Kulis.az Filologiya elmləri doktoru, Professor Muxtar Kazımoğlunun "Onun folklor mücadiləsi" yazısını təqdim edir.
Arif Acaloğlu ilə sonuncu dəfə Dillər Universitetində – Kamal Abdullanın yanında görüşdük. Orada görüşməyimiz təsadüfi deyildi – Kamal Abdulla ilə mehribanlıq ciddi yaradıcılıq əlaqəsinə səbəb olmuşdu. Arif İstanbula gedəndən sonra Kamal Abdullanın “Sehrbazlar dərəsi” və “Unutmağa kimsə yox” romanlarını Anadolu türkcəsinə çevirmişdi, “Unutmağa kimsə yox” romanına sanballı bir Ön söz yazmışdı.
Bu iki qələm sahibinin səmərəli əməkdaşlığı yaddaqalan başqa bi işin də görülüb başa çatmasına rəvac vermişdi – Arif Acaloğlu, nəhayət ki, şeytanın qıçını qırıb 2011-ci ildə Bakı Slavyan Universitetində (o vaxt Kamal Abdullanın rektor olduğu universitetdə) fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası müdafiə etmişdi. “Şeytanın qıçını qırmaq” məsələsinə aydınlıq gətirməyə, əlbəttə, ehtiyac var. Ehtiyac var qeyd edim ki, Arif Acaloğlu 1980-ci illərdə Tartu Universitetində Yuri Lotman kimi görkəmli semiotikin yanında aspirantura təhsili alanda dissertasiyanın əsas hissələrini o vaxtlar yazmışdı.
Dissertasiyanı bitirib müdafiə etmək niyə belə uzun çəkmişdi?
Uzağı bir-iki ilə baş tutası iş niyə 10-15 ildən sonra mümkün olmuşdu?
Arif Acaloğlunun çıxışlarına qulaq asan, yazılarını oxuyan, amma bu böyük təfəkkür sahibi ilə şəxsi tanışlığı olmayan adamlarda belə suallar yaranmasın deyə dostumuzun bir insan kimi təbiəti ilə bağlı bəzi cəhətləri xatırlatmaq lazım gəlir.
İş burasındadır ki, mifoloji zaman və məkan probleminə ciddi elmi araşdırma həsr edən Arif Acaloğludan ötrü zaman və məkan standartı yox idi. Biz – tələbə yoldaşları (Arif Əmrahoğlu, Arif Rəhimoğlu, Vəli Nəbioğlu, Məmmədəli Qıpçaq, Muxtar Kazımoğlu ...) tələbəlik, eləcə də aspirantlıq, dissertantlıq, müəllimlik ölçü-biçisinə az-çox tabe idik, öz aramızda Acal adlandırdığımız adam isə qoruq-qaytaq, zaman-məkan çərçivəsi tanımırdı. Ən çox rus əsilli zabitlərin dediyi hərbi dərslərdən yayınmaq bizdən ötrü taleyüklü məsələ idi – kursda qala bilərdik, universitetdən çıxarıla bilərdik, amma Acal üçün nə kursda qalmaq bir faciə idi, nə də universitetdən çıxarılmaq.
Mən universiteti bitirib Şərurun Həmzəli kəndində müəllim işləyən vaxt Acalla Arif Əmrahoğlu bir dəstə adlı-sanlı ziyalıya qoşulub Ordubada – Əbülfəz Elçibəyin toyuna gəlmişdilər. Toy bitəndən sonra Arif Əmrahoğlu Bakıya qayıtmışdı – Ədəbiyyat İnstitutunda işdə olmalı idi. Acal isə iş-gücü eyninə almadan Naxçıvanda qalmışdı. Bir gün Arif Rəhimoğlu ilə (Naxçıvanda müəllim işləyən tələbə yoldaşımızla) bizim kəndə gəldilər. Türk tarixindən, folklor və ədəbiyyatından saatlarla söhbət elədik. Çoxdan görmədiyim Acalla söhbətin ab-havası məni elə tutdu ki, məktəbdə dərsi bir günlük buraxıb Ariflərlə birlikdə Naxçıvana yollandım. Cəhri kəndində müəllim işləyən başqa tələbə yoldaşımız – Məmmədəli Qıpçaq da Acalın sorağını eşidib Naxçıvana gəldi. Məlum oldu ki, Acalın dayısı Abbas Abdulla da Naxçıvanda – qaynıgildədir (Abbas bəyin xanımı Naxçıvandan idi). Acalın təkidi ilə dördümüz də Abbas bəyin qaynıgilə getdik. Bizim (mənim, Arif Rəhimoğlu və Məmmədəli Qıpçağın) o qonaqlığa təşrif buyurmağımızda Acalın zaman-məkan standartına məhəl qoymamasından bir nişanə yoxdumu? Əlbətdə, vardı. Çünki o məclisə bizi heç kim çağırmamışdı. Dostlarını, çağırılmamış olsalar da, dayısının yuxarı başda oturduğu bir məclisə aparmaq Acal üçün adi bir hal idi. Və bu adi halın arxasında duran Acal məntiqi bundan ibarət idi: millət gərək qaynayıb-qarışmağı bacarsın, vətən övladları ərklə bir-birinə tərəf getməkdə, ortadakı yalançı sədləri aradan götürməkdə gərək çətinlik çəkməsin.
Ölçü-biçi gözləməklə çox da arası olmayan Acal oxuyub-yazmaq işini necə yoluna qoya bilirdi? Axı Acalın bilik adlı zəngin sərvəti vardı, onun tanınmasının, sevilməsinin başlıca səbəbi həmin sərvət idi. Belə bir sərvəti zərrə-zərrə yığmaq üçün masa arxasında oturmaq, saatlarca kitab-dəftərlə üz-üzə qalmaq lazım idi. Dərvişanə ömür sürən Acalın saatlarca masa arxasında oturmağa səbri çatırdımı? Suala bir xatirəmlə aydınlıq gətirim: 1980-ci ilin yazında aspiranturaya qəbul olub Akademiyanın o vaxtkı prezidenti Həsən Abdullayevin aspirantlarla ənənəvi (aparılma tərzinə görə məlum və məşhur) görüşünü həyəcanla gözlədiyim günlərdə Acal məni tək qoymadı, orda-burda gəzdik-dolandıq, yedik-içdik, olanlardan, olacaqlardan, görəcəyimiz işlərdən eninə-uzununa danışdıq və bir gün axşam Acal “Dayımgil yığışıb bağa gedib, evləri boşdur, gedək gecəni onlarda qalaq”, – dedi. Razılaşdım. Abbas Abdullagilin Sovetskidəki darısqal evinə axşam yorulub əldən düşmüş halda getdik. Gecə saat 12-də-zadda Acal mənim mürgüləməyimi görüb “Sən yat”, – dedi. Mən yatdım. Gecədən xeyli keçmiş gözümü açıb Acalı divanda kitab oxuyan, nəsə qeydlər edən gördüm. Bu minvalla Acal səhər hava işıqlaşana qədər yazıb-oxudu. Səhər mən öz işlərimin dalınca gedəndə Acal “Mən yatacam, günortadan sonra görüşərik”, – dedi. Bəli, Bakını dostlarla gəzib-dolanmaq, Bakıdan bölgələrə çıxmaq, imkan tapan kimi təyyarəyə oturub Türk tarix və mədəniyyətinin silinməz izlər qoyduğu ölkələrə səfər etmək Acalı qətiyyən yorğun salmırdı, əksinə, onun öyrənmək, öyrəndiklərinin dərinliklərinə varmaq şövqünü və ehtirasını daha da artırırdı.
Yorulmaq bilmədən uzaq mənzilləri yaxın etməyə çalışan Acalın müxtəlif ölkələrdə əqidə dostları vardı. Onlardan ikisi xüsusi yadımda qalıb – Altaydan Ejer adlı bir ədəbiyyatçı, Ukraynadan şair Mikola Miroşniçenko. Mən aspirantlar yataqxanasında qalanda Acal müxtəlif vaxtlarda onları mənim yanıma gətirmişdi. Mikola ilə bir söhbətimiz heç yadımdan çıxmır. Vaxtın-zamanın qədrini bilməkdən danışırdıq, Mikola “Siz istedadlı uşaqlarsınız, amma hayıf ki, vaxtı öldürməkdən narahat olmursunuz”, – dedi. Bu sözləri deməyə Mikolanın haqqı vardı, çünki o, hər gün özü üçün ayrıca iş qrafiki tuturdu. Məsələn, belə: saat 10:00-da Axundov kitabxanasında, saat 14:00-də Yazıçılar İttifaqında, saat 16:00-da Ədəbiyyat İnstitutunda olmalıyam, saat 18:00-də Arif Acalovla görüşməliyəm. Zaman-məkan çərçivəsi tanımayan Acal öz yerində, Mikolanın iş rejimi nə mənim girəcəyim kol idi, nə də dostlardan hər hansı birinin. Yəni Acaldakı dərvişanəlikdən aç-çox bizim də canımızda vardı və bu səbəbdən özümüzü qınamalı olurduq: yazdıqlarımız yaza biləcəklərimizin yanında çox azdır. Bizdən fərqli olaraq yazmadıqlarına görə Acalı qınamaq o qədər də yerinə düşmürdü – Acal Bakıda, Daşkənd, Almatı, Bişkek, Aşqabadda, Kiyev, Sankt-Peterburq, Tartuda, İstanbulda ... şifahi danışdıqları ilə Türk tarix və mədəniyyətinin həqiqi yöndən tanıdılması üçün heç də az iş görmürdü, imkan tapıb yazdıqları isə həmişə qalası və heç vaxt pozulmayası yazılardı.
Mənim aspiranturada oxuduğum illər milli məsələlərin, xüsusən etnogenezis probleminin elmi dairələrdə geniş müzakirə olunduğu vaxtlar idi. Acal Türk tarixinə, mədəniyyətinə, mifologiyası və folkloruna dərindən bələd olması ilə o müzakirələrdə həmişə diqqət mərkəzində olardı. Dünya ədəbiyyatından yetərincə xəbərdar olduğuna görə Acal adlı-sanlı yazıçılarla da isti münasibət, səmimi ünsiyyət qura bilirdi. Tartuda təhsil aldığı illərdə Acalın görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri ilə əlaqələri daha geniş miqyas aldı. Onun Lev Qumilyov kimi bir alimlə, Oljas Süleymenov kimi bir yazıçı ilə dostluq əlaqələri bu dövrdə yarandı. Bu cür dostluq əlaqələrinin nəticəsi idi ki, Acal İstanbulda çalışdığı vaxt Oljasın “Yazının dili” adlı kitabını Anadolu türkcəsinə çevirdi və xüsusi elmi çəkisi olan bu kitab Türkiyədə çap olundu. Bədii ədəbiyyatın incəliklərinə dərindən bələdlik Acala imkan verdi ki, bir çox bədii əsərləri Türkiyə türkcəsində səsləndirsin. Bu əsərlər Kamal Abdullanın romanları ilə məhdudlaşmadı. Acal müxtəlif vaxtlarda Vaqif Səmədoğlu və Əli Kərimin, eləcə də özbək şairi Məhəmməd Salihin şeir kitablarını Türkiyə türkcəsinə çevirməklə böyük ədəbiyyata xidmət göstərdi. Acalın tərcümə etdiyi başqa əsərlərin də adını çəkmək olar: “Saka-yakutlar” (V.Seroşevski), “İtirilmiş Ural türkləri” (R.Kuzeyev), “Oyanan Türküstan” (T.Rıskulov, M.Kara və b.). Ümumtürk ədəbiyyatının və elminin yaxınlaşması işinə xidmət edən bu əsərlər üzərində dayanmadan Acalın mifologiya və folklor sahəsindəki tarixi araşdırmalarından, ümumi şəkildə olsa da, danışmağa ehtiyac duyuram.
Yüksək rütbəli ədəbiyyatşünasların durub-oturub folkloru bədii ədəbiyyatın bir qolu kimi qələmə verdiyi, Folklor İnstitutunu Ədəbiyyat İnstitutuna birləşdirmək barədə dərin düşüncələrə daldığı bir vaxtda Arif Acaloğlunun şifahi sənət mücadiləsini yada salmamaq olmur. Yada salırsan ki, bu mücadilə folkloru yazılı sənət qaydaları əsasında araşdıran və folklora münasibətdə fərqli bir mövqe ilə barışmaq istəməyən rütbəli ədəbiyyatşünaslara – filologiyanın strategiya və taktikasını müəyyənləşdirənlərə qarşı idi. Əlbəttə, mücadiləni başlamaq üçün elmdə özünü az-çox təsdiq etmək lazım idi. “Azərbaycan mifoloji mətnləri”, mən bilən, Arif Acaloğlunun bir elm adamı kimi özünü təsdiq etməsinin ilk tutarlı faktı oldu. O kitab nəşrə hazırlananda Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Mifologiya şöbəsi təzəcə yaranmışdı. Mirəli Seyidov şöbənin müdiri, Arif Acaloğlu ilə mən də şöbənin elmi əməkdaşları idik. Arif Acaloğlu Tartu Universitetinə “məqsədli” aspiranturaya Ədəbiyyat İnstitutundan məhz Mifologiya şöbəsinin əməkdaşı kimi göndərilmişdi. Kitab Ədəbiyyat İnstitutunda geniş müzakirəyə çıxarılanda Arif artıq Tartudaydı, müzakirə onun iştirakı olmadan keçirilirdi. İradlar bildirilən, təklif və tövsiyələr irəli sürülən, son dərəcə qızğın keçən müzakirədə yekdil bir fikir boy verib ortada dayanmaqdaydı: Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində “Mifologiya nədir?” sualına ilk dəfə bu kitabda sistemli cavab verilib və həmin sistem imkan yaradıb ki, Arif Acaloğlu Azərbaycan mifoloji mətnlərini pərakəndə şəkildə yox, çağdaş dünyanın qəbul etdiyi elmi prinsiplər əsasında oxucuya çatdıra bilsin.
Arif Acaloğlunun folklor mücadiləsi ağayana bir mücadilə idi – o, hansısa rütbəli ədəbiyyatşünasın adını çəkib, bostanına daş atıb ifşaçılıq yolu tutmaq, bu yolla “elmi ictimaiyyət” adlı çoxluq yanında xal qazanmaq fikrindən uzaq idi. Arif Acaloğlu folklorun mahiyyətinə münasibətdə ad çəkmədən rütbəli ədəbiyyatşünasların mövqeyindən fərqli bir mövqe ortaya qoyurdu. Başlıca fərq ifa prosesini ciddi şəkildə nəzərə almaqda, araşdırmanı folklor nümunəsinin yazılı mətni ilə məhdudlaşdırmamaq prinsipindəydi. Bu prinsipi əldə əsas tutan Arif Acaloğlu folkloru mütləq mənada söz sənəti sayanlarla razılaşmır, folklor mətninin heç də yazı masası arxasında yox, məhz ifa prosesində yaranmasından, o mətndə sözün musiqi və hərəkətlə (vizual kodla) qaynayıb-qarışmasından, yəni dünya üçün adiləşmiş bir məsələdən ötkəm səslə danışırdı ki, bizdəki ədəbiyyat məmurları da mətləbdən hali ola bilsinlər: “Folklor ədəbiyyatın bir növü deyil, ümumiyyətlə, bu dairədən kənardadır”. Bu sözlərlə Arif Acaloğlu baltanı dibindən vururdu, bilərəkdən şifahi və yazılı sənət arasına çin səddi çəkib “Xalq yaradıcılığını araşdırarkən gözünüzü ədəbiyyatdan çəkin, axır ki, folklora ayrıca bir sahə kimi baxın”, – demək istəyirdi. “Hər hansı bir folklor örnəyinin yazıya alınmış mətni onun canlı ənənədə mənsub olduğu kompleksi heç də bütöv ifadə etmir”, – deyən Arif Acaloğlu ifa prosesini mətn bütövlüyünün başlıca ünvanı kimi nişan verirdi, dil kodunun musiqi kodu və vizual kodla birləşib bütöv bir mətn yaratmasının yalnız canlı ifa ilə mümkün olduğunu diqqətə çatdırırdı. Söz, musiqi və hərəkət amillərinin vəhdəti üstündə qurulan ifa prosesini semiotik baxımdan mətn kimi götürmək Arif Acaloğluna imkan verirdi ki, ümumtürk mifologiya və folklorunun özünəməxsus cəhətlərini üzə çıxara bilsin, türk düşüncə tərzinin arxaik qatlarında tanrıçılıq, şamanizm, sufizm kimi dünyagörüş formalarının yerini müəyyənləşdirsin: “Tanrıçılıq türklərin dini-mifoloji sistemi, şamanizm isə bu monoteist sistem səviyyəsində müəyyən funksiyaları yerinə yetirən alt sistemdir... Türk tanrıçılığında Yer-Su, Umay ana, əcdad kultu və ölüb-dirilmə inancı önəmli yer tutur... Tanrıçılıq sistemində mərkəzi yer tutan ölüb-dirilmə mifologemi ilə şamanizmdə rast gəlinən ölüb-dirilməni qarışdırmaq olmaz. Tanrıçılıqda həyatın davamlılığını təmin edən ölüb-dirilmə Tanrının “güclü”, “əbədi”, “tale” kimi funksiyaları ilə bağlı olub kainat nizamı səviyyəsində baş verir. Şamanizmdə isə ölüb-dirilmə ruhların yardımı ilə tək-tək fərdlərin həyatını xilas etmək məqsədini güdən psixokültürəl hadisədir. Bir ideya olaraq o öz mənşəyini tanrıçılıqdan ala bilir, lakin funksional-semantik rolu ondan fərqlənir... Şamanizmin tanrıçılıq sistemi içindəki yeri təsəvvüfün (xüsusilə də xalq təsəvvüfünün) islam dini içindəki statusu ilə eynidir. Böyük ölçüdə türk şamanizmindən qaynaqlanan xalq təsəvvüfü ortodoksal islami görüşlərlə (xüsusən də dini tapınma praktikası ilə) çox zaman ziddiyyət təşkil edib. Şamanlar tanrıçılıq mərasimlərində iştirak etmədikləri kimi, sufilər, dərvişlər də rəsmi islami mərasim və ibadətlərdən uzaq dururdular.
...Dünyanın başqa dinlərindən fərqli olaraq tanrıçılıqda peyğəmbər anlayışı yoxdur. Tanrının iradəsi daha aşağı səviyyədəki varlıqlara hər hansı vasitəçinin köməyi ilə deyil, birbaşa ötürülür”. Folklora münasibətdə ayin-mərasim kontekstini və arxaik dünyagörüş sistemini nəzərə almağın vacibliyini vurğulayan Arif Acaloğlu ümumtürk folklor abidələrindən bəhs edərkən elmi təhlilin metodoloji nümunəsini göstərir. Metodoloji nümunəvilik ondadır ki, Arif Acaloğlu, tutalım, “Dəli Domrul” boyunun təhlili zamanı dünya mifologiyasında geniş yer tutan ölüb-dirilmə inamı və onun ritual əsaslarını diqqətə çatdırmaqla yanaşı, həmin inamın türk tanrıçılıq sistemindən gəlmə səciyyəvi ştrixlərini də üzə çıxarır. “Sən aradan çıqğıl, mən Allah-təala bilə xəbərləşim”. Dəli Domrulun Əzrayıla dediyi bu sözləri Arif Acaloğlu Tanrı ilə insan arasında birbaşa əlaqəyə (tanrıçılıq sistemindəki özünəməxsus bir cəhətə) parlaq bir örnək kimi dəyərləndirir.
Etnosun əski düşüncə və həyat tərzinin nə dərəcədə ifadə olunub-olunmaması, Arif Acaloğlunun nəzərində, yazılı ədəbiyyatın da folklora bağlılığının əsas göstəricisidir: “Ədəbiyyatımızın folklora bağlılığı başqalarından (məsələn, ingilis, alman, rus ədəbiyyatında olduğundan) köklü şəkildə fərqlənir. Bu bağlılıq təkcə ədəbi əsərlərdəki folklor “sitatları” və poetik quruluş səviyyəsində deyil, türk bədii şüurunun daha dərin strukturlarında, bədii mətnin semantik qatlarında gerçəkləşir. Bu da çox az hallarda yazanın öz iradəsindən, “xəlqilik” meylindən, savad-məlumat dərəcəsindən asılı olur. Hətta çox vaxt qarşısına “folklor üslubunda” yazmağı məqsəd qoyan yazıçının əsəri zahirən “xəlqi” görünsə də, əslində, nə ədəbiyyata, nə də folklora dəxli olan əcaib bir şeyə çevrilir. Həm də əksinə, öz içinə sadiq qalan, “özünü yazan” sənətkarın əsəri ilə mənsub olduğu etnosun ən əski etnik-mədəni ənənələri arasında minlərlə görünən və görünməz bağlar var”. Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox” romanına yazdığı Ön sözdə Arif Acaloğlu oxucunu inandıra bilir ki, yazılı ədəbiyyatın modern bir nümunəsi olan bu roman əski etnik-mədəni kodları ifadə etmək baxımından “xəlqi” üslublu əsərləri çox-çox geridə qoyur.
... Başında qara buludlar dolaşan Folklor İnstitutundan ayrılıb iş-gücümü büsbütün Dillər Universitetinə (Arif Acaloğlu ilə sonuncu dəfə görüşdüyümüz universitetə!) bağlamazdan bir az qabaq onun monoqrafiya, tezis və məqalələr toplanmış kitabını İnstitutun nəşr planına saldırmağa imkan tapdım.
Dedim, möhtərəm oxucular öz kitabını çap etdirməyə maraq göstərməyən dərvişanə təbiətli dostumuzla – Türk dünyasını tanımağa və tanıtmağa ömür sərf etmiş dərin elm və məslək adamı ilə baş-başa verib dərdləşə bilsinlər, avtomobil qəzasında itirdiyimiz o əziz adamla nələrin getdiyinin fərqinə vara bilsinlər.
