“Uliss”in içinə o qədər tapmaca, zəka oyunu qoymuşam ki, professorlar əsrlər boyu onu müzakirə edəcəklər, insanın ölümsüzlüyü təmin etməsinin yeganə yolu budur.

Ceyms Coys

Trierin filmlərində çox qabarıq görünən bir tərəf var : o, demək olar ki, bütün filmlərində, gözəl, estetik, ideala yaxın, sakit bir dünya təsvir edir və bəzən yavaş-yavaş, bəzən isə qəfildən həmin dünyanı dağıtmağa başlayır. Trierin filmlərinin tamaşaçıda yaratdığı qıcığın kökündə, məncə, bu məsələ dayanır. Tamaşaçı ekrandakı dünya ilə öz dünyası arasında həmişə nəsə bir əlaqə tapır və bu oxşarlıq ona xoş gəlir. Trier əvvəlcə tamaşaçıya imkan yaradır ki, o öz ənənəvi reaksiyasını işə salsın, ekrandakı sakit həyatla öz həyatı arasında bənzərlik tapsın. Tamaşaçı beyni ilə, ürəyi ilə təklif olunan dünyaya qədəm qoyan kimi, Trier “cığallıq” etməyə başlayır, başqa cür desək, tamaşaçı oyun qaydalarını yalnız oyunu oynamağa razı olandan sonra bilir. Beləcə, Trierin istəyi baş tutur, tamaşaçı yerində sakit otura bilmir.

Trier üslubu bütün tamaşaçıları - qəzəblənənləri də, bəyənənləri də - balaca buddalara çevirən, həqiqəti onlara tapdırtmaq istəyən, başqa cür desək, gerçəyi tamaşaçı vasitəsilə tapmağa imkan yaradan eksperimental və çox demokratik üslubdu. O, yəni tamaşaçı, bu filmlərdə görüb sevdiyi səliqəli, gözəl, nizamlı, bəzən eksperimental dünyada Trierin törətdiyi fəlakətlərlə qarşılaşan kimi, bir valideyn ədasıyla əsəbləşməyə, narahat olmağa, razılaşmamağa başlayır. Bu da yalnış yozumlara, qərəzli qənəatlərə gətirir, hərçənd ki, məncə, Trier elə bu yalnış yozumların da, qərəzli qənaətlərin də, filmlərinin ömrünə ömür qatacağını bilir deyə, narahat deyil.

Elə “Antixrist” filmini də bu cür “oxumaq” olar. Film çox estetik bir sevişmə səhnəsi ilə başlayır və həməncə dağıdıcı rejissorun “cığallığı” işə düşür : ər-arvad sevişərkən, nəzarətsiz qalmış uşaq yatağından düşüb pəncərəyə yaxınlaşır, maraqla çöldə yağan qara baxır, qar dənələrindən birini tutmaq istəyir və... eyvandan yıxılıb ölür. Filmin bundan sonrası əslində, bu estetik, həm də gərgin proloqun şərhindən, izahından ibarətdir. Sonra nə baş verir ? Uşağın ölümündə özünü hədsiz günahkar hiss edən qadın dəhşətli psixi sarsıntı keçirir və onu bu vəziyyətdən çıxarmaq istəyən psixoterapevt əri qadını götürüb “Edem” adlı yerə ( ora meşənin içində taxtadan düzəldilmiş bir evdi ) aparır. Orta əsrlərdə qadınların yandırılması ilə bağlı araşdırmalar aparan qadın elmi işinin müəyyən hissəsini bu evdə yazıbmış – bunu sonradan bilirik. Burda, yəni Edemdə ( “Edem” adının bizə Adəmlə Həvvanın qovulduğu “cənnət bağını xatırlatması Trierin oyunlarından biri deyil ki ?! ) kişi ilə qadın arasında dəhşətli psixoloji hesablaşma başlayır və nəticədə kişi qadını boğub öldürür, üstəlik yandırır da. Film haqqında yazılan bir neçə yazıda, bu finala görə Trieri qadınların düşməni elan ediblər. Anlayıram ki, Trierin qadını kişiyə boğdurması, üstəlik yandırtması, sakit qarşılana bilməzdi, bu finaldan sonra yanıb tökülənlər olmalıydı, amma gerçəkdənmi Trier qadın düşmənidi və gerçəkdənmi film yalnız buna görə çəkilib ? Doğurdanmı Trierə görə Antixrist - Dəccal qadındı və kişi – İsa Məsih onu öldürüb yerüzünü xilas edəcək ?

***

Filmin adı eşidən kimi bu ad məndə Nitşenin məşhur əsəri Antixrist ilə ( Dəccal ) assosasiya olundu və filmə ikinci dəfə baxandan, bir-iki resenziya oxuyandan, əlbəttə ki, tələbəlik illərində oxuduğum Nitşenin əsərini də təkrar vərəqləyəndən sonra, film barəsində özüm üçün pis-yaxşı bir qənaət hasil etdim.

Trier filmdə qəhrəmanlarının heç birinə ad verməyib. Biz onları yalnız qadın və kişi kimi dərk edirik, bircə filmin əvvəlində eyvandan yıxılan uşağın adı var : Nik. Nik adı da ingilis dilində qonaq deməkdir, bu sözün yanına "name" (nickname) sözü əlavə olunsa, onda bu ad "Ləqəb" mənasını verir. Hamımız doğulan gündən dünyada beşgünlük qonağıq, üstəlik, bəlkə də ad sandığımız sözlər heç adımız yox, eləcə ləqəbimizdir. Trierin atası ilə anası sevişəndə, öz çarpayısının taxta barmaqlıqlarından qurtulan ( oxu : zindanından ) balaca personajı, filmdə dünyanın faniliyini və qəribə səslənsə də, həm də əbədiliyini metaforikləşdirir.Bu yerdə mən Mövlanənin həyat haqqında bir yozumunu xatırlayıram: biz dünyaya gəlmək üçün ana bətnindəki bağlarımızdan, göbəyimizdəki bağdan qurtulmalı oluruq, bu bizə ağır gəlir və dünyaya gələndə ağlayırıq, dünyadan getmək də belədir. Dünyada bağlı olduqlarımızdan qopmalı oluruq, bu bizə çətin gəlir, ağır gəlir, elə ki, bağlarımız qırılır, canımızı tapşırırıq, bu dəfə də bizə bağlı olanlar ağlayır.

Filmdə balaca Qonağın ( Nikin) dünyada tutmaq istədiyi ilk şey, təmizlik, saflıq rəmiz olan qar dənəsidi və balaca Nik bu saflıqdan, bu qar dənəsindən yıxılır, dünyadakı ziyafəti, qonaqlığı yarımçıq tərk etməli olur. Qadın övladının, balaca Qonağın bu ziyafəti vaxtsız tərk etməyində özünü günahkar bilir, kişi isə rasional təkəbbürlə qadını inandırmağa çalışır ki, hələ çox ziyafətlər düzəltmək olar, bu ziyafətə hələ çox Qonaq çağırmaq olar. Film sona qədər kişi ilə qadın arasındakı bu günahkarlıq-təkəbbür, təmkin-isterika xəttləri üstündə davam edir.

Filmdə qadın günahkarlığı, kişi isə təkəbbürü təmsil edir. Qadın uşaqlarının ölümünə görə də, ərinin inadıyla meşədəki evə qorxuları ilə üzləşmək üçün gedəndə də, özünü günahkar hiss edir. Sonradan öyrənirik ki, filmin qadın qəhrəmanı ( qəhrəman demək nə qədər doğrudur ?!) cinsiyyətinə görə əsrlərdi təqiblərə, edamlara məruz qalan qadınlardan elmi iş yazır və bu elmi işdə orta əsrlərdəki qadınları tonqallarda yandıran arxaik düşüncəni tənqid etmək yerinə, qəribə, gözlənilməz bir suçluluq hissi ilə həmin doktrinanı haqlı hesab etməyə başlayır.

Kişi isə başdan-ayağacan təkəbbürün simvoludur - o qadının müalicəsini öz üstünə götürəndə də, onu meşəyə qorxusu ilə üzləşməyə aparanda da, təkəbbürlüdür. Qadınla xəstəxanadakı söhbətində bu lap aydın olur : "psixiatrlar səni sağalda bilməz, bunu mən bacararam "

Meşədəki evdə qadının atipik, qarşısıalınmaz cinsi ehtirası ( oxu : qorxusu ) o qədər böyüyür ki, bu qorxunun idarəsi altında qadın ona seksi xatırladan hər şeyi məhv etmək istəyir - ərinin və özünün cinsiyyət orqanını da.

Bu yerə qədər təmkinli kişi birdən qərara gəlir ki, qadın cəzalandırılmalıdır. Nəticədə qadını boğub öldürür, sonra isə orta əsrləri xatırladan bir mərasimlə yandırır. Niyə ? Çünki qadının həddən ziyadə çılğın hərəkətlərinin arxasında kişi bir ittiham hiss edir : "uşağımızın ölümündə də, mənim xəstələnməyimdə də günahkar sənsən ! "

Təkəbbür ittiham olunan kimi intiqam, qəzəb mexanizmi işə düşür və kişi qərara gəlir ki, onun itaətindən çıxan, "yandırıb tökən", "atasına od vuran" qadın şeytandır, onu yandırmaq lazımdır.

Filmin son səhnəsi çox qəribədir. Arvadını yandırandan sonra darmadağın olmuş, çökmüş halda olan kişi meşədə aramla addımlayır və birdən kişinin qarşısına yerdənmi çıxdıqları, göydənmi düşdükləri, ölümü-sağmı olduqları bilinməyən qadınlar ordusu çıxır. Onlar sanki hara gedəcəklərini bilmirlər, onların üzləri yoxdur.Görəsən Trier bu finalla nə demək istəyir ? Hələlik stop ! Qayıdaq Nitsşeyə.

Nitsşeyə görə görə xristianlıq köləliyin hökm sürdüyü antik Yunanıstan və Romada, yaxşı yaşayan sahibləri kimi öz arzularını doyuzdurmaq istəyən, amma buna nail ola bilməyən kölələlərin, əxlaq anlayışında etdikləri inqilab sayəsində yaranıb. Açıqlayaq : bütün səmavi dinlərdə, o cümlədən xristianlıqda məşhur "ilk günah" məsələsi var. Çıxış nöqtəsini "ilk günah" məsələsindən götürən kölələr, öz arzularına çata bilmədikləri üçün belə bir əxlaqi model yaradıblar : bu dünya onlar üçün sınaq meydanıdır və onlar dünyəvi zövqlərindən əl çəksələr, o biri dünyada mükafatlandırılacaqlar, onların sahibləri, əfəndiləri isə cəhənnəmdə cəzalanacaqlar. Bu düşüncənin nəticəsində, artıq kölə üçün ideal əfəndi hər şeyi əldə edən, hər şeyə sahib olan bir kimsə yox, arzularını idarə edə bilən, əzabkeş rahib olur. Lakin bununla kölələr onsuz da əldə etməkdə çətinlik çəkdikləri arzularını lap arxa plana ataraq, özlərini təhlükləli adamlara çevirmiş olur. Çünki onlar istəklərini qandalladıqca, daha çox əzab çəkirlər və daha çox gücsüz olurlar. İstəklərini doyuzduranda rahat olan, doyuzdurmayanda zəifləyən, əzab çəkən və dəliyə dönən kölələr, get-gedə öz əfəndilərinə qarşı üsyana qalxmağa hazır vəziyyətdə olurlar. Nitsşeyə görə əsrlər boyunca yığılıb gələcəyə ötürülən bu əzabçəkmə, günahkarlıq hissi, zəiflik duyğusu əfəndi-kölə münasibətlərini gətirib o həddə çatdırıb ki, həqiqət dəyərdən düşüb.

Nitsşenin "Dəccal " əsərindəki bu əfəndi-kölə modeli Trierin filminə də uyğun gəlir. Trier filmdə təkəbbürlü kişidən ( əfəndidən ) və özünü günahkar sayan qadından ( kölədən) bəhs edir, burda qadın dəccal deyil, iki min ildir günahkar sayılan kölədir. Trierin qadını Nitsşenin yazdığı kölə kimi özünü günahkar saya-saya xristianlıqla paradoks olan bir qənaətə gəlib çıxıb : O, Şeytandır. Bu qənaətə gələn kimi qadın ərini günahlandırmağa başlayır və münasibətləri bir savaşa çevrilir, elə bir savaşa ki, bu savaşda güclü olan sağ qalmalıdır. Qiyamət də burda qopur. Kişi qadını öldürür.

Məncə, Trier qadınların düşməni deyil, əksinə o "qiyamət"də baş verəcəklər haqqında bir fikir yürüdür və qadınları indidən xəbərdar etmək istəyir. Filmdəki kişi obrazı bütün mahiyyəti ilə Nitsşenin ilk xristian rahib modelinə uyğun gəlir. O, ateistdir, həqiqətin özünə yox, onun haqqında elmə vaqifdir, intellektualdır, ilk rahib kimi köləsinin əzablarını yumuşalda bilən psixoanalitikdir. Qadın isə min illərdi "darıxma, hər şey yaxşı olacaq, bu əzablar mütləq bir gün bitəcək" deyilərək ovudulan, bioloji arzularını boğmaq tövsiyə edilən kölədir.

Trierin kişi və qadın obrazları ilə, ilk rahib və ilk kölə arasında balaca bir fərq var. İlk rahib əlindəki bilgiylə və bu bilginin ona verdiyi imtiyazla köləsində "sən günahkarsan" deyir, Trierin rahibi isə ( oxu : kişi qəhrəmanı isə) uşaqlarının ölümündə nə özünü, nə də qadınını günahkar bilmir, kişi düşünür ki, qadının özünü günahkar hiss etməsinin nəsə başqa bir səbəbi var. Ona elə gəlir ki, qadın qorxularıyla təkbətək qalsa, bu qorxudan, iztirabdan təmizlənəcək, azad olacaq, buna görə də onu "cənnətə", Edem meşəsinə aparır.

***

Film boyu Trier "üç dilənçi" metaforasından istifadə edib. Filmin hissələri də bunlarla adlandırılıb : birinci hissə - iztirab, ikinci hissə - ağrı, üçüncü hissə ümidsizlik. Bu üç duyğu filmdə üç heyvanla təmsilləşdirilib: iztirab - ceyran, ağrı - tülkü , ümidsizlik - qarğa. Bu metafora filmin ta əvvəlində, uşağın yatağından düşüb pəncərəyə getdiy yerdə qarşımıza çıxır. Uşaq masanın üstündəki üç suvenirə toxunub, onları aşırdır. Bu suvenirlər əllərini açıb dilənən "üç dilənçidir", suvenirlər üstündə adları da yazılıb. (İztirab, ağrı, ümidsizlik) Filmin ilk hissəsinin sonunda, yəni "İztirab"ın sonunda doğan, bətnindən cifti sallanan ceyranı görünür, lakin ceyran sanki bu doğuşa biganədir, iztirab keçirmir. İkinci hissəsinin, yəni "Ağrı"nın axırında tülküylə rastlaşırıq, qarnını yarıb, bağırsaqlarını deşir, amma sanki heç ağrımır. Üçüncü, sonuncu "Ümidsizlik" adlı hissənin son səhnəsində, kişi ayağı qadın tərəfindən deşilmiş, üstəlik ayağına böyük bir daş bağlanmış vəziyyətdə, sürünə-sürünə qaçmaq istəyərkən, meşədə bir ağacın koğuşundakı tülkü yuvasına girir və orda qarğanı görür. Çığırıb kişinin harda olduğunu nişan verən qarğanı kişi nə qədər öldürmək istəsə də, öldürə bilmir. Qarğa susmur ki, susmur.

Bu trioya filmin üçüncü hissəsində başqa bir yerdə də, kişinin qadının iş otağındakı səma xəritəsində ulduz adlarını oxuduğu yerdə də rast gəlirik. O xəritədə ulduzlar eynən "üç dilənçi"nin adıyla adlandırılıb. Kişi onu tülkü yuvasından çıxarıb evə gətirən qadına belə bir sual verir : "məni öldürmək istəyirdin ?" Qadın: " Hələ yox, üç dilənçi gələndə mütləq kimsə ölməlidir" - cavabını verir.

Bu trio, üçlük, söhbət xristian mifologiyasından gedəndə, əlbəttə ki, Teslisi, üç üqnumu - Ata,oğul, müqqəddəs ruhu - yada salır. Xristianlığa görə Ata, oğul və müqəddəs ruh tanrının üç görküdür, görüntüsüdür və üçü birlikdə tanrını təmsil edir. Ata - yaradıcı tanrıdır, oğul - tanrının bəşəriyyətə göndərdiyi peyğəmbər İsadır, müqəddəs ruh - yaradıcının insanın ruhunua üflədiyi fitrətdir. Trier bu üçlüyü, "üç dilənçi" ilə metaforalaşdırır. Qadının dilindən səslənən "üç dilənçi gələndə, kimsə ölməlidir" fikri ilə də xrsitianlığın məşhur inancına, qiymət günündə İsanın yenidən dünyaya xilaskar kimi gələcəyinə olan inama işarə edir və bununla da, bir növ qiyaməti təsvir etdiyinə eyham vurur.

Yaradıcı Tanrı Trierdə təbiətdəki ən gözəl, ən estetik heyvanla - ceyranla, onun doğuş vəziyyətində təsviri ilə öz ifadəsini tapıb. Ceyranın iztirabla eyniləşməsi də, bu mənada məntiqlidir - yaradan iztirab verməz, o özü iztirabdan gözəllik yaradar.

Nitsşenin tez-tez insanın təbiətdəki ən hiyləgər varlıq olduğunu yazırdı, bu mənada Trier də tülkü metaforası ilə ( tülkünün obrazı həmişə hiyləgərliklə assosasiya olunur) eyni şeyi deyir. Tülkü insana, İsaya uyğun gəlir və filmdə yalnız tülkünün danışması , "xaos hökm sürür" deməsi də, bu kontekstdə aydınlaşır. Tülkünün ağrıya uyğun gəlməsi də bu mənada aydındı - İsanın ağrılarını xatırlayın. ( Sonralar oxudum ki, Kann film festivalında Trier tülkü maketlərini satışa buraxıbmış və bu tülkü maketlərindən birinə Katolik, o birinə Protestant adı veribmiş. Bu, düşünürəm ki, Trierin həm əsas fikri - xristian mifologiyası ilə işləməsini nişan verməyi, həm də onun yeni bir oyunudur.)

Uzun ömürlü qarğa isə müqəddəs ruha işarədir. Trier qarğa ilə dünyaya, həyata ümidsiz baxan insanı təmsilləşdirmək istəyir və burda da Nitsşe yada düşür. O deyirdi ki, ümidsizlik bəzən insanın həyatda qalmasına kömək edir. Nə qədər eləsə də öldürmə bilmədiyi və səs salıb kişinin yerini qadına nişan verən qarğa, onun həm də xilaskarı olur. Kişi filmdə ayağına bağlanmış daşı açmaq üçün lazım olan aləti qarğa vasitəsilə tapır.

Filmin final səhnəsi, epiloqu yozuma açıqdır və çoxmənalıdır. Fikrimcə, final səhnəsində qadını - arvadını öldürmüş, axsaq-axsaq meşədə gəzən, aclığını böyürtkən kolları ilə doyduran kişinin , üzləri görünməyən minlərcə qadınla qarşılaşdıran Trier sanki tanrının diliylə demək istəyir ki, sən ey öz təkəbbürünə, günahlarına, qəzəbinə məğlub olmuş Adam, Adəm övladı, öz əllərinlə öz qadınını öldürdün. Öz qardaşını öldürən Qabilin günahını başqa cür təkrarladın. Sənin kimi çoxları öz sevdiyini, doğmasını təkəbbürü, kini, paxıllığı ucbatından məhv elədi, amma mən səni bağışlayıran, öldürdüyün bürün qadınları yenidən yaradıram, onlara azadlıq verirəm. Get və doğru yaşamağa öyrən - təbiət sənə yol göstərəcək.

• Gələcəyə məktub - Züleyxa NaElin hekayəsi
• “Müasir incəsənətdə Göbəklitəpə” adlı sərgi açıldı
• "Mən Feyerbaxam"ın premyerası keçiriləcək