəzifəyə gətirdiyi ən yaxın silahdaşlarıdır və onlar belə bir dönüklük və xəyanət edə bilərdilərmi?" kimi bir sual yaranarsa, cavab birmənalıdır: Bəli! Yalnız elə bir faktı yada salmaqla kifayətlənmək istəyirəm: Stalinin vəfatından bircə ay sonra, Malenkovun Nazirlər Sovetinin sədri, Xruşşovun MK katibi olduğu bir zamanda, Daxili İşlər naziri, eyni zamanda Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini Lavrenti Beriyanın şəxsən imzaladığı orderlə Stalinin oğlu Vasili Stalin həbs edildi və sürgünə, təqibə məruz qalaraq, içkiyə qurşanıb 41 yaşında vəfat etdi. Bu adamlar Stalin zamanı ayrı-ayrılıqda sovet rəhbərliyində ikinci yerə iddialı rəqiblər idi, ancaq 1937-ci ildə Stalinin təbliğindəki mədhnamə və səcdə baxımından ondan sonra ikinci yeri isə Nikolay Yejov tuturdu.

Stalin 1936-cı ildə "NKVD"nin rəhbəri Henrix Yaqodanı vəzifədən çıxardı və onun yerinə Yejovu təyin etdi. Henrix Yaqoda Kirovun ölümündən sonra Stalinin tapşırığı ilə cidd-cəhdlə və amansızcasına "düşmən" axtarışlarına başladı, məşhur və qeyri-məşhur siyasi xadimlərdən adi peşə sahiblərinəcən insanları "ifşa" edib güllələnməyə göndərdi, sonda da Stalin onun özünü tutdurub, güllələtdirdi. Siz bu ötəri epizoda fikir verin və görün, kiçikdən tutmuş, böyüyəcən bütün Sovet İttifaqının ehtiyat etdiyi, çəkindiyi Henrix Yaqoda hələ "NKVD"yə başçılıq edərkən, Stalin onunla hansı bir tərzdə davranır: Yaqoda Maksim Qorki ilə dostluq etməyə çalışırdı və Qorki ağır xəstə yatanda Stalin Molotov və Voroşilovla birlikdə onu yoluxmağa gələndə, görür ki, Yaqoda da ordadır. Stalin: " - Bu niyə burda sülənir? - deyir. - Tez buradan sürüksün!" (Kreyq Braun. Teoriə şesti rukopojatiy, Moskva, ASE, "017, str. 168.)

Biz Yejova qayıdaq.

Konstantin Simonov Stalinin xüsusi rəğbət bəslədiyi yazıçılardan biri, bəlkə də birincisi idi və gənc yaşlarından etibarən, az qala, hər əsərinə görə Stalin ona öz adını daşıyan mükafat verirdi. Simonovun 80-ci illərdə Stalin haqqında yazdığı kitabda söylədiyi bir fikir mənə maraqlı və çox da əlamətdar göründü. Simonov yazır ki, Nikolay Yejovun şəxsiyyəti və fəaliyyəti haqqında şişirdilmiş təriflərin, "dəmir narkom" adlandırılan bu cırtdanboylu adamın bütün informasiya vasitələrində hədsiz dərəcədə vəsf edilməsinin arxasında bilavasitə Stalinin təhriki dayanırdı, çünki Stalin bu qırğın kompaniyasını (Böyük Terroru) başlayarkən, zamanı gələndə onu dayandrmağı da əvvəlcədən planlaşdırmışdı və həmin zaman yetişəndə qırğına cavabdeh olacaq bir adam tələb olunurdu - həmin adam da Nikolay Yejov idi (Konstantin Simonov. Qlazami çeloveka moeqo pokoleniə. Razmışlenie o İ.V.Staline, Moskva, APN, 1989.).

Stalin 1936-cı ildə artıq tam surətdə istifadə etdiyi, sıxıb suyunu çıxartdığı Xalq Daxili İşlər komissarı (naziri) Henrix Yaqodanı vəzifədən çıxartdı (sonra da güllələtdirdi) və onun yerinə Nikolay Yejovu təyin etdi. 1937-38-ci illərin dəhşətləri bilavasitə bu adamın adı ilə bağlıdır və bu liliput insanın həyatı və fəaliyyəti barədə ədəbiyyatı, artıq çap edilən "məxfi sənədlər"i, stenoqramları oxuduqca, məndə belə bir təəssürat yarandı ki, söhbət içindəki natamamlıq, yarımçıqlıq komplekslərinin burulğanı ilə yaşayan (məhkəməsində etiraf etmişdi ki, o, həm də passiv seksual azlıq nümayəndəsi olub), insanlara (və ümumiyyətlə insanlığa!) dəruni nifrət bəsləyən, eyni zamanda bu mənada, bəlkə heç özündən də asılı olmayaraq intiqam hissi ilə fəaliyyət göstərən və bütün bunları gizlətmək üçün öz psixikasını zorlayan həm cismani, həm də mənəvi mənada xəstə bir fərddən gedir.

Heç kimin tanımadığı belə bir təsadüfi adam Stalinin təhriki ilə çox qısa bir müddətdə Sistemin böyük və qorxulu nümayəndələrindən birinə çevrildi. Leninin mavzoleyinə də, özünə də, Stalinə, "ağsaqqal" Kalininə, Kirova, Voroşilova və bu qəbildən başqalarına (bunları mən hələ ibtidai məktəb dərsliklərindən xatırlayıram) oda-mədhiyyələr yazan məşhur qazax akını Cambul Cabayev Nikolay Yejova həsr etdiyi tərifnamə rəsmən "parlaq ədəbiyyat hadisəsi" kimi qiymətləndirildi (belə bir inandırıcı versiya da var ki, dövrün konyukturasından istifadə edib, qonorar almaq üçün bu ədəbi makulaturaları qoca Cambulun adından kasıb rus şair-tərcüməçiləri yazırdı). Viktor Şafrannikov kimi əyalət bəstəkarları bu odaya xüsusi musiqi bəstələyib məşhurlaşdı, Yejovun adı şəhərlərə, prospektlərə, kolxozlara verilirdi, nümayişlərdə, "qəzəbli" sovet zəhmətkeşlərinin - fəhlələrin, kolxozçuların kütləvi "ifşa" yığıncaqlarında onun şəkilləri Stalinlə yanaşı qaldırıldı.

Mən Yejov haqqında və onun dövründəki repressiyanın qara koloriti haqqında təsəvvür yaratmaq üçün, yalnız 1937-ci ildə Moskvada, Böyük Teatrda ("Bolşoy Teatr"da) çekistlərin 20 illik yubileyi münasibətilə keçirilən təntənəli gecəni xatırlamaqla kifayətlənəcəyəm.

Nikolay Yejovun qorxulu-hürkülü şöhrətinin həmin çılğın dövründə "ifşalar"ın, o cümlədən, Azərbaycandakı "ifşalar"ın ən qızğın çağında Siyasi Büronun Vyaçeslav Molotov, Lazar Kaqanoviç, Kliment Voroşilov, yavaş-yavaş stalinçi dividentlər qazanan Nikita Xruşşov, Georgi Malenkov kimi nüfuzlu üzvləri - Stalin silahdaşları Nikolay Yejovla birlikdə rəyasət heyətində oturmuşdular. Məruzəçi Anastas Mikoyan idi və o, ən bəlağətli ifadələrlə Nikolay Yejova elə diferambalar, mədhiyyələr oxuyurdu ki, bunlar Stalindən başqa heç bir bolşevik haqqında deyilməmişdi.

Anastas Mikoyan bütün sovet vətəndaşlarını (!) "yoldaş Yejovdan stalinçi üslubda işləməyi" öyrənməyə çağırır və deyirdi: "Bu gün bütün "NKVD" və ilk növbədə, yoldaş Yejov sovet xalqının sevimliləridir". Mikoyan böyük bir ruh yüksəkliyi, iftixar və fəxarətlə atasını "xalq düşməni" kimi "ifşa" etmiş pioner Kolyanı bütün sovet gənclərinə nümunə göstərir və pioner Kolyanın atasını güllələtdirməsini sovet cəmiyyətinin böyük mənəvi (!) qələbəsi hesab edirdi.

Hakim ideologiyanın belə bir siyasi bölgüsü var idi: kommunistlərin kiçik ideoloji qardaşları komsomolçular idi, komsomolçuların da kiçik qardaşı pionerlər idi və pionerlər (gələcək nəsil!) 1930-cu illərdə güclü təbliğat obyektlərindən birinə çevrilmişdi. Hakim ideologiya pionerləri sosializm quruculuğuna yad olan atalarına, qohum-əqrəbalarına qarşı qaldırırdı və Mikoyanın nümunə göstərib, heyranlıqla təriflədiyi Kolya kimi atalarını "ifşa" edən pioner-qəhrəmanların ən məşhuru Pavlik Morozov idi. Maksim Qorki atasını "ifşa" edib həbsə saldıran Pavliki "bizim epoxanın balaca möcüzəsi" adlandırırdı, Sergey Mixalkov, yaxud Stepan Şipaçev kimi məşhur və Sistemə məhrəm rus şairləri ona şeir və poemalar həsr edirdi, onun haqqında povestlər, pyeslər, operalar yazılırdı və yaxşı xatırlayıram ki, 1951, ya 52-ci il idi, mən 2-ci, ya 3-cü sinifdə oxuyanda məktəbdən bizi bir neçə dəfə Gənc Tamaşaçılar Teatrında eyni "Pavlik Morozov" tamaşasına aparmışdılar (müəllifi xatirimdə deyil). Uşaqların bir qismi - mən də onların arasında - çaşqınlıq içində idi: bir tərəfdən, sevimli pioner qəhrəman, o biri tərəfdən də, atanı satmaq... (İki-üç ildən sonra - yeniyetməlik ərəfəsi idi - mən Merimenin "Matteo Falkone" novellasını oxudum və bu əsərdə satqınlıq etdiyi üçün atası balaca Fortunatonu güllələyirdi. O novella mənə çox təsir etmişdi və Merime Fortunatonun ölümünü elə təsvir etmişdi ki, ona çox yazığım gəlirdi, Pavlik Morozova isə nifrət etməyə başladım.)

Uzun sözün qısası, pionerlərlə bağlı qlobal bir yaramazlıq kompaniyası aparılırdı və bəzən uşaqlar həqiqətən, ideoloji robota çevrilirdi. Onlardan biri də Azərbaycanda geniş təbliğ olunan və Gəncədə anadan olmuş Qrişa Akopyan idi. 1937-38-ci illərdə isə Azərbaycanda "xalq düşməni" kimi ifşa olunmuş atalarından imtina edən, onları lənətləyən, onların güllələnməsini tələb edən pionerlərin "izhari-nifrət" yığıncaqları keçirilirdi və mən "Ölüm hökmü" romanında bu "izhari-nifrət" kompaniyalarından geniş bəhs etmişəm.

Ancaq biz Mikoyanın məruzəsinə qayıdaq.

Mən bu məruzəni oxuduqca, açıq-aşkar hiss edirdim ki, Anastas Mikoyanın özü daxilən heyvani bir qorxu içində olub və elə bil ki, dovşan ağzını açmış qorxunc ilanla üzbəüz dayanıb, nə dərəcədə yaltaqlıq olursa-olsun - cidd-cəhdlə özünü qorumaq istəyir. Məsələ burasındadır və mənim buna qətiyyən şübhəm yoxdur ki, həmin "təntənəli gecə"də rəyasət heyətində əyləşmiş bütün vəzifə sahiblərinin, "kiçik rəhbərlər"in, o cümlədən, Siyasi Büro üzvlərinin hamısının (!) içində - olsun ki, birində nisbətən az, o birində daha artıq - həmin heyvani qorxu hissi var idi. Stalin ayrı-ayrı vaxtlarda - həmin "təntənəli gecə"yə qədər və sonrakı dövrdə Zinovyev, Kamenyev, Buxarindən tutmuş, Kuznetsova və Voznesenskiyə qədər xeyli Siyasi Büro üzvlərini, üzvlüyə namizədləri güllələtdirmişdi, Molotovun, Kalininin, Yejovun özünün arvadlarından tutmuş, Kaqanoviçin, Orconikidzenin qardaşlarına qədər Siyasi Büro üzvlərinin yaxınlarını həbs etdirmiş, psixi xəstəxanaya saldırmış, intihara sürükləmişdi.

Vaxtıyla hansısa bir müsahibədə dediyim maraqlı psixoloji, bəlkə də sosial-psixoloji təbiət hadisəsini təkrar etmək istəyirəm: Lavrenti Beriya daxil olimaqla, güllələnmiş Siyasi Büro üzvlərini və 51 yaşında intihar etmiş Serqo Orconikidzeni nəzərə almasaq, Stalinin ən yaxın ətrafının çoxu həyatlarının mürəkkəbliyinə, bəzən də əməlli-başlı qəzavü-qədərlərə baxmayaraq, uzun ömür sürüblər: Lazar Kaqanoviç - 98 il, Vyaçeslav Molotov - 96 il, Kliment Voroşilov - 88 il, Georgi Malenkov - 87 il, Anastas Mikoyan 83 il, Nikolay Bulqanin - 80 il... Stalinin siyasi muzey eksponatı kimi saxladığı Semyon Budyonnı - 90 il və s. Stalinin özü isə 74-75 yaşlarında vəfat etmişdi (son illərdə üzə çıxan sənədlərə görə o, 1879-cu ildə yox, bir il əvvəl - 1878-ci ildə anadan olub).

Belə çıxır ki, daima qorxu, stress içində yaşamaq, bir tərəfdən, infarkta gətirib çıxarırsa (xüsusən, sadə, zəif və sinirləri zərif insanları), o bir tərəfdən də, gördüyümüz kimi, hadisələrin, qanlı olayların sərtləşdirdiyi insanların orqanizmini səfərbər edir, onları möhkəmlədir və öyrəncəli edir!?

Ancaq biz yenə çekistlərin o yubiley gecəsinə qayıdaq.

Nikolay Yejovun birinci müavini, məşhur cəllad, 1930-cu illərin əvvəlində Azərbaycan çekistlərinin rəhbəri təyin edilmiş və burada "üçlük" sədri kimi qanlı vəhşiliklər törətmiş, 1937-ci ildə başlayan Böyük Terrorun əsas təşkilatçılarından biri olan Mixail Frinovski (qısa müddətdən sonra Stalin onun özünü də "xalq düşməni" kimi güllələtdirdi) isə elə həmin yubiley gecəsində çıxış edərək, Nikolay Yejovu "yoldaş Stalinin dostu" adlandırır (!) - Bu isə, əslində Yejovun bütün vəzifələrindən (o, həm də MK-nın katibi idi) qat-qat yüksək bir "vəzifə" təyinatı idi, çünki o vaxta qədər heç kim Stalinin silahdaşından yuxarı mərtəbəyə - Stalinin dostu ucalığına qaldırılmamışdı.

Ancaq... İosif Stalin özü bu təntənəli yubiley gecəsində iştirak etmirdi.

Nə üçün?

Bəlkə Stalin Simonovun dediyi kimi, ipin ucunu çəkmək məqamını dəqiq planlaşdırdığı üçün hesab edirdi ki, qətllər, "ifşa"lar hələ lazımi məqama gəlib çatmayıb və o, nəhəng bir ölkəni bürümüş bu nəhəng də dəhşətin qeyri-insani ağırlığını bir müddətdən sonra bu liliputun çiyinlərinə yükləyəcəyini elə həmin vaxtda hazırlayırdı, buna görə də Anastas Mikoyanı qabağa verib, özü çekistlərin o təntənəli iclasına gəlməmişdi? Şekspiranə bir intriqa meydana çıxır ki, Anastas Mikoyanın Böyük Teatrda Nikolay Yejovun ünvanına tərifnamələr söylədiyi vaxt, Kremldə Stalinin düşüncələrində Yejovun taleyi həll olunurdu və yaxud da bu tale artıq həll olunmuşdu.

Anastas Mikoyan az qala, 700 səhifəlik xatirələrində bu məşhur çekist yubileyi barədə bir kəlmə də demir və ümumiyyətlə 37-38-ci illər dəhşətinin üzərindən ötəri keçərək, həmin illərdə İvan (Ovanes) Tevosyanı, yaxud 11-ci bolşevik ordusunun başında duran Mixail Yefremovu "Stalin repressiyaları"ndan xilas etməyindən, Stalinin öz ailə üzvlərini məhv etməsindən yazır, bütün günahları Stalinin üstünə ataraq, hər vasitə ilə özünü "Stalin represiyaları"nın əleyhdarı olduğunu göstərməyə çalışır. Mikoyanın bolşevik fəaliyyəti və siyasi karyerası bilavasitə Azərbaycandan başlayıb, Serqo Orconikidze və Sergey Kirovla birlikdə işğalçı 11-ci Qırmızı ordu ilə Bakıya gəlib və sonrakı dövrlərdə də Azərbaycanla bağlı mühüm məsələlər Siyasi Büro üzvü kimi onun vəzifələri ilə bağlı olub, ancaq həmin 700 səhifəlik xatirələrində bir sovet Respublikası kimi Azərbaycan yoxdur və 20 il bu ölkəyə rəhbərlik etmiş Mir Cəfər Bağırovun da adı çəkilmir, bütün səhifələrdə özünün şişirdilmiş xidmətlərindən bəhs edir. Sergey Kirovdan danışanda isə, onun əvvəllər "Azərbaycan KP MK-nın Birinci katibi kimi, xırda (! - E.) bir vəzifədə" işlədiyini yazır (Anastas İvanoviç Mikoən. Tak bılo - razmışleniə o minuvşem, Moskva, Vaqrius, 1999, str. 366.) və bir məqamı da qeyd etmək istəyirəm ki, Mikoyan xatirələrində Stalinlə bərabər, Molotovdan, Malenkovdan, Beriyadan tutmuş, Leonid Brejnevə, Mixail Suslovacan - bir sözlə, birgə işlədiyi bütün siyasi xadimlər (rəhbərlər) haqqında mənfi fikirlər söyləyir, hətta onlar haqqında nifrətlə danışır.

Elə burada bir cəhəti qeyd etmək istəyirəm: bir-biri haqqında bu cür mənfi fikirlər söyləmək yalnız Anastas Mikoyanın yox, Molotovun, Xruşşovun, Kaqanoviçin, başqalarının da xatirələri üçün səciyyəvidir və istər-istəməz fikirləşirsən ki, bir-birinə nifrət edən, canavar kimi burun-buruna dayanmış bu insanlar bir yerdə Sovet İttifaqı kimi nəhəng bir imperiyaya necə rəhbərlik ediblər?

Sovet dövrü ilə bağlı siyasi, eləcə də hərbi xadimlərin (Jukov, Rokossovski, Vasilevski, Konev, Çuykov, Qreçko və başqa marşalların) memuarları bir çox prinsipial məqamlarda etibarlı mənbə deyil, çünki bütün bu adamlar Sistemin altında və Sistemin göstərişi və istəyi ilə fəaliyyət göstəriblər və bu fəaliyyəti tam çılpaqlığı ilə, obyektivcəsinə göstərmək - yəqin ki, şəxsi fədakarlıq, etiraf və cəsarət tələb edir. Leonid Brejnevlə işləmiş müəlliflərin yazdığına görə, o, yəni Brejnev elə onun dövründə çap edilmiş, Lenin mükafatı almış xatirələrini özü heç oxumayıb və bu xatirələri yazmış jurnalistlərin adları da artıq məlumdur. Anastas Mikoyanın xatirələrini isə oğlu, tarix elmləri doktoru Serqo Mikoyan çapa hazırlayıb, Ön söz yazıb və güman ki, onun Sistemdən sonrakı redaktəsi də az olmayıb.

2

Stalin cəmi iki ilin içində Sistemə rəhbərliyinin özündən sonrakı ən uca (və ən qorxulu!) zirvəsinə qaldırdığı Nikolay Yejovu elə o zirvədən də birbaşa yarğanın dibinə atdı - Yejov həbs edildi və güllələndi və mən bu barədə uzun-uzadı danışmaq istəmirəm, ancaq onun necə həbs olunduğunu yazmağa dəyər: "NKVD" rəhbərliyindən çıxarılıb, Su təsərrüfatı naziri təyin edilmiş Yejov 1939-cu ilin yanvarında öz müqəddəratını aydınlaşdırmaq üçün, Georgi Malenkovla birlikdə Stalinin qəbuluna düşməyə nail olur və xahiş edir ki, onun fəaliyyəti Siyasi Büronun iclasında müzakirə edilsin. Stalin: "- Gedin, Malenkovun kabinetinə, bir daha danışın, - deyir. - Mən də öz qərarımı sizə bildirərəm." Yejov Malenkovla onun kabinetinə gedir, bir müddətdən sonra isə, Lavrenti Beriya əsabələri ilə birlikdə, gözlənilmədən kabinetə daxil olur və Yejov həbs edilir. (Leonid Naumov. Stalin i NKVD, Moskva, "Əuza", 2007, str. 367.) Bir il əvvəl isə, Yejov narkom, Beriya da onun müavini idi...

Burda yerinə düşər ki, deyək: şərhə ehtiyac yoxdur və assosiativ olaraq bunu da yazım ki, "kabinetlərdə həbslər" Sistemin həvəslə tətbiq etdiyi bir metod idi: Mir Cəfər Bağırov 1938-ci ilin noyabrında Azərbaycan "NKVD"-sinin başçısı, məşhur "NKVD" cəlladı Mixail Rayevi yanına çağırır və onu elə öz kabinetində də həbs etdirir, sonra da güllələyirlər.

Mən Mixail Rayevi "cəllad" adlandırdım və 1937-38-ci illərdə bütün "NKVD" məşhurları kimi, o da cəllad idi, ancaq siz dünyanın işlərinə baxın, Siyasi Büronun təsdiq etdiyi "Üçlük" (həmin M.Rayev sədr, üzvlər A.Əlihüseynov və M.T. Yaqubov) Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 18 yaşlı oğlunun güllələnməsi barədə hökm çıxaranda yəhudi əsilli sədr Rayev (Kaminski) buna etiraz edib, "Üçlüy"ün üzvü, o zaman Azərbaycan SSR-nin Baş prokuroru olan azərbaycanlı A.Əlihüseynov isə güllələnməni təkid edib və onun təkidi ilə də yeniyetməni güllələyiblər. (Bax: Glğdar İsmailov. Teoriə stalinizma. İstoriə "bolğşoqo terrora v Azerbaydjane, Moskva, OSSPGN, 2015, str. 151.)

Sovet imperiyası dağıldıqdan sonra Rusiyada da, xarici ölkələrdə də Stalin haqqında yüzlərlə elmi və publisistik kitablar yazılıb və bu kitablarda daban-dabana zidd fikirlər söylənilir, ancaq ümumiləşdirici bir həqiqət budur ki, Stalin bəşər tarixinin ən böyük diktatorlarından, tiranlardan biri, birincilərdən biri, bəlkə də elə birincisidir. Onun haqqında yazılmış bir kitabı isə mən xüsusi qeyd etmək istəyirəm: söhbət Əsəd bəyin Stalin haqqında yazdığı kitabdan gedir.

1987-ci ilin sonlarından etibarən, mən Xarici Ölkələrdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin ("Vətən" Cəmiyyətinin) sədri və Ali Sovetin deputatı idim, diplomatik pasportum var idi. Buna görə də xarici səfərlərim zamanı kitablarımı bir-bir yoxlamırdılar və 1988-ci ildə Frankfurtda olarkən, həmişəki kimi, axtarıb, bukinist dükanını tapıb, bir neçə kitab aldım - o kitablardan biri də Əsəd bəyin kitabı idi (Gssad-bey. Stalinc, Riqa, "Filinc", 1932). Riqada rus dilində nəşr olunmuş bu kitab necə gedib Frankfurtun bukinist mağazasına çıxmışdı - bunu, təbii ki, bilmirəm, ancaq indiyə qədər xatirimdədir ki, o köhnə kitab mənim üçün necə gözlənilməz və gözəl bir hadisəyə çevrildi.

Vaxtilə hələ bizim eşidib-tanımadığımız və sovet senzurasının qəbul etmədiyi Əsəd bəy (Lev Nissimbaum - Məhəmməd Əsəd bəy - Qurban Səid) və onun əsas romanı hesab edilən "Əli və Nino" haqqında yazmışdım. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Əsəd bəy yaradıcılığı ilə Azərbaycana qayıtdı, tərcümə edildi, nəşr olundu, yaradıcılığı və şəxsiyyəti ədəbiyyatşünaslığımızın və ictimai fikrimizin obyektinə çevrildi və 1989-cu ildə Nyu-Yorkda Bakı neft milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin nəvəsi Züleyxa Əsədullayeva-Veber ilə ilk görüşümüz və söhbətimiz zamanı mən ondan Əsəd bəyi - Lev Nissimbaumu tanıyıb-tanımadığını soruşanda, Züleyxa çox pozitiv bir həyəcanla: "- O-o-o!.. Lyova çox savadlı, təmiz, mehriban bir oğlan idi! - dedi. - Hamımız onu çox sevirdik!" Məlum oldu ki, 1910-cu illərdə Züleyxanın böyük qardaşı - onun da adı Əsəd idi - Lev Nisimbaumla Bakıda, rusdilli məktəbin eyni sinfində oxuyublar, dost olublar və Lev (Züleyxa: "- Ona Lyova deyirdik...") tez-tez onlara gəlirmiş.

Mən XX əsr ədəbiyyat tariximizin çox maraqlı "Əsəd bəy hadisəsi" barədə söhbəti uzatmaq istəmirəm - bu, ayrıca bir mövzudur və bilavasitə mövzumuza qayıdıram. 1932-ci ildə Əsəd bəyin 26 yaşı var idi, əgər hesab etsək ki, bir il də nəşrə hazırlığa həsr olunub, onda belə çıxır ki, o, "Stalin" kitabını 25 yaşında yazıb, o vaxt ki, Stalin hələ dünyamiqyaslı siyasi kapitalını tam əldə etməmişdi, hələ Trotskini, Zinovyevi, Kamenyevi, Buxarini, Rıkovu, Rudzukatı, Eyxeni, Rakovskini, Yenikuidzeni, Krestinskini, Tuxaçevskini, yüzlərlə inqilabçı bolşevikləri ("Lenin qvardiyası"nı!), bir çox elm və sənət adamlarını "xalq düşməni" kimi qətlə yetirməmişdi, 1937-38-ci illər, İkinci Dünya müharibəsi, generalissmusluq da hələ irəlidə idi, onun rəhbərliyi ilə Sovet İttifaqı hələ ABŞ da daxil olmaqla Qərbin nüvə silahlı, güclü tərəf-müqabilinə çevrilməmişdi - bu da irəlidə idi.

25 yaşlı Əsəd bəy bütün bunları (gələcəyi!) fövqəladə yazıçı fəhmi ilə duymuş, hiss etmiş və Stalinin portretini yaratmış, onun nəyə qadir olduğunu və qadir olduqlarını necə həyata keçirəcəyini həqiqi bir ekstrasens fitrəti ilə söyləyə bilmişdi. O, siyasi intuisiya ilə bərabər, obrazlı təfəkkür tərzinə malik idi və yalnız elə bu fikrə diqqət yetirin: "Stalin qərar verib ki, bütün bəşəriyyəti xoşbəxt etsin və buna nail olmaq üçün, öz ölkəsini (Sovet İttifaqını - E.) həbsxanaya çevirib. Gələcək xoşbəxtliyin ilk mərhələsi, təminatı kimi bu həbsxana quruluşu - stalinizm deməkdir" (həmin kitab, səh. 282).

Bu gün Rusiyada keçirilən "Tarixən Rusiyanın ən görkəmli dövlət başçısı kim olub?" sorğusunda İosif Stalin rus tarixinin mühüm mərhələlərini yaratmış İvan Qroznı, I Pyotr, II Yekaterina kimi əfsanəvi hökmdarları xeyli dərəcədə geridə qoyaraq, demək olar ki, bütün sorğularda birinci yer tutub və tutmaqda da davam edir. Vəfatından 70 il sonra da Rusiya Stalin nüfuzundan, mötəbərliyindən (hipnozundan?) qurtulmayıb və həmin sorğularda onun ikinci, ya üçüncü yer tutması sensasiya hesab olunur, manşetlərə çıxarılır. Hətta bu günlərdə mən internetdə oxudum ki, Rusiyadakı Rusanova adlı bir kənddə Stalinin 8 metrlik (!) heykəli ucaldılıb və bu, hələ ki, nadir hadisədir, ancaq əlamətdar hadisədir - 70 il sonra da rus kəndlisinin ona münasibətini ifadə edir. Bəlkə bütün bunlar müasir dövrün çətinliklərinin yaratdığı ötəri bir hal, tarixən ötəri bir təsadüfdür? Ola bilər. Ancaq biz burasını da bilirik ki, hər təsadüfdə bir zərurət də var və mən şübhə etmirəm ki, Rusiya (Sovet İttifaqı) tarixinin belə bir zəngin "Stalin səhifəsi" hələ çox tədqiq ediləcək, araşdırılacaq, dərin siyasi-sosioloji səbəbləri saf-çürük ediləcək.

İnternetdə dediyimiz mənada başqa bir epizoda rast gəldim: Gürcüstanın Baş məbədi "Samebe"də İosif Stalin müqəddəsləşdirilib və orada onun şəkli çəkilmiş ikona asılıb. Elə burada onu da deyim ki, Stalin dönəmindəki Böyük Terror zamanı - 1937-38-ci illərdəki repressiyalar cədvəlində sovet respublikaları arasında birinci yeri məhz Gürcüstan tutur - əhali sayına nisbətdə ən kütləvi repressiya Sovet Gürcüstanında baş tutub.

Stalinin bioqrafiyasında əlamətdar bir məqam var: oğlu Vasilinin də "Stalin" famili daşımasını istəməyən Stalin hirslə deyir: "- Sən Stalin deyilsən! Mən də Stalin deyiləm! Stalin - Sovet hakimiyyətidir!" (Bax: Simon Sebaq Montefiore. Dvor krasnoqo monarxa, Moskva, Olma-Press, 2005, str. 15.)

Stalin dövrünün koloritini duymaq, hiss etmək baxımından çox ciddi və dərin etirafdır.

Məşhur sovet saray rəssamı Dmitri Nalbandyan Sovet İttifaqında mədəniyyət xadimləri ilə bağlı hansı fəxri adlar vardısa, hamısına sahib idi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı idi, onun çəkdiyi "Stalin" portreti birinci dərəcəli Stalin mükafatı almışdı və rəssamlar onu öz aralarında əbəs yerə "Siyasi Büronun fırçası" adlandırmırdı. Bu rəssamı mən ona görə xatırlayıram ki, onun Stalin mövzusunda çəkdiyi rəsmlərdə Stalin canlı insan deyil, baxışları, təbəssümü, ədaları ilə məhz "Stalin - Sovet İttifaqıdır!" anlayışının ifadəsidir və bu rəsmlər, əslində kətan üzərində rəngli boya ilə çəkilmiş təşviqat plakatlarıdır.

İbtidai təhsili kilsə məktəbində almış, sonra seminariyaya daxil olmuş və oradan yarımçıq qovulmuş İosif Stalin, əlbəttə, sarsılmaz əqidəli, əməlinə inam bəsləyən inqilabçı idi, Marksı da, Lenini də, ümumiyyətlə marksist ədəbiyyatı dərindən mənimsəmişdi və Bernard Şou, yaxud Romen Rollan, yaxud da Leon Feyxtvanger, Andre Jid, Helbert Uells kimi böyük Qərb intellektuallarını qəbul edərkən, onların danışıqlarının stenoqramlarını oxuduqca görürsən ki, söhbət eyni yüksək intellektual səviyyədən, eyni baqajlı tərəf-müqabillərdən gedir.

Lavrenti Beriya gündəliyində yazır ki, müharibə vaxtı almanlar Moskvanın ətrafına gəlib çıxdıqları vaxt Georgi Malenkovla birlikdə vəziyyət barədə məruzə etmək üçün Stalinin yanına gələndə, onun mizinin üstündə Lev Tolstoyun "Hərb və sülh"ünü görürlər. Stalin kitabı göstərərək soruşur: "- Oxumusuz?" Onlar deyir ki, haçansa oxuyublar. Stalin: "- Bilirəm, sizin vaxtınız yoxdur, - deyir. - Ancaq məsləhət görürəm ki, burda bəzi yerləri oxuyasız. Nataşa Rostovanın bal epizodlarını ötürmək olar, xalq müharibəsindəki dəyənəkləri isə yada salsanız, pis olmaz." (Lavrentiy Beriə. "Bez Stalina Rossii ne bıtğ!" Taynıy arxiv Berii, Moskva, "Əuza- Press", 2012, str. 146.)

Ancaq bütün bunlarla bərabər, Stalinin xislətində əsil Şərq despotizmi var idi və Lev Trotski yazır ki, Nikolay Buxarin kənarda Stalini "Çingiz xan" adlandırırdı. (Lev Troüskiy. Stalin, tom 1, Moskva, Politiçeskaə literatura, 1990, str. 18.)

Alban kommunistlərinin başçısı Ənvər Xoca yazır ki, Stalinin sağlığında görüşlərimiz zamanı, xüsusən, Anastas Mikoyan və Nikita Xruşşov onun haqqında olmazın təriflər söyləyirdilər, Stalin öləndən sonra isə onu ancaq pisləməklə məşğul idilər. Ənvər Xoca bir dəfə Sovet İttifaqına gəldikdə, Nikita Xruşşov onu bağına aparır və özü becərdiyi kiçik kələm bostanını göstərir, sonra isə yenə Stalinin səhvlərindən, bəd əməllərindən danışmağa başlayır. Ənvər Xoca soruşur: "- Bəs, niyə bu barədə onun özünə demirdiz?" Xruşşov əlindəki çubuğun ucunu yetişmiş bir kələmə dirəyərək: "- Təbii sualdır, yoldaş Ənvər, - deyir. - Ancaq bu kələmi görürsən? Bağban bu kələmi necə asan kəsib götürürsə, Stalin də adamın başını o cür asanlıqla sivirib atırdı". (Gnver Xodja. Xruhev ubil Stalina dvajdı, Moskva, "Alqoritm", 2010, str. 117.)

Moskvaya tez-tez gəlib-gedən, Siyasi Büro (sonralar Rəyasət Heyəti) üzvləri ilə görüşən, onları şəxsən yaxşı tanıyan Ənvər Xoca deyir ki, "Sov.İKP MK Rəyasət Heyəti üzvləri arasında ən mənfi, ən şübhəli element və ən həris intriqan Anastas Mikoyan idi" və ikrah hissi ilə Mikoyanın portret cizgilərini çəkir (daha müfəssəl bax: Nikolay Zenğkoviç. Taynı uxodəheqo veka - ljesvidetelğstva, falğsifikaüii, kompromat, Moskva, "Olma-Press", 1999, str. 615-616.).

Bu tipli yazıları oxuduqca, elə təəssürat yaranır ki, Anastas Mikoyanda da, xüsusən də, Nikita Xruşşovda Stalinə qarşı dərin patoloji qorxu, xof və nifrət, ədavət, qərəz var idi və yığışa-yığışa Stalinin sağlığında sıxılıb daxilə pərçim olunmuşdu. Sözdə, rəftarda isə əksinə, yalançı pərəstiş və sədaqətlərini ifadə edirdilər və Stalinin vəfatından sonra, elə bil, şampan şüşəsinin tıxacı açılanda fışqırıb fəvvarə vurduğu kimi, onların daxilindəki o patologiya da azadlığa çıxmışdı.

Stalinlə bağlı "çingizxanlıq" öz yerində, ancaq tarixən ABŞ-ın böyük prezidentlərindən biri sayılan Franklin Ruzvelt deyir ki, nəhəng qətiyyətə malik olan bu adam - İosif Stalin "Rusiyanın ürəyini və ruhunu təmsil edirdi". (Djeyms Makqreqor Berns. Franklin Ruzvelğt: çelovek i politik, Moskva, 2004, str. 429.) XX əsrin başqa nəhəng dövlət xadimi, kommunizmin, konkret olaraq müharibəyə qədər və müharibədən sonra Sovet İttifaqının qatı düşməni Uinston Çörçill də Stalini "sərt zamanlar üçün yaranmış böyük şəxsiyyət", "hansısa illüziyalardan tamam azad olan soyuqqanlı müdrik" adlandırır, eyni zamanda yazırdı: "Rusiya hərbi hücuma məruz qalanda Stalin Hitlerə qarşı bizim müttəfiqimiz idi, ancaq Hitler məhv edildikdən sonra Stalin bizim üçün dəhşətin, vahimənin əsas mənbəyinə çevrildi." (Uinston Çerçilğ. Anqliyskiy bulğdok, Moskva, AST, 2015, str. 293-303.)

F.Ruzveltlə bağlı o kitabda belə bir epizod da var: Tehran konfransında Stalin, yəqin yalnız bu adamın verə biləcəyi bir təklif irəli sürür ki, müharibədən sonra 50 min almanı güllələmək lazımdır (!!) və dəhşətə gələn Çörçill bu qətliamın qəti əleyhinə çıxır, ancaq təəccüblüsü, şəxsən mənim üçün heyrətamizi budur ki, demokrat Franklin Ruzvelt əslində tərəddüd edir, güllələnəcək almanların sayını bir az azaltmaq istəyir (həmin kitab, səh. 423.). Ancaq yada salsaq ki, Ruzveltdən sonrakı ABŞ Prezidenti Harri Trumeninin əmri ilə onsuz da məğlub olmuş Yaponiyaya iki atom bombası atıldı, o zaman mənim təəccübümün yəqin ki, elə də bir əsası yoxdur.

Biz Sovet İttifaqına qayıdaq və elə burada yazım ki, 1937-38-ci illərdə "NKVD" 1575 min (bir milyon beş yüz yetmiş beş min) insanı həbs edib, 682 min (altı yüz səksən iki min) insanı güllələyib, qalanlarını isə Sibirə, həbsxanalara, gedər-qayıtmaza yola salıb (bax: Boris Sokolov. Stalin, Moskva, AST, 2023, str. 177.). Bəzi başqa məxəzlərdə isə bu rəqəmlər daha artıq göstərilir.

Bu gün rus mətbuatında Stalin haqqında bilən də, bilməyən də - kim tənbəl deyilsə, yazır - kimin üçünsə (xüsusən, mövzudan sui-istifadə edən konyukturaçı (yalançı), saxta demokratlar üçün) o, şeytandır və Qorbaçov "perestroykası"nın sona çatan hərc-mərclik çağlarında - 1991-ci ildə Andrey Mixalkov-Konçalovskinin çəkdiyi "Yaxın ətraf" ("Blijnıy kruq") filminin qəhrəmanlarından biri - qoca rus professoru elə bu cür də deyir: "- Kremldə şeytan oturub. Ölkəni şeytan idarə edir".

Başqaları üçünsə (xüsusən, sovet "patriotları" üçün) Stalin aydan arı, sudan duru, böyük və adil (!) dövlət xadimidir. Leonid Mleçin tipli jurnalistlər də mövzunun aktuallığından istifadə edərək, Stalin həqiqətlərini yox, dedi-qoduya söykənən öz həqiqətlərini yazırlar (məs.: Leonid Mleçin. Smertğ Stalina, Moskva, "Arqumentı nedeli", 2018) və bununla da həqiqət fantaziya və miflər içində itib-batır.

Yaxud, tanınmış rus dramaturqu və nasiri Edvard Radzinski petitlə yığılmış iri formatlı min səhifəlik bədii-sənədli kitabında təsvir etdiyi Stalin mənasız və mətləbsiz paronoik təsiri bağışlayır və elə bil ki, o, duzsuz bir pamflet qəhrəmanıdır. Baxın, kitabda bu cür düşük "bədii" detallardan istifadə olunur: guya Stalin Puşkindən sitat gətirəndə - məlum deyil, ya zarafatla, ya da bolşevikcəsinə "yoldaş Puşkin" deyir, yaxud Karamzindən söhbət düşəndə, onu "Yoldaş Karamzin" kimi xatırlayır, bütün günü gizlincə silahdaşlarının, ilk növbədə də Beriyanın telefon danışıqlarını dinləyir, ya da hər gün xəlvətcə Beriyanın cangüdəni Sərkisovu çağırıb, onun Lavrenti Pavloviç haqqında danoslarına qulaq asır və s. və i.a. Lavrenti Beriya isə Radzinskinin təsvirində qaniçən manyak və sarsaqdır (Gdvard Radzinskiy. Apokalipsis. Moskva, "AST", 2022.).

Moskvada "Yoldaş Stalin" adlı başqa bir çoxseriyalı televiziya filmi çəkilib və məşhur rus artisti Sergey Yurski bu filmdə İosif Stalinin tam bir idiot obrazını yaradıb. Aydın məsələdir ki, Yurski rejissorun (İrina Qedroviç) istəyini yerinə yetirib və rejissor fərqinə varsa da, varmasa da, görünən budur ki, onun istəyi Sovet İttifaqına az qala, 30 il bir idiotun rəhbərlik etdiyini göstərməkdən ibarətdir.

Hətta Fazil İsgəndər kimi istedadlı bir rus yazıçısının da "Çeqemalı Sandro" romanındakı Stalin, əslində klounada qəhrəmanıdır və elə bil, söhbət Karandaşın, yaxud Yuri Nikulinin yaratdığı personajlardan gedir.

Keçmiş sovet kəşfiyyatçısı, sonradan xaricə qaçıb, II Dünya müharibəsində Sovet İttifaqının məğlub olduğunu iddia edən, sovet həqiqətləri (bəzən də qeyri-həqiqətləri!) haqqında yazdığı kitablarla məşhurlaşmış Viktor Suvorov da İosif Stalini şeytani bir varlıq kimi təsəvvür və təsvir edir.

Ümumiyyətlə, stalinşünaslıqda onun şəxsiyyətinə mistik münasibətlə də rastlaşırıq və belə bir versiya da var ki, guya Stalin hələ yeniyetmə olarkən, məşhur mistik və hipnozçu Georgi Gürcüyev (Qurdjiyev) ona kütləvi hipnoz təlimi keçib. Sonralar yenə də guya ki, Stalin iradəsi, istedadı və bacarığı sayəsində öz daxilində bu təlimi təkmilləşdirib və tam şəkildə mistik kütləvi hipnoz qüdrətinə sahib olub. Doğrusu, bu gün Stalinin qorunub-saxlanmış çıxışlarına baxanda, qulaq asanda bəzən təəccüb edirsən ki, bu cür adi, sadə çıxışlar zaldakı insanları nəyə görə bu dərəcədə heyran edir, onları bu dərəcədə riqqətə gətirir? Bu da maraqlıdır ki, indi "məxfi", "tam məxfi" arxiv sənədləri açıq mətbuatda dərc edildikcə, o da məlum olur ki, hələ Dzerjinskinin dövründən etibarən, "NKVD"-də hipnozla bağlı tədqiqatlar gedib, təcrübələr keçirilib və mütəxəssisləri cəlb etməklə xüsusi şöbələr, hətta idarələr yaradılıb, bu sahədə daxili agentlər, xaricə göndərilən kəşfiyyatçılar yetişdirilib.

Stalin mövzusunda, elə bil, bir ovsun var və səni özünə çəkir, buraxmaq istəmir. Bu mövzu bir tərəfdən, nə qədər mürəkkəb və ziddiyyətlidirsə, nə qədər heyrətamiz dərəcədə qəddarlıqdan və elə o dərəcədə də müdriklikdən xəbər verirsə, onun şəxsiyyəti nə dərəcədə iradə, qətiyyət və soyuqqanlılıq mücəssəməsidirsə, o biri tərəfdən də, bu mövzu... maraqlı, cəlbedici, səni biganə qoymayan bir mövzudur. Ancaq mən onun haqqında söz deyən bir müəllifi də qeyd etməklə kifayətlənmək istəyirəm: söhbət XX əsr siyasi liderləri, hökmdarları arasında xüsusi yeri və ağır çəkisi olan Mao Tczedundan gedir.

Siyasi iddiası (və imkanı!) çox böyük olan Mao məşhur "Qırmızı kitab"ında Stalini dünya kommunizm hərəkatının rəhbəri kimi qəbul edir, onu Stalindən sonrakı sovet dövlət xadimlərindən sidq-ürəkdən müdafiə edir və Maonun nə qədər kəskin bir mövqedə durduğunu, güman edirəm ki, elə bu kiçik abzasda hiss etmək mümkündür: "Xruşşov Stalini lənətləyərək, onu "qatil", "cinayətkar", "bandit", "oyunçu", "İvan Qroznı kimi despot" (bu bənzətmədə həqiqət var - E.), "Rusiya tarixinin ən böyük diktatoru" (bu da həqiqətdir - E.), "axmaq", "idiot" və s., və i.a., adlandırır. Bu çirkli, səviyyəsiz və qərəzli söyüşləri təkrar etməyə məcbur oluruq və elə bil, qorxuruq ki, qarşımızdakı kağız zibillə dolsun." (Mao Üzedun. Malenkaə krasnaə knijka, Moskva, Rodina, 2021, str. 385.)

Deyəsən, bizim Stalinlə bağlı söhbətimiz çox uzandı.

Ancaq biz "Mir Cəfər Bağırov kim idi?" sualını veririk və bunu araşdırmaq istəyiriksə, Sovet İttifaqında Bağırov dönəminin mütləq hakimi olan Sistem barədə də söz deməliyik, çünki Bağırov tam şəkildə bu Sistemə xidmət edən və böyük mənada, bu Sistemin qurbanı olan görkəmli sovet dövlət xadimi idi.

Və həmin dövrdə də Sistem - tam şəkildə İosif Stalin demək idi.

Bu gün bizim mətbuatda da, saytlarda, sosial şəbəkədə, hətta ədəbi prosesdə belə, Mir Cəfər Bağırovun şəxsiyyətini də, fəaliyyətini də tərifləmək, repressiyalarla bağlı ona bəraət qazandırmaq tendensiyası açıq-aşkar artmaqdadır, digər tərəfdən isə o, yalnız qaniçən bir cəllad kimi təqdim edilir - yəni hər iki tərəfdə, hər iki münasibətdə birtərəflik var, birtərəflik olan yerdə isə, aydın məsələdir, həqiqət yoxdur.

Mir Cəfər Bağırov uzun müddət Sovet Azərbaycanına rəhbərlik edib və əlbəttə, güclü bir şəxsiyyət olduğu üçün yaxşısı və pisi ilə bərabər, xalqın məişətinə, düşüncəsinə daxil olub. Bu zaman folklor yaranır, fantastik fikirələr söylənir, hətta xalq arasında bu günə qədər şayiə gəzir ki, onu güllələməyiblər, Sibirə göndəriblər, başqa familya ilə orada yaşayıb və 1980-ci illərdə vəfat edib. Onu görənlərin xatirələri də mətbuatda dərc edilib və guya həbsxanada aşbaz (!) olduğunu da yazıblar, qoca vaxtlarının fotosu da dərc olunub. Onun şəxsi sürücüsünün isə xatirələrinə görə Mir Cəfər Bağırov guya İrkutska sürgün edilib və 1970-ci illərdə elə orada da vəfat edib.

Elə bil ki, xalq Mir Cəfər Bağırov kimi bir şəxsiyyətin adi insan kimi güllələnməsini qəbul edə bilmir və belə bir psixologiya nəticəsində ciddi qələm sahibləri də şayiəni bəzən həqiqət kimi təqdim edirlər. Misal üçün, Əkrəm Əylisli, düzdür, artıq uzaq bir keçmişdə qalmış 1993-cü ildə yazırdı ki, məhkəmə Mir Cəfər Bağırova ölüm hökmü kəsdi, ancaq "bu hökm nədənsə, yerinə yetirilmədi." Əkrəm yazır ki, guya Bağırov iyirmi ildən sonra "Kazan şəhərindəki həbsxanalardan birində bu dünyadan öz əcəli ilə köç edib getdi." (Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsi. Bakı, Gənclik, 1993.)

İş də elə həmin "nədənsə"dədir.

Mir Cəfər Bağırovun həbs edilib, güllələnməsinin əsas təşəbbüskarı Nikita Xruşşov nəyə görə birdən-birə rəhmə gəlib, Lavrenti Beriya ilə "Siam əkizləri" hesab olunan Bağırovu ölümdən xilas etməli idi, yaxud Beriyaya qarşı qəsdin fəal iştirakçısı, Beriyanın "ifşa"sına həsr olunmuş plenumda Bağırovu sıxışdırıb, çaşdıran Georgi Malenkovun ona niyə yazığı gəlməliydi? Ümumiyyətlə, yalnız sovet zamanında yox, hələ İvan Qroznı dövründən etibarən, sarayda (indiki halda, Kremldə) mərhəmət tamam nisbi və həmişə də təmənnalı bir məfhum olub və Xruşşovun da, Malenkovun, Mikoyanın, Suslovun da, bu qəbildən başqalarının da artıq sındırılmış, gücü-qüdrəti əlindən alınmış, ruhu tarmar edilmiş, ən yaxın silahdaşları belə üzünə duran Mir Cəfər Bağırovdan nə təmənnası ola bilərdi?

Elə bu başdan onu da deyim ki, SSRİ Ali Sovetinin Hərbi Kollegiyası 1956-cı il mayın 4-də Mir Cəfər Bağırova (onunla birlikdə Azərbaycan Təhlükəsizlik Komitəsinin rəhbər işçiləri Timofey Borşevə, Ruben Markaryana və Xoren Qriqoryana) ölüm hökmü çıxarıb və onun əfv olunması ilə bağlı Ali Məhkəməyə müraciəti də rədd edilib. Ancaq bu məsələdə, əgər texniki səhv deyilsə, bir uyğunsuzluq var: Ali Məhkəmə rədd cavabını bəzi sənədlərə görə 1956-cı il mayın 12-də verib. Halbuki rəsmi sənədlərdə 1956-cı il mayın 7-də Mir Cəfər Bağırovla bağlı hökmün yerinə yetirildiyi, yəni onun güllələndiyi göstərilir.

Rədd cavabı Mir Cəfər Bağırov güllələnəndən sonra verilib?

Belə çıxır ki, o, əfv barədə Ali Məhkəməyə müraciət etməyib, yəni söhbət saxtalaşdırmadan gedir.

Bu məsələyə nöqtə qoymaq üçün, deyim ki, vaxtilə mən Mir Cəfər Bağırovun ölümü ilə bağlı onun yaxın qohumu, keçmiş ekologiya naziri, professor Hüseyn Bağırovla söhbət etmişəm: güllələnmiş Bağırovun nəşinin qalıqları tapılıb, xaricə (səhv etmirəmsə, İngiltərəyə) ciddi ekzpertizaya göndərilib və təsdiq edildikdən sonra, oğlu Cahangirin yanında dəfn edilib.

Mir Cəfər Bağırovla bağlı bu cür şayiələrə, obıvatel söhbətlərinə, sensasiyaçılığa, ağılasığmaz mülahizələrə rus tarixçilərinin (sovetoloqlarının) yazılarında da rast gəlirik və elə bil, fürsət düşüb, kimin ağılına nə gəlir, yazır, hətta onun, yəni Bağırovun milliyyətcə fars (!) olduğunu da uydururlar. (Bax: "Nezavisimaə qazeta", 26 sentəbrə 2023.)

İnqilabçı-bolşevik, 1937-ci ildə Rusiyanın Baş prokuroru olmuş, "xalq düşmənləri"ni amansızcasına "ifşa" etmiş, sonra da özü "xalq düşməni" kimi güllələnmiş Aleksandr Antonov-Ovseyenkonun oğlu Anton Antonov-Ovseyenko Sovet vaxtı dissident idi və elə o vaxt da, Sovet İttifaqı dağılandan sonra da Stalin və Stalinin silahdaşları (əsasən də, çekist orqanlarına rəhbərlik etmiş Yaqoda, Yejov, Beriya) haqqında yazılmış kitabların müəllifidir. Onun Mir Cəfər Bağırov barədə yazdıqlarını oxuyanda, elə bil, Hollivudun qorxu-vahimə filmlərinin ssenarisini oxuyursan: guya "Mir Cəfər" Bağırovun əsil adı deyil - onun, yəni Bağırovun bolşevik qardaşının adıdır və Bağırov qardaşını öldürüb (!!), onun adı və sənədlərini mənimsəyərək, bizim tanıdığımız Mir Cəfər Bağırov olub. Aydın məsələdir ki, bu qorxulu nağılın üzərində dayanmağa, bunu təkzib etməyə ehtiyac yoxdur, yalnız onu deyim ki, Mir Cəfər Bağırovun böyük qardaşları Mir İbrahim və Mir Musa Quba mahalında tanınmış şəxslər idi və molla Mir Musa, bildiyim dərəcədə, nüfuzlu din xadimi olub.

Doğrusu, mən buna da təəccüb etdim ki, hətta ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi kimi ciddi bir təşkilatının da 1953-cü ildə Mir Cəfər Bağırov haqqında hazırladığı iki səhifəlik arayışda yazılıb ki, guya Lavrenti Beriya gizli fəaliyyəti zamanı (belə çıxır ki, 19-20 yaşlarında) Bağırovun bacısı ilə ailə qurub.

Ancaq, baxın, KQB ilə sıx əlaqəsi olan və əsərlərində bilavasitə KQB sənədlərinə əsaslanan məşhur rus sovet yazıçısı Yulian Semyonov isə Stalin dövrü və Stalinətrafı partiya-dövlət xadimləri arasında nüfuzuna görə Mir Cəfər Bağırovu "əfsanəvi Bağırov" (orijinalda: "leqendarnıy Baqirov") adlandırır.

Mir Cəfər Bağırov haqqındakı ədəbiyyatda sənədlərə, səriştəli xatirələrə əsaslanan ciddi tədqiqatlar, yazılar da var və onun şəxsiyyəti, fəaliyyəti Azərbaycan və rus tədqiqatçıları ilə bərabər, xarici ölkə sovetoloqlarının da diqqətini cəlb edib. Professor Robert Taker monoqrafiyasında yazır ki, Mir Cəfər Bağırov Azərbaycanda "Stalinin cəmiyyəti təmizləmə siyasətini müstəsna qəddarlıqla həyata keçirirdi." (Robert Taker. Stalin. Moskva, "Vesğ Mir",2006, str. 733.)

"Müstəsna qəddarlıq" ifadəsində həqiqət varmı?

Stalinin məşhur sözü yada düşür: "İnsan var - problem var, insan yoxdur - problem yoxdur!"

Stalin bu sözləri bəlkə də heç deməyib - mən bunu dəqiq bilmirəm, ancaq bu sözlər bu gün 1937-38-ci illər üçün Sovet İttifaqında, o cümlədən də, Azərbaycanda həyata tətbiq edilən ideoloji-inzibati epiqraf kimi səslənir, hətta belə demək mümkünsə (elə bilirəm ki, mümkündür), Sistemin mənəvi borcunu (!) ifadə edir.

Mir Cəfər Bağırov Stalinin və ümumiyyətlə Kremlin göstərişlərini (əmrlərini) sözsüz və cani-dildən yerinə yetirən, hakimi-mütləq səlahiyyətləri ilə Azərbaycan Kommunist Partiyasının Birinci katibi, əslində isə vali (qubernator) təyin edilmiş, həmin səlahiyyətlərdən tam şəkildə istifadə və görünür, bəzən də sui-istifadə edən, sovet imperiyası miqyasında isə taleyi Kremldən asılı olan (həyatının faciəvi sonu bunu bir daha təsdiq etdi) Sistemin tanınmış və böyük kaliberli partiya-dövlət xadimlərindən biri idi.

1933-53-cü illər arasında bütün Azərbaycan Mir Cəfər Bağırovun zəhmi altında idi, ancaq inzibati-ideoloji canfəşanlığı və sözsüz bacarığı, ciddi və güclü xarakteri Kremldə də onun yerini möhkəmlətmiş, Kremlətrafı (Stalinətrafı demək daha doğru olar) mühitdə, başqa qubernatorlar (respublikaların birinci katibləri) arasında nüfuzunu artırmışdı və yüksək vəzifəli Kreml məmurları belə, nəinki onunla hesablaşır, ondan ehtiyat edirdilər. Xarici sovetoloqlar Mir Cəfər Bağırovu "Azərbaycanın Stalini" adlandırırdılar və bu yerdə şişirtmə yox idi.

Akademik Musa Əliyev 1940-cı illərdə Respublikada elm və təhsil sahəsində yüksək vəzifələrdə (MK katibi, Nazirlər Soveti sədrinin müavini, Elmlər Akademiyasının prezidenti) işləmişdi və mən bu görkəmli alimin gündəliklərində Mir Cəfər Bağırovla bağlı maraqlı müşahidələrə, epizodlara rast gəldim (Nadejda İsmaylova. Svoim poçerkom - dnevniki Musı Alieva, Baku, "Çaşıoqlı", 2022.).

Baxın, 1941-ci ilin əvvəlində Musa Əliyevi SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyində təhsil müəsissələri şöbəsinin rəisi vəzifəsinə, eyni zamanda Moskva Neft İnstitutunda dərs deməyə dəvət edirlər və nazir İvan Sedin Mir Cəfər Bağırovla danışmadan, bu məsələni respublika partiya təşkilatının o vaxtkı ikinci katibi Pyotr Çeplakovla razılaşdırır. Musa Əliyev Moskvaya köçüb, yeni vəzifədə işə başlayır və 1942-ci ildə SSRİ Ali Məktəblər Dövlət Komitəsinin sədri (yəni nazir) Sergey Kondratyevin tapşırığı ilə ali məktəblərdə yoxlama aparmaq üçün Zaqafqaziyaya ezam olunur. Musa Əliyevin göstərişlərinin sözsüz yerinə yetirilməsi barədə ona, şəxsən, Stalinin imzası ilə mandat verilir və o, Tiflisdə yoxlamasını bitirib, Bakıya gələndə Stalinin imzaladığı mandatı MK-nın katibi Sultan Qafarzadəyə təqdim edir. Qafarzadə bu imzanı görən kimi, mandatı ondan alır və Mir Cəfər Bağırova göstərəcəyini deyir.

Uzun sözün qısası, Musa Əliyev yoxlamalarını bitirib Moskvaya qayıtdıqdan bir müddət sonra SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin (yəni Stalinin) müavini Rozaliya Zemlyaniçka onu yanına çağırır və məlum olur ki, Mir Cəfər Bağırov iki dəfə Zemlyaniçkaya zəng edərək, Musa Əliyevin onunla razılaşdırmadan Moskvaya aparıldığını bildirərək, onu geri, yəni yenidən Bakıya qaytarmağı tələb edir. Ancaq hər iki nazir - Sedin və Kondratyev də, öz növbələrində, Zemlyaniçkadan xahiş edirlər ki, Musa Əliyev geri qaytarılmasın və Moskvada öz işində qalsın.

Rozaliya Zemlyaniçka (Zalkinq) həmin məşhur və qəddar bolşevik qadın idi ki, Leninin yaxın silahdaşı olmuşdu, 1920-ci ildə Krımda yerli sakinləri və əsir düşmüş əsgərləri kütləvi surətdə güllələtdirmişdi. Bu qorxulu xanım bolşevikin "Yoldaş İblis" ayaması var idi, ancaq o da, Mir Cəfər Bağırova "yox" deməkdən, onunla mübahisə etməkdən çəkinərək, Musa Əliyevin geri qaytarılmasını lazım bilir.

Bir az irəli gedərək yazım ki, Mir Cəfər Bağırov 1953-cü ildə Moskvada Lavrenti Beriya "ifşa" olunan plenumda çıxış edərkən, MK katibi Mixail Suslov (sonralar Leonid Brejnev dövrünün "boz kardinalı") onun sözünü kəsib: "- MK-nın işçiləri Bakıya gəlməkdən qorxurdular" - demişdi və bu, həqiqət idi, halbuki başqa Respublika rəhbərləri Sov.İKP MK-dan gələn ən kiçik rütbəli partiya məmuru ilə də hesablaşırdı.

Zemlyaniçkanın yanında Musa Əliyevin məsələsi müzakirə olunarkən, nazir Kaftanov deyir ki, Bağırov Stalinin imza atdığı bir mandatın sahibinin Moskvada qalmağını, Moskvada işləyib yüksəlməyini qəbul edə bilməz və Musa Əliyev Bakıya qayıtmalı olur - onu, SSRİ-də neftlə bağlı bütün ali məktəblərə rəhbərlik edən Musa Əliyevi... Bakı Neft İnstitutunda dosent vəzifəsinə təyin edirlər. Musa Əliyev yazır ki, Moskvadan sonra onu Bakıda ilk dəfə görəndə, Mir Cəfər Bağırov: "- Hə, sənsən? - deyir. - Elə bilirdin ki, məndən qaçacaqsan? Görürsən, yenə mənim tabeliyimdəsən."

Mən ona görə bu epizodun üzərində dayanıram ki, Zemlyaniçka da, SSRİ-nin iki naziri də öz işçilərini müdafiə edə, Mir Cəfər Bağırova "yox" deyə bilmirlər, ondan ehtiyat edirlər, çəkinirlər, o biri tərəfdən isə, bu epizod Mir Cəfər Bağırovun təbiətindəki siyasi qısqanclıqdan da az demir.

Bu sözləri yazarkən, xatırlayıram ki, həmin Sergey Kaftanov 1950-ci illərin sonlarında SSRİ Dövlət Radio və Televiziya Komitəsinin sədri olub və rəhmətlik Teymur Əliyev də (Teymur Elçin) o vaxt Azərbaycan Dövlət Radio və Televiziya Komitəsinin sədri vəzifəsində işləyirdi. Sonralar Teymur müəllim mənə danışırdı ki, bir dəfə Moskvada Kaftanovla görüşləri zamanı Mir Cəfər Bağırovdan söz düşüb və Kaftanov dərindən köks ötürərək: "- Hə, möhkəm (güclü) kişi idi!" - deyib ("Da, silğnıy bıl mujik!").

Bu da, yəqin Mir Cəfər Bağırovun yaddaşı və kin-küdurəti haqqında az söz demir ki, həmin Neft Sənayesi naziri İvan Sedin də bir neçə ildən sonra neft problemləri ilə bağlı Bakıya gəlir və onu restorana aparıb, elə içirdib kefləndirirlər ki, biabırçı vəziyyətə düşür. Aydın məsələdir ki, Bağırovdan xəbərsiz, belə bir iş etməzdilər və Bağırov da dərhal bu biabırçılıqla bağlı bilavasitə Stalinə müraciət edir, məlumat verir və İvan Sedin vəzifəsindən azad olunur.

Başqa bir misal.

Azərbaycan KP MK-nın 3-cü katibi vəzifəsində işləmiş, Sov.İKP-nin XIX Qurultayının (Stalinin keçirdiyi son qurultay idi) nümayəndəsi olmuş Həsən Məmməd oğlu Həsənov xatirələrində elə həmin qurultayda baş vermiş belə bir hadisədən danışır: qurultayda çıxış edən Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına biganə yanaşdığı üçün SSRİ Yazıçılar İttifaqını tənqid edir. Bundan sonra SSRİ Yazıçılar İttifaqının sədri, Sovet İttifaqında ən məşhur və səlahiyyətli ədəbiyyat generalı, başlıcası isə, Stalinin yaxşı münasibət bəslədiyi, Kreml kabinetlərinin qapıları həmişə üzünə açıq olan Aleksandr Fadeyev söz alaraq, Bağırova cavab verir. Qurultayın Rəyasət Heyətində oturmuş Mir Cəfər Bağırov əsəbiləşərək, elə qurultayın işi gedə-gedə yerindən qalxıb, Malenkova, sonra da Molotova yaxınlaşır və Fadeyevin çıxışına qiymət vermək üçün komissiya yaradılmasını tələb edir. Onun tələbilə Mixail Suslovun sədrliyi ilə komissiya yaradılır, ancaq Bağırov Suslovun sədrliyinə də etiraz edir, nəhayət, komissiyaya Sov.İKP MK katibi Pyotr Pospelov sədrlik edir və qurultayın növbəti iclasında isə Aleksandr Fadeyevin bəyanatı oxunur: "- Mən yoldaş Mir Cəfər Bağırovdan üzr istəyirəm."

Təkrar edirəm: söhbət Stalinin iştirak etdiyi qurultaydan və Stalinin hörmət bəslədiyi, Sov.İKP MK-nın üzvü, SSRİ Ali Sovetinin deputatı, saymaqla bitməyən bir çox nüfuzlu ədəbi və siyasi-ictimai qurumların üzvü və rəhbəri olan bir şəxsdən gedir.

Həsən Həsənov yazır: "Bu bəyanat qurultay nümayəndələrini silkələdi, həyəcana gətirdi." (Həsən Həsənov. "Ləyaqətli şəxsiyyət". Bakı, Elm, 2004.)

Kremlin və konkret olaraq, Stalinin Azərbaycana (bu mənada, Azərbaycan - Mir Cəfər Bağırov demək idi) münasibətinə xəsarət yetirə biləcək ən kiçicik hadisənin qarşısını almaqda, bəzən isə mürəkkəb bir vəziyyətin yaratdığı problemi həll etməkdə Mir Cəfər Bağırov qətiyyətli və cəsarətli idi və bu zaman o, hansısa əxlaq prinsiplərini, hansısa subardinasiyanı bir kənara ataraq, effektli tədbir görməyi bacarırdı və görürdü.

Tarixçilər məşhur bir hadisə barədə yazırlar və mən bu hadisənin bilavasitə şahidi olmuş Musa Əliyevin xatirələrinə istinad etmək istəyirəm. O, yazır ki, Respublikadan Moskvaya anonim şikayət məktubları get-gedə artır və nəhayət, bu şikayətləri yoxlamaq üçün Stalinin tapşırığı ilə SSRİ Dövlət Nəzarəti naziri, general-polkovnik Lev Mexlis öz müavini Yemelyanovun rəhbərliyi ilə Azərbaycana komissiya göndərir. Partokratların "Stalinin Baş inspektoru" adlandırdıqları Lev Mexlis Stalinin ən yaxın və sədaqətli adamlarından biri, birincilərdən biri idi. Bu gün rus sovetoloqları onu "Stalinin sədaqətli köpəyi" adlandırırlar və bu məcaz həqiqətdən doğur.

Bakıya təşrif buyuran Yemelyanov yüksək enerji və görünür, bir az da təkəbbürlə yoxlamalara başlayır və üzə ciddi çatışmazlıqlar çıxarır (məs., Nazirlər Soveti sədrinin müavini Əzizağa Əzizbəyovun əmanət kassasında 700 min pulu olduğu aşkar edilir, bu isə o zaman fövqəladə bir hadisə idi) və Mir Cəfər Bağırov bu yoxlama gedişatına şəxsən müdaxilə edir: belə işlərdə təcrübəsi və bacarığı olan bir xanım "KQB" işçisi vasitəsilə Yemelyanovu yoldan çıxarır və Bağırov onların intim fotolarını birbaşa Stalinə göndərir. Yoxlama əhvalatı bununla qurtarır ki, bədbəxt Yemelyanov özünü güllələyib, intihar edir.

Mən rəhmətlik Eldar İsmayılovun kitabında (Vlastğ i narod - 1945-1953. Baku, "Adiloqlı", 2003)) başqa maraqlı və Mir Cəfər Bağırov hikkəsinin gücünü-qüvvətini göstərən bir epizoda da rast gəldim: general-polkovnik Kolpakçı Azərbaycanda yerləşdirilmiş 4-cü sovet ordusunun komandiri təyin olunur və Bakıya gələn kimi, tələb edir ki, Bağırov onun görüşünə gəlsin, bir sıra tələblər dərhal yerinə yetirilsin. Mir Cəfər Bağırov, aydın məsələdir, onun görüşünə getmir və ay yarım ərzində Kolpakçının Bakıdan uzaqlaşdırılmasına nail olur.

Vladimir Yakovleviç Kolpakçı İkinci Dünya müharibəsində geniş şöhrət qazanmış, ordu generalı rütbəsinəcən qaldırılmış, nüfuzlu bir sovet sərkərdəsi idi və onun bu cür tezliklə Bakıdan qovulması, təbii ki, yalnız Stalin səviyyəsində həll oluna bilərdi.

Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsində şahid kimi dindirilən DTK işçisi Pavel Jentov da belə bir hadisə danışır: "1943-cü il, müharibənin qızğın vaxtında mərkəzi "NKVD"-nin şöbə müdiri, Ali Sovetin deputatı Qusev Azərbaycan Daxili İşlər Komissarlığında yoxlamalar aparmaq üçün Bakıya göndərilir və özbaşınalıq hallarını, pozuntuları üzə çıxarır. "İnturist" otelində onun qaldığı nömrəyə gizlin aparat quraşdırılır, onu da bir "NKVD" qadını ilə görüşdürür və onların biabırçı intim fotolarını çəkib, Moskvaya göndərirlər - Qusev Yemelyanov kimi özünü güllələməsə də, dərhal işdən azad edilir".

Mir Cəfər Bağırov yüksək inzibati təşkilatçılıq qabiliyyətinə malik, iradəli və artıq dediyim kimi, cəsarətli, prinsipial və qəddar, kinli, qətiyyətli və əsəbi, impulsiv, eyni zamanda korrupsiya baxımından olduqca təmiz bir şəxsiyyət idi. Görünür, Mir Cəfər Bağırov tərifə, şöhrətə də biganə olmayıb və bizim tanınmış teatr xadimimiz, rəhmətlik Məhəmməd Bürcəliyevin xatirələrində səciyyəvi, eyni zamanda dövrün və münasibətlərin xarakterini göstərən belə bir epizod var:

"1951-ci ilin soyuq yanvar ayı idi. Bir gün xəbər gəldi ki, Mir Cəfər Bağırov Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" pyesinin tamaşasına baxacaq. Mən də teatrın direktoruyam, həm də baş rollardan birini oynayıram. Fikrim budur ki, Mir Cəfər Bağırovdan teatrın təmiri, rekonstruksiya olunması üçün bir şey qopardım. İşıqçılara tapşırdım ki, Bağırov rolunu ifa edən xalq artisti Əşrəf Yusifzadə səhnəyə çıxan kimi, projektorları tuşlasınlar lojada oturmuş katib Mir Cəfər Bağırovun üstünə... Tamaşa qurtardı, qulbeçələrdən biri rəngi qaçmış halda qrim otağına gəlib dedi ki, Bürcəliyev, "Kişi" səni çağırır. Onun sifətində mən öz faciəmi oxudum. Dedim, axı hələ qrimimi silməmişəm. Doğrusu, minlərlə adamı gedər-gəlməzə göndərən, elə bizim teatrdan Ələkbər Seyfini sürgün etdirən Bağırovla üz-üzə gəlməyə qorxurdum. Qulbeçə getdi, bir azdan sonra daha təşvişlə qayıdıb bildirdi ki, Bağırov deyir, eybi yoxdur, qrimdə gəlsin. Sibirin şaxtası dondururdu burnumu. Getdim kabinetimə, Bağırov qəti səslə soruşdu: "- Familiyan?!" Familiyam yadıma düşmədi ki, düşmədi. Rəhbərlərdən biri dedi ki, Bürcəliyevdir, yəqin yadından çıxıb. Mir Cəfər Bağırov məni xeyli süzdükdən sonra gülümsündü: "- Təbrik edirəm, - dedi. - Yaxşı tamaşadır. Bəs teatrın binası niyə soyuqdur?" "- Yoldaş Bağırov, 0,5 düyümlük boru tapılmır. Ona görə də qalmışıq belə."... Hə, bu söhbət axşam saat 10-da oldu. Səhər saat 9-da Dəmiryol vağzalından xəbər gəldi ki, sizin teatrın adına 0,5 düyməlik boru gəlib, özü də bir vaqon, gəlin, aparın." ("Kaspi" qəzeti, 27 noyabr 2018.)

3

İosif Stalinin 60 illiyini bütün Azərbaycan təntənə ilə bayram edirdi, qəzetlər sevimli rəhbərin şəkilləri və birdən-birə ilhama gəlmiş şairlərin ona həsr etdikləri şeirlərlə çap olunurdu və Mir Cəfər Bağırov Bakı Opera Teatrında keçirilən qızğın və hərarətli yubiley gecəsində Stalini, əgər səhv etmirəmsə, Sovet İttifaqında ilk dəfə "canlı Lenin" adlandırdı.

Müharibədən sonra? ta Sovet İttifaqı dağılana qədər "KQB"-də işləmiş, bu gün də Rusiya mətbuatında və sovetşünaslığında "əfsanəvi "KQB"-çi hesab edilən ordu generalı Filipp Bobkov yazır ki, "Stalindən tutmuş, Qorbaçova qədər bütün partiya liderləri Leninin bayrağına bürünür və onun ideyalarına and içərək, get-gedə artan bir sürətlə Lenin yolundan uzaqlaşırdılar." (Filipp Bobkov. KQB i vlastğ, Moskva, "GKSMO", 2003, str. 208.)

Ancaq "Lenin yolu" - yəni konkret olaraq, nə?

1920-ci illərin əvvəllərindəki inqilabi coşğunluq, "oxuma tar, oxuma tar,/ ictəmir proletar/ səndə bulunsun "Qatar" romantikasının və yeni həyat uğrunda mübarizə əzminin dalğaları yalnız arxada qalmamışdı, yerini qorxuya, daha artıq dərəcədə yalançı ritorikaya, təmənnalı demoqogiyaya vermişdi.

"Lenin yolu" - tamamilə ideallaşdırılmış, daha dəqiq desəm, fetişləşdirilmiş və tamamilə də ünvansız bir məfhuma çevrilmişdi.

Sovet İttifaqı dağılandan sonra Lenin haqqında gizlinlər üzə çıxdıqca, əyani şəkildə bir daha məlum oldu ki, sovet pionerlərinin sevimli "Lenin baba"sı savadlı və əqidəli bir adam olmaqla bərabər, həm də "Min bir gecə"dəki qırx quldur başçısı kimi əliqanlı bir zalım imiş.

Mir Cəfər Bağırov da "Yolumuz Lenin yoludur!" - deyirdi, ancaq məsələ burasında idi ki, bu deyimin Leninə heç vəchlə dəxliyyatı yox idi. Bağırov üçün (və yalnız onun üçün yox!) "Lenin yolu" - yəni Stalinin tapşırıq və tələbləri, siyasi-ideoloji-inzibati təkid və təqibləri.

1930-cu illərin gənc yazıçısı Mirzə İbrahimov həyat yoldaşı Sara xanıma yazdığı səmimi məktublarda Mir Cəfər Bağırovun atalıq qayğısından danışır və bunu mən ona görə yada salıram ki, Mirzə müəllim iş tapmaq, bir tikə çörəkpulu qazanmaq üçün Cənubi Azərbaycandan Bakıya gəlmiş, neft quyularında fəhləlik etmiş, çox kasıb bir kişinin oğlu idi. Bir müddətdən sonra atası rəhmətə gedir və Mirzə İbrahimov uşaq yaşlarından fəhləlik edir, öz fərasəti, eləcə də yeni sovet quruluşunun yaratdığı imkanlar nəticəsində təhsil alır, yazı-pozu ilə məşğul olmağa başlayır, bir sözlə, ağıllı, dediyim kimi, fərasətli və kimsəsiz bir gənc olur. Repressiyalardan söz düşəndə, bir çox məqamlarda Mir Cəfər Bağırovun qəddarlığı üzə çıxır, ancaq kimsəsiz belə bir gəncə "atalıq qayğısı" göstərmək, əlbəttə, adamın yalnız qəddarlığından yox, eyni zamanda bu qəddardakı həssaslıqdan, diqqətcillikdən, qayğıdan xəbər verir.

Bu mənada, Mir Cəfər Bağırovun qayğıkeşliyi yəqin ki, az olmayıb və burası da var ki, bu qayğıkeşliyin arxasında sinfi-məfkurəvi bir əzm də dayanırdı: yeni insan - gənc kommunistlər nəsli yetişdirmək, yəni bu qayğıkeşliyin özü də, çox güman ki, yalnız sırf insani qayğıkeşlik yox, eyni zamanda ideoloji qayğıkeşlik idi.

Bu yerdə rəhmətlik Mirzə müəllimin dediyi o qayğıkeşliklə bağlı, başqa bir fakt yadıma düşür: Mir Cəfər Bağırov Heydər Hüseynova çox qayğı göstərmişdi, bu cavan alimin şöhrət qazanması, məşhurlaşması üçün çox əlverişli şərait yaratmışdı, onu elə həmin Mirzə müəllimlə bərabər Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən biri və vitse-prezidenti, Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun, daha sonralar, sovet vaxtı çox prestijli Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru təyin etmişdi, ona dördcildlik "Azərbaycanca-Rusca Lüğət"in Baş redaktoru kimi, Stalin mükafatı verdirmişdi. Heydər Hüseynov ideoloji cəbhənin stalinsayağı kommunizm quruculuğunda fəal iştirak edirdi, ancaq Mirzə müəllimdən fərqli olaraq, onun sonrası necə oldu? - Sonra Mir Cəfər Bağırov onu gözlənilmədən məhv etdi.

1950-cı ildə akademik Heydər Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" monoqrafiyasına qarşı bilavasitə Mir Cəfər Bağırovun tapşırığı ilə böyük tənqid (əslində isə siyasi-inzibati hücum) kompaniyası başlamışdı və bu hücumun əsl səbəbi o idi ki, monoqrafiya Bağırovun başının üstündən Moskvada Stalin mükafatına təqdim olunmuş və bu mükafatı almışdı. Hərçənd Həsən Həsənov xatirələrində yazır ki, tələsik şəraitdə də olsa, təqdimat barədə Bağırova məlumat verilmişdi, ancaq guya onun yadından çıxmışdı və doğrusu, bu "yaddan çıxmaq" məsələsi mənə şübhəli görünür, çünki bütün məxəzlər, xatirələr onu göstərir ki, Mir Cəfər Bağırov olduqca iti yaddaşa, güclü hafizəyə malik olub.

Belə bir söhbət gəzirdi ki, "Pravda" qəzetində Stalin mükafatı almış əsərlərin siyahısı çıxır və Mir Cəfər Bağırov gözlənilmədən ilk dəfə bu məsələdən xəbər tutur. Elə həmin gün Heydər Hüseynovu çağırtdırır və Stalin mükafatı almış kitabı kabinetində zərblə onun başına çırpır.

Mən bir müddət rəhmətlik şair və tərcüməçi İmran Seyidovla qonşu olmuşam, bir blokda yaşamışıq və o, Elmlər Akademiyasında Heydər Hüseynovun köməkçisi işləmişdi. Bir gün ondan bu söhbətin həqiqət olub-olmadığını soruşanda, İmran müəllim həmin dövrü yenidən yaşayırmış kimi, acı bir həyəcanla təsdiq etdi ki, bəli, həqiqətdir: "- Kitab da qalın və ağır idi..."

1950-ci il iyulun 14-də Mir Cəfər Bağırovun iştirakı ilə (deyilənə görə, 2 mindən çox iştirakçı olub) böyük müşavirə keçirilib və müşavirədə Bağırov "Azərbaycan ziyalılarının növbəti vəzifələri haqqında" geniş məruzə edib. Məruzə də, ən seçmə alimlərin, yazıçı və şairlərin çıxışları da əslində Heydər Hüseynovun monoqrafiyasının tənqidinə ("ifşası"na) həsr edilib və Bağırovun məruzəsi "marksizm-leninizm elmi xəzinəsinə qiymətli bir hədiyyə", "dedikcə şərəfli" bir əsər kimi qiymətləndirilib. ("İnqilab və mədəniyyət" jurnalı, 1950, № 8, səh. 118-19.)

Mir Cəfər Bağırov ədəbi tənqidi, ictimai fikri ittiham edirdi ki, Heydər Hüseynovun monoqrafiyasının Şeyx Şamilin timsalında Qafqazda müridizmi təbliğ edən antiideoloji mahiyyəti nə üçün kəskin tənqidə məruz qalmayıb, əksinə, bir sıra hallarda, hətta təriflənib və elmi-ədəbi ictimaiyyət nümayəndələri də bu ittiham istiqamətini rəhbərliyə götürərək (Qorxu!), məruzəçinin "ittihamlarından Cəfər Cəfərov, Məmməd Cəfər, Mikayıl Rəfili yaxalarını kənara çəkə bilməyəcəklər" yazır, misal üçün, Feyzulla Qasımzadəni "realist olmayan" Bakıxanov və "burjua alimi, monarxist" Kazım bəy haqqında yazdığına görə "marksist nəzəriyyatçılığı ilə heç bir əlaqəsi olmayan təzkirəçi", "sovet yazıçısı platformasında durmayan bir tənqidçi" adlandırırdı (Yenə orada, səh. 121.).

Mən Bağırovşünaslıqda məşhur olan, nəhayətdə, Heydər Hüseynovu intihara gətirib çıxaran bu məsələ barədə təzədən ətraflı danışmaq istəmirəm, yalnız səciyyəvi bir məqamı qeyd edirəm: Müşavirədə akademik Məmməd Arif Dadaşzadə də çıxış edir, ancaq onun, görünür, bir az liberal əhval-ruhiyyəli çıxışı Mir Cəfər Bağırovu əsəbiləşdirir və o Arif müəllimin çıxışını yarımçıq kəsərək, qışqırır: " - Sən Türkiyə casususan!" ("Tı tureükiy şpion!").

Arif müəllimin oğlu və mənim əziz dostum, rəhmətlik Araz Dadaşzadə - filologiya elmləri doktoru, professor - danışırdı ki, atam da, anam da uzun müddət hürkü-qorxu içində idi ki, gəlib onu aparacaqlar, gecə küçədən maşın səsi gələndə, o saat oyanırdıq, nəfəsimizi qısıb, qulaq asırdıq, görək, bizim mənzilin piləkanlarını qalxan var, ya yox.

Böyük və dəhşətli repressiyaların müqabilində, bəlkə də kiçik epizoddur, ancaq 1937-38-ci illərdən sonrakı dövrün ab-havası və Mir Cəfər Bağırov kin-küdurətinin, bəzi məqamlarda isə tamam amansızlığının yaratdığı şərait barədə müəyyən təsəvvür yaradır.

Musiqişünas, publisist Firudin Şuşinski müharibədən sonra indiki BDU-nun tarix fakültəsinə daxil olur və Nəriman Nərimanova bəslənən qərəzli siyasi münasibətin yanlış olması barədə MK-ya məktub yazır. Mən hələ aspirant vaxtlarımda o dövrün mətbuatını araşdırarkən, belə bir gözlənilməz hadisəyə rast gəldim ki, Mir Cəfər Bağırov çıxışında qəzəblə "hansısa bir tələbə Həsənov" (rusca: "nekiy student Qasanov") Nəriman Nərimanov haqqında ziyanlı məsələ qaldırıldığını deyir (Firudin Şuşinskinin familiyası Həsənov idi) və çox koloritli bir adam olan rəhmətlik Firudin mənimlə söhbətində qəlyanını tüstülədə-tüstülədə deyirdi ki, başıma nə oyun açdılar, bu, öz yerində, amma universitetdə bizə dərs deyən müəllimlər mənim oturduğum auditoriyaya girməyə belə cürət etmirdilər, elə bil cüzamlıydım, məndən kənar qaçırdılar.

Ancaq bu yerdə mən Mir Cəfər Bağırovla bağlı tamam fərqli və Bağırovşünaslıqdakı başqa bir məşhur və mühüm, hətta taleyüklü hadisə haqqında bir neçə kəlmə demək istəyirəm: müharibədən sonra Ermənistanın partiya rəhbəri Qriqor Arutinov (bu gün erməni sovetoloqlar Martiros Saryanı və Avetik İsaakyanı güllələnmədən məhz Arutinovun xilas etdiyini yazırlar) məktubla Siyasi Büroya müraciət edir və Dağlıq Qarabağ vilayətinin bu respublikaya verilməsi barədə məsələ qaldırır. Müharibədən sonrakı dövrdə Stalinin yaxın, o zaman bəlkə də ən yaxın (İosif Stalindən bəhs edərkən, sırf insani mənada "yaxın", hətta "ən yaxın" ifadələri nisbi məfhumlara çevrilir) silahdaşı, səlahiyyətinə və partiya nüfuzuna görə, faktiki olaraq, Stalindən sonra ikinci şəxs, Stalinin vəfatından sonra isə qısa müddət ərzində birinci şəxs olan Georgi Malenkov o məktubu, şübhəsiz ki, Stalinin göstərişi ilə, fikir bildirmək üçün Mir Cəfər Bağırova göndərir.

Təklif belə bir partiya yüksəkliyindən göndərilirsə, deməli, müqəddərat həll olunur və Siyasi Büro (Stalin) səviyyəsində bu barədə düşünürlər, çünki əksinə olsaydı, məktub Mir Cəfər Bağırova yox, arxivə göndərilərdi; ikinci bir tərəfdən də, ağlım kəsmir ki, Qriqor Arutinov belə bir ciddi məktubu əvvəlcədən Siyasi Büro üzvlərindən kimlərləsə (ola bilər ki, elə Malenkovun özü ilə) danışıq aparmadan yazmağa cürət etsin.

Bəs, Mir Cəfər Bağırov nə edir?

Bağırov da həmin məktubun ətraflı cavabını Malenkova (əslində isə Stalinə!) göndərir və çox ciddi və qəti şəkildə bildirir ki, bu təklifə ancaq belə bir şərtlə razıdır ki, Şuşa Azərbaycanda qalır, eyni zamanda Ermənistan ərazisində azərbaycanlıların yaşadığı rayonlar (Vedi, Əzizbəyov, Qarabağlar rayonları), Gürcüstanda Borçalı mahalı və Rusiya Federasiyasındakı (!!) Dərbənd və Qasımkəndi rayonları bütövlükdə Azərbaycana verilsin (oxucular hər iki sənədi orijinalda oxuya bilərlər: Adıgözəl Məmmədov. M.C.Bağırov. Tam məxfi, Bakı, "Elgün", 2012, səh. 172-177.).

Güman edirəm ki, bu "razılıq"dakı cəsarəti uzun-uzadı izah etməyə ehtiyac yoxdur və rəhmətlik akademik Tofiq Köçərli yazır ki, Stalin Siyasi Büronun Bağırovun da iştirak etdiyi iclasında bu məktubla tanış olduqdan sonra, belə dərkənar qoyur: "Dəli-zad olmamısız ki! Arxivə."

Qriqor Arutinovla bağlı kiçik bir haşiyə çıxmaq istəyirəm: yuxarıda dedım ki, erməni müəlliflər 1937-ci ilin əvvəllərindən, İosif Stalinin vəfatınacan Ermənistana rəhbərlik etmiş bu partiya xadiminin bir sıra məşhur sənətkarları repressiyalardan xilas etdiyini yazırlar, hətta Anastas Mikoyanın gəlini (general-leytenant Aleksey Mikoyanın həyat yoldaşı) və Arutinovun qızlığı Nami Mikoyanın yazdığına görə, Stalindən sonra Nikita Xruşşov Qriqor Arutinovun fəaliyyətini yoxlamaq üçün komissiya göndərir və məlum olur ki, on yeddi ildə Arutinov bir güllələnmə sənədinə belə, qol çəkməyib.

Doğrusu, bu şübhəli bir iddiadır, çünki Vikipediya göstərir ki, 1937-ci ildə SSRİ "NKVD"-sinin qərarı ilə Ermənistanda fövqəladə "Üçlük" yaradılıb və Qriqor Arutinov da bu "üçlüy"ün tərkibində olub. Yeqişe Çarens, Aksel Bakunts kimi onlarla yazıçı və şairlər, başqa sənət xadimləri, hətta katalikos I Xoren Muradbeqyan həbs olunub, güllələnib, öldürülüb, ancaq Ermənistanın partiya rəhbərinin bunlardan xəbəri olmayıb?

Biz mövzumuza qayıdaq.

Azərbaycan xalqının taleyi ilə bağlı başqa bir epoxal (və faciəvi) hadisə - 21 Azərlə bağlı Mir Cəfər Bağırovun mövqeyi və fəaliyyəti necə olmuşdur? Görünür, "mövqe" sözü burada, yəqin yerinə düşmür, çünki mövqe sahibi Moskva idi - oranın mövqeyi necə idisə, Mir Cəfər Bağırovun da mövqeyi elə idi, söhbət qlobal məsələlərdən gedirdisə, Bağırovun mövqeyinin heç bir əhəmiyyəti yox idi. Onun mövqeyi o zaman güclü və həlledici idi ki, söhbət yalnız Azərbaycandaxili məsələlərdən, hətta Hamletin sözləri ilə desəm, bilavasitə Azərbaycandakı olum-ölümdən gedir.

Ancaq fəaliyyətin, əməlin, əlbəttə, müxtəlif nüansları, cizgiləri var ki, sırf milli mənlikdən doğur və etnik mənsubiyyətin genetik-insani xüsusiyyətlərindən xəbər verir.

Mir Cəfər Bağırov və 21 Azər, ümumiyyətlə, İkinci Dünya müharibəsi zamanı və müharibədən sonrakı 1946-cı ildə BMT Təhlükəsizlik Şurasınacan gedib-çıxmış Cənubi Azərbaycan hadisələri mövzusu XX əsr tariximizin çox ciddi və hələ də geniş, dövrün beynəlxalq geosiyasi konteksti daxilində elmi tədqiqata ehtiyacı olan bir mövzudur. Bu hadisələr o zaman ABŞ başda olmaqla, dünyamiqyaslı, mürəkkəb geosiyasi mahiyyət daşıyırdı və hədəf böyük dövlətlərin bir-biri ilə toqquşan siyasi maraqları idi. Azərbaycan tarixçilərinin bu mövzu ilə bağlı ciddi tədqiqat işləri var, ancaq mövzunun miqyası o qədər genişdir ki, dediyim kimi, bir daha araşdırılmalı, açılan arxivlərin vasitəsilə daha dərindən tədqiq edilməlidir və yəqin ki, Azərbaycan tarixçilərinin də tədqiqatları davam edəcək. Mən təfərrüata varmadan yalnız onu deyə bilərəm ki, Mir Cəfər Bağırov bu hadisələrin ilk çağlarından etibarən, Cənubi Azərbaycanla bağlı Stalin siyasətinin yaratdığı münbit zəmindən istifadə edərək, sona qədər ciddi milli fədakarlıqla çalışmış, var gücü ilə əlindən gələni etmişdır. Doğrusunu deyim ki, arxiv sənədlərilə, Mir Cəfər Bağırovun Stalinə göndərdiyi məktublarla, telefon danışıqlarından tutmuş, cürbəcür iclasların stenoqramları ilə tanış olduqdan sonra məndə belə bir təəssürat yarandı ki, Cənubi Azərbaycan hadisələrinin faciəli sonluğu, Mir Cəfər Bağırovun özünün də şəxsi faciəsinə çevrilmişdi.

İngilis tarixçisi Djeffri Roberts yazır ki, Mir Cəfər Bağırov 1945-ci ilin aprelində Stalinə göndərdiyi məktubda Cənubi Azərbaycanın Sovet Azərbaycanına birləşdirilməsi, yaxud müstəqil Cənubi Azərbaycan Xalq Respublikası, yaxud da burjua-demokratik quruluşlu Respublika, bunlar mümkün olmazsa, İran dövləti daxilində mədəni muxtariyyət yaradılmasını təklif edir. Məsələ Siyasi Büroda müzakirə olunur və Siyasi Büro iyun ayında bu məsələnin təşkilati həllini hazırlamağı Bağırova, Molotova və Sergey Kavtaradzeyə (SSRİ Xarici İşlər nazirinin - Molotovun müavini - E.) tapşırır. (Djeffri Robert. Vəçeslav Molotov - stalinskiy rıüarğ "xolodnoy voyünı", Moskva, AST, 2014, str. 146.).

Görünən budur ki, Mir Cəfər Bağırov İranın şahlığı zamanı Sovet İttifaqında Cənub məsələsini qaldıran ilk dövlət xadimlərindən biri (bəlkə birincisi?) olub və ətrafındakıların (Həsən Seyidov, Həsən Həsənov) yazdığına və dediyinə görə, o, 21 Azərin süqutunu daxili və güclü bir sarsıntı ilə qarşılayıb.

Gecə saat 2-də Stalinin telefon açaraq, sovet qoşunlarının Cənubi Azərbaycandan çıxarılacağını deyəndə, Mir Cəfər Bağırov az qala yalvarmağa başlayıb: " - Bunu etməyin!..", ancaq dediyim kimi, beynəlxalq vəziyyət elə idi ki, Üçüncü Dünya müharibəsi baş verə bilərdi, Stalin isə buna hazır deyildi və bunu istəmirdi. Stalin həmin telefon söhbətini yarımçıq kəsib, dəstəyi asandan sonra Mir Cəfər Bağırov bir müddət heç nə demədən, özünə qapanıb, nəhayət: " - Stalinin göstərişidir! Partiyanın göstərişidir!" - deyə özündən asılı olanları həmişəki cidd-cəhdlə yerinə yetirməyə başlayıb.

1947-ci ildə Seyid Cəfər Pişəvərinin öldürülməsində isə Mir Cəfər Bağırov heç vəchlə təşəbbüskar yox, dolayısı yolla yalnız icraçı (tapşırığı yerinə yetirən) ola bilərdi, çünki qəsdən törədilmiş bu avtomobil qəzasını, şübhəsiz ki, bilavasitə Stalinin tapşırığı ilə o zamankı Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi həyata keçirmişdi və təsdiq edilmiş faktdır ki, sürücü Karnik Melixyan DTN-nin agenti, Pişəvərini (onunla birlikdə general Qulam Yəhyanı da) müşayiət edən isə bilavasitə DTK katibliyinin rəisi idi (hadisədən sonra nazir müavini olub). Bağırov özü də məhkəmədə Pişəvərinin ölümü barədə suala: " - Bunu Moskvadan soruşun" - demişdi, Moskva isə nə idi (daha doğrusu, kim idi?) - Stalin.

Mən ona görə əminliklə "şübhəsiz" deyirəm ki, hədəfə alınmış şəxslərin yalançı (əvvəldən hazırlanmış) avtomobil qəzaları vasitəsilə aradan götürülməsi Sistemin tətbiq etdiyi qətl formalarından biri idi və belə bir faktı yada salmaq istəyirəm: 1947-ci ildə məşhur teatr rejissoru, Yəhudi Antifaşist Komitəsinin ilk sədri Solomon Mixoels, guya Minskdə avtomobil qəzasında həlak olmuş və Moskvada təntənə (!) ilə dəfn edilmişdi. Ancaq 1954-cü ildə SSRİ-nin keçmiş Təhlükəsizlik naziri Viktor Abakumov (o da, özündən əvvəlki nazirlər kimi, güllələndi) ifadəsində bildirdi ki, Mixoels şəxsən Stalinin göstərişi ilə qətlə yetirilmişdi.

Mir Cəfər Bağırov rus dilini təmiz bilirdi, bütün rəsmi yazışmaları, iclasları rus dilində aparırdı və məruzələri, çıxışları da, əsas etibarilə rus dilində olurdu, ancaq Azərbaycan dilində az danışsa da, bu, onun əsas (doğma) dili idi. Onu yaxından tanıyanların dediyinə görə, ləzgi dilini də təmiz bilirdi və 12-13 yaşlarına qədər ibtidai təhsilini mollaxanada, fars dilinin tədris olunduğu Azərbaycandilli məktəbdə aldığını da nəzərə alsaq, yəqin yaxşı-pis, bu dili də bilirdi. O, bir fərd kimi nə qədər istedadlı, ağıllı, fərasətli olsa da, belə görünür ki, onun intellektual hazırlığı fitri istedadı və bacarığı səviyyəsində deyildi və bu cəhət Bağırovun müasirləri və ondan sonrakı sovet rəhbərləri - Xruşşov, Brejnev, Çernenko, Qorbaçov və başqaları, eləcə də Stalinətrafı: Molotov, Kaqanoviç, Kalinin, Voroşilov, Orconikidze, Mikoyan, Şvernik, Andreyev və başqaları üçün də səciyyəvi idi.

Onunla birlikdə işləyənlər, onunla təmasda olanlar deyir və yazırlar ki, Mir Cəfər Bağırovun rus dilini bilən azərbaycanlılardan xoşu gəlirdi və o dövrü öyrəndikcə hiss edirsən ki, bunun səbəbi, görünür, ruspərəstlikdən də daha artıq o idi ki, Azərbaycanda yaşayan ruslarla birlikdə, ermənilər, ukraynalılalar, başqa xalqların nümayəndələri təhsillərini rus dilində aldıqları üçün, partiya və sovet orqanlarında öz karyeralarını nisbətən asan qura bilirdilər. O dövrlə bağlı elmi ədəbiyyatla, xatirələrlə, o dövrün mətbuatı ilə tanış olduqca, yeni yaradılan zavod və fabrik direktorlarından, müəssisə rəhbərlərindən tutmuş, respublikamiqyaslı rəhbər işçilərəcən azərbaycanlı kadrları irəli çəkmək tendensiyası aydın görünməkdədir və bu mənada, rus dili ciddi əhəmiyyət daşıyırdı. Yeri düşmüşkən, deyim ki, SSRİ-nin sonuna kimi müttəfiq Respublika partiya komitələrinin ikinci katibi vəzifəsinə Moskvadan milliyyətcə rus olan partiya funksionerləri təyin edilirdi, yalnız Ermənistanda ikinci katiblər də yerli kadr, yəni erməni olurdu və rus milliyyətli ikinci katib, ancaq 1988-ci ildə, Sovet İttifaqı dağılmağa başlayanda gedib Ermənistana çıxdı. Nüfuzuna, Stalinin tam etibarını və inamını qazandığı üçün, müharibədən sonrakı dövrdə Mir Cəfər Bağırov da bu vəzifəyə azərbaycanlı kadrların təyin edilməsinə nail olurdu (Ələşrəf Əlizadə, Mir Teymur Yaqubov, Vitali Səmədov).

Ancaq o da hiss olunur ki, Mir Cəfər Bağırov bu məsələyə çox ehtiyatla yanaşırdı, milli kadların irəli çəkilməsini kommunizm ideologiyası və Sistemin maraqları ilə əsaslandırmağı bacarırdı (bəlkə də bu, yalnız siyasi manevr deyildi, onun özü də elə bu cür düşünürdü) və bəzən də bu ehtiyat hissi əndazədən çıxırdı. Əndazə hissinin bu cür itirilməsinin nəticəsiydi ki, Mir Cəfər Bağırov, misal üçün, Bakının ən uca nöqtəsində - o yerdə ki, burda ucaldılacaq heykəl Bakının hər tərəfindən görünsün - Sergey Kirovun heykəlini ucaltdı.

Sergey Mironoviç Kirov 1920-ci ildə Azərbaycanı işğal edərək, Azərbaycan Demokratik Respublikasını dağıdan XI bolşevik ordusu ilə Bakıya gələn və həmin illərin əvvəllərində Azərbaycanda partiyaya rəhbərlik edən, sonra Leninqrada göndərilən, Siyasi Büroya üzv seçilən və 1934-cü ildə Leninqradda da qətlə yetirilən bolşevik idi. Stalin bu qətldən istifadə edərək, Sovet İttifaqında gələcək Böyük Terrorun - 1937-38-ci illər repressiyasının ilkin mərhələsinə başladı və Mir Cəfər Bağırov Sistemə (Stalinə) sədaqətini nümayiş etdirərək, qədim Gəncənin adını dəyişib, Kirovabad etdi, Respublikanın əsas universitetinə, onlarla, bəlkə də yüzlərlə kolxoza, cürbəcür müəssisələrə, küçə və prospektlərə onun adını verdi, Bakıda Kirovun ev-muzeyini yaratdı.

Bakının, dediyim kimi, ən uca nöqtəsində hündür qırmızı qranit pyedestal üzərində ucaldılmış bu nəhəng heykəl təmtəraqlı və təntənəli sosialist realizminin parlaq nümunəsi idi və bütün Bakı da Sergey Kirovun nəhəng çuqun ayaqlarının altında idi. Bu sosrealizm nümunəsini məşhur heykəltəraş Pinxos Sabsay yaratmışdı və rəsmi ideologiya bu heykəli Bakının emblemasına çevirmişdi. Sergey Mironoviç Kirov Bakının başı üzərindən əlini qalib kommunizmin işıqlı gələcəyinə sarı uzatmışdı və o zaman kimin ağlına gələrdi ki, düz, 51 ildən sonra ekskavator, elə bil, hərəkətə gələn nəhəng dar ağacı kimi, trosu o heykəlin boğazına salıb, onu aşırıb, dağıdacaq?

Yazıçı dostlar hərdən zəngləşib, Dənizkənarı bulvarda gəzişməyə (söhbətləşməyə) çıxırdılar və İlyas Əfəndiyev deyirdi ki, bulvarda üzüaşağı gedəndə başımı yuxarı qaldırmıram ki, Kirovun heykəlini görməyim. Azərbaycan ziyalılarının o heykələ nifrəti göstərən bu sözləri yazarkən, xatırlayıram ki, rəhmətlik professor Firudin Hüseynov danışırdı ki, aspirant olduğum vaxtlar - 1950-ci illərin sonlarında (hələ "KQB"-nin qılıncının dalı da, qabağı da kəsdiyi bir vaxtda!) bir axşam elmi rəhbərim Mir Cəlal müəllimlə Dənizkənarı bulvarda gəzirdik. Projektorların gur işığı yenə Kirovn heykəlinə tuşlanmışdı. Birdən, heç bilmirəm necə oldu ki: "- Mir Cəlal müəllim, - dedim, - o heykəlin yerinə kimin heykəlini qoymaq olardı?" Mir Cəlal müəllim də ayaq saxladı və başını qaldırıb, o heykələ baxdı: "- Qardaş, kim o heykəli ordan sala bilsə, - dedi, - onun da heykəlini orda qoymaq olar!"

O heykəli bir nəfər yox, ayağa qalxmış Azərbaycan xalqı pyedestalı ilə bərabər yerə saldı və 1991-ci ildə Bakı sakinləri şəhərin müxtəlif tərəflərindən mənəvi rahatlıq və çox pozitiv bir maraq içində o heykəlin edamına tamaşa edirdi - bu, xalqın hiss-həyəcanını ifadə edən kütləvi mənəvi-siyasi bir edam idi. Azərbaycan xalqı o heykələ o qədər nifrət bəsləyirdi ki, aradan 30 ildən artıq bir vaxt keçib, ancaq o heykəl hələ də yaddan çıxmayıb və mən bu günlərdə saytlardan birində Leninin (söhbət, Bakının mərkəzi meydanında ucaldılmış nəhəng Lenin heykəlindən gedir) və Kirovun həmin heykəllərinin əridildiyi İstehsalat Kombinatdan yazılmış (və manşetə çıxarılmış!) reportaja rast gəldim.

Mir Cəfər Bağırov bir tərəfdən, Marietta Şaqinyanın Ermənistanda nəşr olunmuş və azərbaycanlılar barədə təhqiramiz mülahizələr söylədiyi kitabı, eləcə də Nizami Gəncəvi haqqında yazdığı antiazərbaycan ruhlu əsəri, yaxud Georgi Xolopovun (məşhur Şamaxı erməniləri Lalayevlərdən idi, familiyasını dəyişmişdi) Moskvada çap edilmiş və azərbaycanlılara qarşı qərəzli münasibət ifadə edən romanı haqqında bilavasitə Kremlə çox ciddi və cəsarətli etiraz məktubu yazaraq, həmin kitabları yığıştdırmağa nail olurdu. Yaxud o zaman partiya müqəddəsinə çevrilmiş Stepan Şaumyanın oğlu Lev Şaumyanın "Pravda" qəzetində dərc etdirdiyi məqalədə "26-lar"dan bəhs edib, azərbaycanlı komissar Məşədi Əzizbəyovun adını çəkmədiyi üçün, onun da, qardaşının da antiazərbaycan mövqeyini partiya qurultayının tribunasından kəskin tənqid edir və bununla kifayətlənməyib, bu barədə birbaşa Stalinə məktub yazırdı. Yaxud da Azərbaycanda Konservatoriyanın müəllim və tələbələri arasında azərbaycanlıların sayının az olmasını aradan qaldırmaq məqsədi ilə xüsusi (və rəsmi!) Komissiya yaradırdı və bütün bunlar, əlbəttə, şəxsi cəsarət tələb edirdi.

"YouTube"də Böyük Sovet Ensiklopediyası Baş redaktorunun müavini Lev Şaumyanın qızı, Stepan Şaumyanın nəvəsi, şərqşünas Tatyana Şaumyanın müsahibəsi var və o, deyir ki, Mir Cəfər Bağırov Stepan Şaumyana və onun ailəsinə "amansız nifrət bəsləyirdi", "ifşaedici materiallarla dolu qovluqla" Moskvaya gəlirdi. Əgər, həqiqətən, beləydisə, güman edirəm ki, bunun səbəbi Mir Cəfər Bağırovun şəxsi-qərəzliyi yox, siyasi və milli təəssübkeşliyi olub.

Qısa bir haşiyə çıxmaq istəyirəm: 1981-ci ildə Heydər Əliyevin şəxsi təşəbbüsü ilə Füzulinin 840 illyini keçirməklə bağlı qərar qəbul edildi və bu, ədəbiyyatımızın təbliği, ədəbiyyat tariximizin öyrənilməsi baxımından tarixi bir hadisə, nadir bir qərar idi, çünki ənənə belə idi ki, yubileylər üçün yalnız yuvarlaq rəqəmlər əsas götürülməlidir. Yazıçılar İttifaqında işlədiyim vaxtlar idi və bir gün MK-nın yeni ideoioji katibi, cavan və enerjili Həsən Əziz oğlu Həsənov telefonla zəng etdi ki, Leninqrad da (Sankt-Peterburq) Nizaminin yubileyini keçirmək istəyir. Qısası, Qabil, Nəriman Nəsənzadə, Araz Dadaşzadə, Səyavuş Məmmədzadə, jurnalist Mailə Muradxanlı və məndən ibarət bir heyətlə Leninqrada getdık və vaxtilə Mir Cəfər Bağırovun kəskin tələbi ilə kitabı qadağan edilmiş həmin Georgi Xolopov o zaman Leninqrad Yazıçılar İttifaqının rəhbərlərindən biri, ədəbiyyat jurnalı - "Zvezda"nın Baş redaktoru idi (nə az, nə çox, düz 34 il "Zvezda"nın Baş redaktoru oldu!).

Doğrusu budur ki, Xolopov bizimlə olduqca mehriban görüşdü, bizim şərəfimizə evində ziyafət verdi və həmin ziyafətə SSRİ-nin ən görkəmli balerinalarından olan Olqa Lepeşinskayanı, bir sıra başqa məşhur Leninqrad ziyalılarını da dəvət etmişdi. Səmimi bir məclis idi, mən Xolopovla yanaşı oturmuşdum, xudmani söhbətləşirdik və fürsətdən istifadə edib, ondan soruşdum: " - Siz Bağırovla görüşmüşdüz?" Xolopov, elə bil, sualımı eşitmədi, tələsik ayağa qalxıb, Azərbaycan xalqı haqqında yaxşı bir sağlıq dedi, sonra da axıra qədər Mir Cəfər Bağırov barədə bir söz demədi, mən də gördüm ki, bu söhbətdən qaçır, daha heç nə soruşmadım.

Bir halda ki, bu haşiyədə Olqa Lepeşinskayanın adını çəkdim, onu da deyim ki, Stalinşünaslıqda ara-sıra belə bir məlumatla da rastlaşırıq: guya Olqa Lepeşinskaya Stalinin sevgilisi olub və onlar hərarətli bir eşq yaşayıblar. Lepeşinskaya 1940-cı illərdə dörd dəfə, dalbadal Stalin mükafatı alıb və çox güman ki, bu da həmin məlumatın yaranmasına və yayılmasına səbəb olub.

Ancaq əsas söhbətimizə qayıdaq.

Mir Cəfər Bağırov o biri tərəfdən də, elə həmin 1951-ci ildə "Kitabi-Dədə Qorqud"un "mahiyyətinə burjua-millətçilik zəhəri hopmuş", "irticaçı xarakter daşıyan" bir abidə olduğunu elan edirdi və bundan sonra anti-"Dədə Qorqud" kompaniyası başlayırdı. Dünənəcən bu abidənin həqiqi qiymətini vermiş ən istedadlı Azərbaycan ədəbiyyatşünasları Mir Cəfər Bağırovun bu iddiasını təsdiq etmək məcburiyyətində qalır və əvvəllər bu abidəyə yüksək qiymət verdikləri üçün üzr istəyirdilər (bunu da deməyi borc bilirəm ki, yalnız rəhmətlik akademik Həmid Araslı üzr istəmir). Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı xüsusi iclas keçirir və görkəmli (eləcə də görkəmsiz) yazıçı və şairlər Mir Cəfər Bağırovun (o günlərdə Mir Qəzəbin) "Dədə Qorqud" qərəzçiliyini qızğın müdaifə edirdi.

Bir tərəfdən məşum 37-ci ildə bilavasitə Mir Cəfər Bağırovun təşəbbüsü ilə Moskvada, SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə heyəti qarşısında rus dilində Azərbaycan poeziyası antologiyasını hazırlayıb, nəşr etmək məsələsi qaldırılır və Vladimir Luqovskoy, Pavel Antokolski, Pavel Pançenko və Marqarita Aliger kimi məşhur rus sovet şairləri klassik və müasir Azərbaycan poeziya nümunələrini tərcümə etmək üçün Bakıya dəvət olunur. Mir Cəfər Bağırov onları şəxsən qəbul edir və həqiqət budur ki, iki saatdan çox çəkən bu qəbul onun məsələyə nə dərəcədə əhəmiyyət verdiyini göstərir.

Qəbul zamanı Luqovskoy Vaqifin və Vidadinin, Pançenko Seyid Əzimin və Sabirin şeirlərini, Antokolski Füzulinin "Leyli və Məcnun"undan parçaları öz tərcümələrində Mir Cəfər Bağırova oxuyurlar və mən istəyirəm, o qəbulun koloriti haqqında müəyyən təəssürat yaratmaq üçün rəsmi məlumatdan sitat gətirim: "Tərcümələr Bağırov yoldaşa təsir bağışlamışdır. Bağırov yoldaş bir saata qədər davam edən nitqində antologiyanın mühüm əhəmiyyətini və xüsusilə, xalqımızın yaradıcılıq simasını göstərməkdə onun oynadığı böyük rolu qeyd etmişdir".

Nizami Gəncəvinin məhz Azərbaycan şairi kimi təbliğ və təşviq edilməsində, onun əsərlərinin Azərbaycan, eləcə də rus və başqa sovet xalqlarının dilinə tərcümə edilməsində, yalnız Bakıda yox, Moskvada və Sovet İttifaqının başqa respublikalarında nəşr olunmasında, yalnız Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında deyil, rus və sovet ədəbiyyatşünaslığında akademik Bertelsin "Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi" monoqrafiyasınacan Nizami yaradıcılığının tədqiq edilməsində, bu yaradıcılığın bütün respublikalarda dərsliklərə salınmasında, 800 illik yubileyinin ittifaq miqyasında keçirilməsində, 1947-ci ildə Gəncədəki (Kirovabaddakı) Nizami Gəncəvi heykəlinə görə heykəltəraş Fuad Əbdürəhmanova Stalin mükafatı verilməsində, 1949-cu ildə Bakıda Nizaminin nəhəng heykəlinin (müəllifi Fuad Əbdürəhmanov, memarlar - Mikayıl Hüseynov və Sadıq Dadaşov) ucaldılmasında və s. Mir Cəfər Bağırovun müstəsna rolu olmuşdur. Həmin dövrdə bizim ədəbiyyatşünaslıqda ayrıca bir Nizamişünaslıq istiqaməti yarandı və bu istiqamətin geniş elmi-nəzəri əhatəsi kontekstində, ümumiyyətlə ilkin orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının effektli tədqiqatları nəticəsində Nizaminin azərbaycanlı müasirləri də öyrənildi, təbliğ edildi, özümüzə qaytarıldı (Əbülüla Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani və b.)

ABŞ kinorejissoru Ruben Mamulyan (əslən Tiflis ermənilərindən idi) Hollivudda Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan"ını erməni operettası kimi ekranlaşdırır və bu film İran şəhərlərində göstərilməyə başlayır. Xəbər Üzeyir bəyə çatanda o, bu barədə Mir Cəfəp Bağırova müraciət edir və Bağırov Üzeyir bəyin birbaşa Stalinə məktub yazmasının təşəbbüskarı olur. Beləliklə də, 1945-ci ildə Bakıda "Arşın mal alan" filmi çəkilir, böyük uğur qazanır və "Vikipediya"nın yazdığına görə dünyanın 86 dilinə tərcümə edilərək, 136 ölkədə (!) göstərilir, 1946-cı ildə bilavasitə Mir Cəfər Bağırovun təşəbbüsü ilə filmin yaradıcı kollektivi Stalin mükafatı alır (Rza Təhmasib, Nikolay Leşenko, Rəşid Behbudov, Leyla Cavanşirova (Bədirbəyli), Münəvvər Kələntərli, Ələkbər Hüseynzadə, Lütfəli Abdullayev).

İndi fikir verin, bu təşəbbüslər və fikirlər hara, "Dədə Qorqud"u "xalq düşməni" (!) elan etmək hara - bu ziddiyyət və paradoks həm şəxsiyyətin xarakterindəki və fəaliyyətindəki ziddiyyətlərdən, qarmaqarışıqlardan xəbər verir, həm də dövrün ziddiyyət və paradokslarını ifadə edir.

Söhbət həmin dövrdən gedir ki, Bakının mərkəzində, açıq havada "Doğma Stalini göz bəbəyimiz kimi qoruyalım!", "Xalq düşmənlərinə ölüm!", "Alçaq ikiüzlü xalq düşmənlərini mühakimə etməli!" şüarları ilə mitinq keçirilir və Mir Cəfər Bağırov o mitinqi açaraq, "Neft Bakısının əməkçiləri buraya insanlıq simasını itirmiş xalq düşmənlərinə cəmiyyətin, alçaq tör-töküntülərinə qarşı öz dərin nifrətlərini izhar etmək üçün toplaşmışdır", - deyir, "quldur dəstəsindən olan banditlər"dən, "faşist sürüsünün qanlı cəlladları"ndan danışır, sonra "xalq düşmənlərinə ölüm!" tələb edən müxtəlif peşə sahiblərinin, o cümlədən də yazıçıların nümayəndəsi çıxış edir. Bu həmin günlərdir ki, ədəbi orqanlar Maksim Qorkinin məşhur (və deyildiyi zamanın kontekstində qorxunc!) "Əgər düşmən təslim olmazsa, onu məhv edərlər!" şüarı altında tribuna açır və bir çox yazıçılar həmin tribunadan "İllərlə Ruhulla Axundov, Hənəfi Zeynallı kibi kontrrevolsion xəyanətkarların kultura və ədəbiyyat cəbhəsində çalışmaları biz yazıçılardan daha artıq sayıqlıq tələb edir", "Əllərində hələ bizim sevimli Sergey Mironoviç Kirovun, şanlı qızıl əsgərlərimizin, mühəndislərimizin, staxanovçularımızın qanı qurumamış, xalqların müəllimi, atası, dostu, böyük Stalini öldürməyə çalışırlardı", "Xalq düşmənləri əziz atamız Stalini əlimizdən almaq istəyirdilər" və s., deyə vətəndaşları, ilk növbədə isə, öz həmkarlarını xalq düşmənlərini aşkar və ifşa etməyə çağırırdı (Bu və bu tipli çağırışların müəllifləri ilə maraqlananlar "Ədəbiyyat qəzeti"nin 1937-ci il nömrələrinə baxa bilər).

Bu həmin dövrdür ki, əslində donoslar, xəfiyyə məlumatları məqalə adı ilə mətbuatda dərc edilirdi: "İfşa edilmiş xalq düşməni Hacıbaba Nəzərli Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən kənar edilmişdir. Lakin bu alçağın həmfikirlərinin, məsələn, Hüseyn Mehdinin hələ də sovet yazıçıları sıralarında qalması təəccüblü deyilmidir?.." "Alçaq və əclaf Mustafa Quliyev, Hacıbaba Nəzərli, Ə.Trinic, Əli Nazim, Xəlil İbrahim və başqa nacinslər, həmçinin qəddar averbaxçı Hüseyn Mehdi..." və s. ("Kommunist" qəzetinin 1937-ci il nömrələri).

Doğrusu, bu nümunələri oxuculara təqdim edəndə adam xəcalət çəkir, ancaq nə etməli, xəcalət çəksək də, çəkməsək də, bu bizim tariximizdir və özümüzü görməməzliyə vurmaq tariximizi saxtalaşdırmaq deməkdir. Mən bu çağırış, donos müəlliflərinin adlarını çəkmirəm (onsuz da, mətbuatda, arxiv sənədlərində hər şey var - yazıya isə pozu yoxdur!), çünki əsas müəllif - nəhəng müəllif! - Qorxudur, özünüqorumaq, yaşamaq instiktini çırpınladıb-titrədən, səfərbər edən Qorxu. Mən bu müəlliflərə (o cümlədən, yazıçılara!) bəraət qazandırmaq fikrindən uzağam, ancaq səbəb (və həqiqət!) budur - əvvəldə də yazdığım həmin Qorxu.

Uzun onilliklər repressiyanın məşəqqətlərini çəkmiş və bu məşəqqətləri yüksək bədiiliklə təsvir etmiş böyük rus yazıçısı Varlam Şalamov indiyəcən saxladığım bir müsahibəsində o dövrdən bəhs edərkən, deyir: "İnsan özünü dərhal itirmir. İnsan əvvəlcə gücünü itirir, sonra da onunla birlikdə əxlaqını (mənəviyyatını ) itirir". ("Soverşenno sekretno", 2007, № 6.)

Siz Qorxunun gücünə baxın ki, Vadim Kojinovun yazdığı kimi, "Stalinin özündən çox stalinçi olan", ancaq buna baxmayaraq, güllələnən Nikolay Buxarin (Vadim Kojinov. Pravda Ctalinskix repressii, ili komu nujnı bolğşie jertvı, Moskva, Alqoritm, 2010, str. 89.) "KQB" zirzəmisindən Stalinə məktublar yazaraq, sözün əsl mənasında, yalvarır ki, onu güllələməsinlər, heç olmasa, zəhərləsinlər, ancaq bu yalvarışlar Stalinə təsir etmir və Buxarin güllələnməyə aparılanda da qışqırır: "Stalin bəşəriyyətin ümididir!" (Aleksandr Orlov. Taynaə istoriə Stalinskoqo vremeni, Moskva, Alqoritm, 2014.)

Güllələnməyə məhkum olunmuş bütün keçmiş siyasi rəhbərlər, marşallar, inzibati orqan rəisləri istisnasız olaraq ən son məqamlarına qədər bütün iftiralara, böhtanlara qol çəkir, özləri haqqında bütün saxta ittihamları təsdiqləyir və durmadan Stalini vəsf edirdilər və bütün bu absurd - hökm sürən həmin böyük Qorxunun şüurlu, ya da təhtəlşüur ifadəsi idi.

Mən sovet paradoksları barədə artıq yazmışam və Sistemin yaratdığı Böyük Terrorun özündə də izahata gəlməyən, heç bir məntiqə sığmayan qəribə paradokslar var idi. Mikayıl Rəfili 1937-ci ildə düşmən kimi "ifşa" olunur, Yazıçılar İttifaqından xaric edilir - bu, artıq ən azı Sibirdir, amma ona toxunmurlar, sağ qalır, yaxud da Mehdi Hüseyn "qatı averbaxçı" kimi "ifşa" olunur, Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən namizədliyə keçirilir, ancaq sağ qalır. 1920-ci ildən əvvəl yazmağa başlamış qələm sahiblərinin hamısı - Hüseyn Caviddən, Əhməd Cavaddan, Seyid Hüseyndən (Kazımoğludan), Yusif Vəzir Çəmənzəminlidən, Sultan Məcid Qənizadədən, Qafur Qantəmirdən tutmuş, Salman Mümtaz, Xəlil İbrahim və Əli Səbriyəcən - "ifşa" olunur, güllələnən güllələnir, Sibirə göndərilən göndərilir, yalnız Abdulla Şaiq və Məmməd Səid Ordubadi sağ qalır, yaxud nə "ifşa" məqalələrində, nə "ifşa" toplantılarındakı məruzə və çıxışlarda, nə də cürbəcür qərarlarda, rəsmi sənədlərdə Əliağa Vahidin adına rast gəlirik, elə bil, bu adda şair yoxdur, Süleyman Sani Axundov isə 1939-cu ilin əvvəlində öz əcəli ilə vəfat edir (bəlkə də bu "ifşa"lar dəhşəti içində ürəyi partlayır). Mikayıl Rzaquluzadə "pantürkist", "millətçi" kimi zamanın kontekstində ən ağır (ölümcül!) ittihamlarla "ifşa" olunur, ancaq sağ qalır, heç həbs də olunmur. Mən rəhmətlik Mikayıl Rzaquluzadəni yaxşı tanıyırdım, hələ gənc yaşlarımdaykən, Yazıçılar İttifaqında işləyəndə onunla çox təmasda olmuşdum və o, hər hansı bir satqınlıq edib, sağ qalan, sonra da başı dik gəzə-gəzə qətlə yetirilənləri tərifləyən adam deyildi.

Deyirlər ki, Mir Cəfər Bağırov Ordubadi ilə dost idi, hətta Bağırovun oğlu Cahangirin yas məclisini də Məmməd Səid aparıb - olsun; Rəfili Bağırova məktub yazıb, Rəfilini o, onu müdafiə edib - ola bilər; Şaiq çox təmiz və heç bir intriqalara qarışmayan, kənarda dayanmış adam idi - düzdür, belə idi; Vahidi xalq sevirdi, həyat tərzi ilə xalqın az qala, mifoloji və sevimli qəhrəmanına çevrilmişdi - bəli, doğrudur və bütün bu "ifşa"ların, qətllərin, sürgünlərin, izaholunmaz bu paradoksların müəllifi də Sistem idi - bu da tamam doğru bir fikirdir. Ancaq məsələ burasındadır ki, Mir Cəfər Bağırovun, nəinki 1937-38-ci illərdə, ümumiyyətlə 1933-53-cü illərarası fəaliyyəti onun adını Azərbaycanda Sistemin sinoniminə çevirmişdi və güllələnənlər arasında onun özünün keçmiş dostları yox idi? Hüseyn Cavidi bəyəm, xalq az sevirdi və mənən də, əməllərində də təmiz insanlar, kənarda dayanıb siyasətə qarışmayanlar az güllələnmişdi? Mikayıl Müşfiq ilk şeirlərinin çapından sonra tanınan, get-gedə sürətlə məşhurlaşan, oxucuların sevimlisinə çevrilən bir gənc deyildi?

Sistem üçün dost, rəhm, sevilib-sevilməmək məfhumları yox idi - Stalinin qətlə yetirdiyi insanların arasında onun Avel Yenukidze, yaxud Nikolay Buxarin kimi çox yaxın dostları var idi (hələ onun yaxın qohum-əqrəbasını demirəm!), eynən də Mir Cəfər Bağırovun təmasda olduğu, birgə işlədiyi, oturub-durduğu insanların məhv edilməsi.

Şaiqin, Vahidin, Ordubadinin Böyük Terrorun yaratdığı hərc-mərclik içində salamat qalması yalnız barmaqla sayılacaq təsadüflər idi və bu təsadüflər həmin məntiqə sığmayan paradokslara borclu idi.

Bu yazını işləyərkən, hərdən içimdən qapqara bir şükranlıq hissiyyatı keçirdi - 1937-38-ci illər terroru ümumiyyətlə bütün Azərbaycan mədəniyyətini kökündən yox edə bilərdi, yəni bu illərin Azərbaycan mədəniyyətinə vurduğu yalnız zərbə ağır, faciəli, dəhşətli yox, həlledici ola bilərdi, bu mədəniyyət ibtidai bir vəziyyətə düşə bilərdi. Baxın, Sistem Abbas Mirzə Şərifzadə, yaxud Ülvi Rəcəb kimi böyük aktyorları güllələdi, ancaq "Kommunist" qəzetində - qorxulu "ifşa"edici partiya orqanında dərc edilmiş bir məqalədəki "ifşa"ları oxucuların diqqətinə çatdırmaq istəyirəm: "Budur, Mirzəağa Əliyev! Çar kazakının oğlu olan bu adam musavat zabiti olmuşdur. Həmişə belində tapança olaraq qoçuluq edərmiş. Xalqın ifşa edilmiş əclaf düşmənləri Dadaş Bünyadzadə, Həmid Sultanov, Ruhulla Axundov, Əhməd Bədi Trinic və başqaları ilə sıx əlaqə saxlamış, onların keyf məclislərində təlxəklik etmiş, kontrrevolyusion anekdotlar söyləmiş, xaricdə yaşayan keçmiş arvadı ilə əlaqə saxlamışdır..." və s., və i.a. Sonra: "Budur, Möhsün Sənani!" və Sənaninin "ifşa"sı, "Budur, Fatma Qədri!" və Qədrinin "ifşa"sı ("Kommunist" qəzeti, 30 sentyabr 1937) və beləcə də, başqa aktyorlarımızın ifşası. İndi, bir anlıq təsəvvür edək ki, Abbas Mirzə ilə, Ülvi Rəcəblə bərabər, Mirzəağa Əliyev də, Möhsün Sənani də, Fatma Qədri də, Azərbaycan teatr sənətinin başqa bu kimi aktyorları da güllələnir, o boşluqdan, vakuumdan sonra bu gün biz hansı səviyyədəki teatr sənətimizdən danışa bilərdik?

Bu cür vəziyyət Azərbaycan ədəbiyyatında da yarana bilərdi və yada salaq ki, az qala, iyirmi il Azərbaycan oxucuları - məktəb şagirdlərindən tutmuş, universitet tələbələrinəcən kimsə Cavidi, Müşfiqi, Çəmənzəminlini, Cavadı, başqalarını oxuya bilmədi, milli ədəbiyyatın böyük bir hissəsinin milli şüurun və mənəviyyatın inkişafında hansı rolu oynaya bilərdisə, bundan məhrum oldu. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı bu mirasdan bəhrələnə bilmədi və tədqiqatlar natamam istiqamətdə aparıldı, buna görə də tam elmi-nəzəri mənzərəni yarada bilmədi. İndi, siz təsəvvür edin, bu 37-38 qırğınından salamat çıxmış qələm sahibləri - yazıçılar, şairlər, ədəbiyyatşünaslar, folklorşünaslar da Sistemin ətçəkən makinasına düşsəydi, onların da kitabları yandırılsaydı, o zaman yalnız bizim ədəbiyyatımız, ədəbiyyatşünaslığımız, ictimai fikrimiz yox, bizim mənəvi dünyamız nə günə düşəcəkdi?

Bu gün mətbuatda, saytlarda ara-sıra rast gəldiyimiz Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Əli Vəliyev, Mir Cəlal, Mehdi Hüseyn, Əbülhəsən, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli, Əhməd Cəmil, Mirvarid Dilbazi, Nigar Rəfibəyli, Məmməd Rahim, başqaları, eləcə də həmin nəsildən olan ədəbiyyatşünaslar - Həmid Araslı, Mirzə Feyzulla Qasımzadə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Məmməd Arif Dadaşzadə, Mirzəağa Quluzadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Mikayıl Rəfili, Əli Sultanlı, Əkrəm Cəfər, Cəfər Cəfərov, Abbas Zamanov, Əkbər Ağayev, Cəfər Xəndan, başqaları, "siz nə üçün sağ qalmısız?" - kimi qərəzli sosial-psixoloji münasibət, yanaşma ədəbiyyatımızın tarixi və taleyi ilə bağlı yalnız aysberqin görünən hissəsini görməklə kifayətlənməyin, yəni alt qata enə bilməməyin, bu iqtidarda olmamağın, ya da enmək istəməməyin nəticəsidir.

Ona görə də bu gün dövrün ədəbiyyatı da, ədəbi prosesi də, mühiti də mətbuatdan, arxiv materiallarından öyrənilməlidir - buna söz yox, onsuz da, təkrar edirəm, yazıya pozu yoxdur, ancaq olanlarla, köhnə təbirlə desəm, vaqeələrlə bağlı ədəbiyyata, sənətə, elmə: " - Sən nə üçün sağ qalmısan?" ovqatı ilə hücum etmək heç vəchlə doğru deyil.

Bəli, o dövrlə bağlı bəzən ağrılı (və prinsipial!) suallar meydana çıxır və şübhəsiz ki, bu suallara təmkinlə, hissə qapılmadan, yüz ölçüb-bir biçməklə cavab vermək elmi və mənəvi borcdur. Baxın, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı bu tipli məsələləri qaldırır və cavab tələb edir: "Məsələn, 1939-cu ildə Əli Nəzmi və Əmin Abid Mirzə Fətəli Axundzadənin fəlsəfi əsərlərini toplayıb, çap ediblər. Araşdırın, baxın, görün, o əsərlər kimin adından çap olunub? Çobanzadənin Füzuli haqqında əsəri kimin adı ilə işıq üzü görüb?" (Professor Nizaməddin Şəmsizadə. "Mənə Puşkini verin, mən də Belinski olum", "Xalq qəzeti", 20 dekabr 2023.) Təkrar edirəm, cavab impulsiv, kinli-küdurətli, təşəxxüslü yox, ədəbi, obyektiv və Cabbarlının qəhrəmanının dediyi kimi, "subutalnı-dokumentalnı" olmalıdır.

Hələ cavan yaşlarımda, aspirant ikən kitabxanada 1937-38-ci illərin mətbuatını vərəqlədikcə, məndə elə bir təəssürat yaranırdı ki, elə bil, söhbət Azərbaycandan yox, sürrealist bir dünyadan gedir və elə o cavanlıq çağlarımda "Kommunist" qəzetindən - rəhbər partiya orqanından! - dəftərçəmə köçürtdüyüm bu folklor nümunələrinə baxın:

Əziz Şmidti göndərdin uzaq ellərə,

Təyyarə ilə uçdu, bələd oldu yollara,

Sancdılar al bayrağı buzlu dağlara,

Xaricilər düşdü haldan-hala, Stalin.

(Aşıq Avak)

Stalin marşurutu, səni min yaşa,

İgidlər planını çatdırdı başa,

Lenin ordenini taxdılar döşə,

Hər biri korpusa komandir oldu.

(Aşıq Mirzə)

Oxudum qəzetdə, mən oldum hali,

Terrorçu salmış qeyli-qali,

Casus, ziyançı o kəs xəyali

Məhv etdin, dağıtdın, yaşa, Stalin!

(Aşıq Əsəd)

Əgər siyasi-inzibati nadanlıq və vəhşilik, hətta xalqın folklorunu cəmi bir-iki ildə bu cür bərbad hala salmışdısa, bunun axırı nə ola bilərdi? Həm də bu ədəbi biabırçılıq, yalnız Azərbaycan deyil, bütün başqa respublikaların da ədəbiyyatı və folklorunda yayılan, inkişaf edən xərçəng hüceyrələri idi.

Və elə bil, bu absurd misralar qrafoman makulaturası yox, elə həmin sürrealist dünyanın nəğmələridir və bu sürrealist dünyanın region rəhbəri - Mixail Bulqakovun Pontiy Pilatı kimi prokurator-hakimi isə Mir Cəfər Bağırov idi (bəlkə də başqa cür deyək: bu, Mir Cəfər Bağırovun bəxtinə yazılmışdı?!).

Ardı var...

• Gənc Tamaşaçılar Teatrının may repertuarı
• Bеynəlxalq Söz və Mətbuat Azadlığı Gününə həsr olunmuş kitab sərgisi açıldı
• Tanınmış jurnalist Vasif Səmədov vəfat etdi