Kulis.az-ın “İşdən kənar” layihəsinin qonağı Millət vəkili Razi Nurullayevdir.
- Siyasətdən yorulanda özünüzü necə motivasiya edirsiniz?
- Bağçılıqla məşğul oluram. Mən bağı, gül-çiçəyi çox sevirəm və özüm də qulluq edirəm. Ən yaxşı motivasiya yerim isə opera musiqisidir. Operanı çox sevirəm və bütün tamaşalara da gedirəm. Hansı ölkəyə getsəm, mütləq şəkildə operaya və teatra bilet alıram. Ümumiyyətlə, opera və teatr həyatımın bir paçasıdır. Kitab oxumaq da sevimli məşğuliyyətimdir. Təbiətdə olmaq da insanı çox yeniləşdirir. Bir də görürsən ki, vacib bir iş dalınca gedən zaman qəflətən avtomobili çevirib üzü Şamaxıya doğru gedirəm...
- Necə bir evdə böyümüsünüz? Böyüdüyünüz mühitdə kitaba münasibət necə idi?
- Mənim böyüdüyüm ev amerikalı yazıçı Harriyet Biçer Stounun “Tom dayının daxması” romanındakı həmən daxmanı xatırladırdı. Taxta döşəməsi olmayan, torpaq üzərinə kilim salınan bir koma. Bəlkə də oxuculara nağıl kimi gələcək, amma masamız belə olmayıb. Dərslərimizi o torpaq döşəməyə uzanıb yazıb-oxumağa adət etmişdik. Orta məktəbdə oxuyanda demək olar ki, məktəbimizin kitabxanasındakı klassik ədəbi nümunələrin hamısını oxuyub bitirmişdim. Kitab oxumaq mənim yeganə əyləncəm idi. Yadıma gəlir, atam o vaxt “Min bir gecə” nağıllarını oxuyurdu. O zaman on yaşım var idi. Həvəsə gəlib mən də oxumağa başladım. İlk dəfə əlimə alıb oxuduğum iri həcmli kitab idi “Min bir gecə”. Bütün 8 cildinin hamısını bir neçə dəfə oxumuşdum. Uzun illər sonra mən o kitabları yenidən oxudum. “Min bir gecə” külliyyatının 5-ci cildində dinlə bağlı çox maraqlı məqamlar var.
- Din mövzusuna toxunmuşkən. Bu gün İslam dini ilə bağlı insanları iki cəbhəyə ayıran ziddiyyətlər var. Sizin dini baxışlarınız necədir?
- Mən deməzdim, çox dərin dini biliklərə malik insanam. Amma dini kifayət qədər bilirəm. Onu da bilirəm ki, dinlə bağlı nə qədər məlumatlı olsa da, bu mövzuda danışarkən hər bir insanın çoxlu səhv buraxmaq ehtimalı var. Ona görə heç vaxt dinin dərinliklərinə getmək istəməmişəm. Allaha inanan insanam. Quranı oxumuşam. Mənim dinlə bağlı fikirlərimin formalaşmasında Cəmaləddin Əfqani çox mühüm rol oynayıb. Çünki Cəmaləddin Əfqaninin dinlə bağlı yanaşmasını, fikirlərini çox mütərəqqi hesab edirəm. Mirzə Fətəli Axundovun da həmçinin dinlə bağlı fikirlərində mütərəqqi mənalar var. Bir çox insanlar düşünür ki, Axundov bəlkə də ateist olub. Yaxud Cəmaləddin Əfqani çox da dərindən Allaha bağlı bir insan olmayıb. Bunların hamısı yanlışdır. Hətta mən belə düşünürəm ki, İslama qarşı mübarizə apardığı deyilən Babək Xürrəmi belə müsəlman olub. Axundov da, Əfqani də sadəcə istəyirdilər ki, İslam dini Allahın bizə göndərdiyi kimi təbliğ olunsun. Saf qalsın və dinimiz ləkələnməsin. Onlar insanlara başa salmaq istəyirdi ki, İslam dini insanları bilikdən, müasirlikdən çəkindirmir. Əksinə dəvət edir. Din Azərbaycanda, ümumiyyətlə müsəlman dünyasında bir neçə əsr keçəndən sonra artıq cəmiyyətin inkişafına töhfə verə bilmədi. Bir çox din xadimlərinin, o cümlədən ölkəni idarə edən rəhbərlərin öz hakimiyyətlərini əldə saxlamaq istəyinə görə dindən istifadə etməsi İslamın yanlış təbliğinə yol açdı.
- Deyirlər, siyasət əsasən mənafeyə xidmət edir, ədəbiyyat isə daha çox doğruların arxasınca aparır insanı. Siz də bədii ədəbiyyata meylli siyasətçisiniz. Bu sizin həyatınızda ziddiyyət yaradıbmı?
- Çox böyük ziddiyyət yaradıb. Ədəbiyyat mənim həyatımı məhv edib. Real, praqmatik, özümü qoruya biləcək insan kimi yetişməyimə mane olub. Məni kövrəkləşdirib. Yadımdadır, Süleyman Rəhimovun “Mehman” əsərini oxuyandan sonra mənim real həyatla bağlı bütün düşüncələrim dəyişmişdi. Elə o əsərin məndə yaratdığı ruh ilə də əsgərliyə getdim. Gördüm ki, mən tələbəlik illəri də daxil olmaqla bütün ömrüm boyu ədəbiyyatda oxuduğumu həyatda tapmağa çalışıram. Xəyallar aləmində üzürdüm. Bu məni real həyatdan uzaqlaşdırırdı. Oxuduğum bədii əsərlər mənim daha praqmatik olmağıma, daha real addımlar atmağıma maneçilik törədirdi. Çünki insanın mənəviyyatı kitabla zənginləşir. Kitabla zənginləşən mənəviyyat isə real həyatda əzab çəkir, ona görə də bədii ədəbiyyatı çox oxuyan insanlar sentimental olurlar. Bir çox məsələlərdə yanlışlığa yol verirlər, aldanırlar.
- Kövrək insanlar siyasətdə nə dərəcədə uğurlu ola bilir?
- Məncə kövrək adamlar siyasətdə nadir hallarda istədikləri hədəfə çata bilir. Çünki siyasətdə sentimentallığa yer yoxdur. Mən çox böyük siyasətçilərin, milyarderlərin həyatları haqqında kitablar oxumuşam. Görmüşəm, siyasətdə, biznesdə böyük uğurlar əldə edə bilən insanların heç biri bədii ədəbiyyatla yaxından maraqlanmayıblar. Daha çox hədəflərinə uyğun kitablar oxuyublar. Ona görə də siyasətlə məşğul olan adam bədii ədəbiyyatı ancaq zövq üçün oxumalıdır. Onun içərisinə daxil olub, hisslərinin əsirinə çevrilməməlidir.
- Karl Marksa görə ədəbiyyat təkcə ifadə vasitəsi deyil, həm də özünü yaratma vasitəsidir. Necə düşünürsünüz ədəbiyyat insanın daha ədalətli bir cəmiyyətə doğru irəliləməsində mühüm rol oynaya bilirmi?
- Əlbəttə, oynayır. Savadlı, çox oxumuş millətlər həmişə yaxşı yaşayıb və bu gün də yaxşı yaşayır. Estoniya dünyanın ən kiçik ölkələrindən biridir, cəmi 1 milyon 300 min əhalisi var. Amma, çox gözəl və rifah içində yaşayırlar. Əhalinin savadlılıq səviyyəsi və təhsili bütün şkalaları aşır. Onlara yaxın olan Finlandiya da 5 milyon yarım əhaliyə malikdir, amma çox oxumuş və oxuyan millətdirlər. Sosial cəhətdən ən bəxtəvər ölkələrdən biridir.
- Oxuduğunuz hansı əsər sizi dərindən təsirləndirib?
- Heç zaman unuda bilmədiyim, həyata baxışımı dəyişən, xoş hisslərlə xatırladığım ən gözəl əsər Qabriel Qarsia Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanı olub. Mən o kitabı rus dilində 3 dəfə oxumuşam. Markesin bir çox romanı var, amma məhz o əsərində yazıçının yazdığı hər bir cümlə fəlsəfi məna daşıyır. O kitabı oxuyandan sonra bir ay özümə gələ bilməmişəm.
Dostayevski də dahi yazıçıdır. Amma mənim üçün Bulqakov daha üstün yazıçıdır. Bulqakovun “İt ürəyi” romanında professor Filip Filippoviç Preobrajenski obrazı var. Mənə elə gəlir o əsər bizim bu günümüzlə yaxından səsləşir. Biz bu gün də o romanı oxuyub ondan dərs almalıyıq, hətta filminə də baxmalıyıq. Mənim üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edən kitablardan biri də Corc Oruellin “1984” əsəridir. Mənə elə gəlir o, dünya dahilərindən biridir. Biz həmən kitabda yazılanların hamısını Sovet dövründə yaşadıq.
- Bütün dövrlərdə ədəbiyyatla siyasətin toqquşması baş verib. Repressiya illərinə nəzər salsaq, Sovet rejimi tərəfindən qələmi qırılan bir çox yazıçı və şairlərimiz buna bir örnəkdir. Siyasətçilər niyə yazıçılardan, şairlərdən xilas olmaq istəyir?
- Siyasətçilərlə yazıçıların onları əhatə edən mühitə fərqli baxışları var. Siyasətçi çoxlu siyasi oyunların, məşəqqətlərin, xəyanətlərin içindən keçib möhkəmlənir, qəlbi daşlaşır. Bəzən doğruları deməyə belə çəkinir. Zaman- zaman siyasətçi məsələlərə daha real baxmağa başlayır. Soyuqqanlı, səbirli olmağı öyrənir. Siyasətçinin laqeyd olması, məsələlərə daha praqmatik baxması yazıçıları hər zaman özündən çıxarır. Ona görə də, bütün yazıçılar siyasətçilərin daş qəlbli olduğunu düşünür. Yazıçılar məsələlərə kitablarında yazdıqları tərzdə yanaşmağa meyllidir, siyasətçilər real həyatda mövcud olan məsələlərə elə mövcudiyyət bucağından baxmaq məcburiyyətindədirlər. Ona görə də hər zaman bu iki cəbhə arasında toqquşma olur.
- Sözünüzdən belə çıxır ki, Stalinin, Bağırovun yazıçıları repressiyaya məruz qoymasına haradasa haqq qazandırırsınız?
- Yox. Stalinin psixoloji problemləri olub. Onun xidmət etdiyi siyasi quruluş xatalı quruluş idi. Onlar yalanlar üzərində bir hakimiyyət qurmuşdu. Stalinin yazıçılarla etdiyi bu qəddar rəftarını bütün siyasətçilərə də şamil edə bilmərik. Dünyada on minlərlə siyasətçi var. Onların içərisində yazıçılara zülm edən, yaradıcı insanları repressiyaya məruz qoyan yeganə siyasətçi Stalin olub. Amma bir məsələ var. Gəlin etiraf edək ki, yazıçıların da içərisində dürüst olmayan insanlar olub. Şairlərin arasında o qədər insanların gözləntisini doğrultmayan insanlar az olub? Mikayıl Müşfiqi kim satmışdı? Şairlər və yazıçılar özləri də bir-birinin qənimi olub. Bir topa şair yazıçı arasında olan söhbətləri aparıb NKVD-yə çatdıran siyasətçilər olmayıb axı. Onlarla bir süfrə arxasında oturub yeyib-içən dostluq edən ədəbiyyat adamları olub.
- Sartr deyirdi ki, yazıçıların cəmiyyət qarşısında məsuliyyətləri var. Azərbaycan ədəbiyyatında bu məsuliyyəti daha çox hansı yazıçıda hiss etmisiniz?
- Bu məsuliyyət dolğun şəkildə Xəlil Rza Ulutürk, İsmayıl Şıxlı, Bəxtiyar Vahabzadə, Əlisa Nicat, Musa Yaqub, Vaqif Bayatlı, Sabir Rüstəmxanlı, Sabir Əhmədli, Rüstəm Behrudi, Ramiz Rövşən kimi yazıçı və şairlərdə hiss olunub. Çağdaş yazıçı və şairlər içərisində Ələkbər Əliyev, Kəramət Böyükçöl, Aqşin Yeniseyin və digərlərinin adını çəkmək istərdim. Yenə də var, amma hazırda xatırlamağa çətinlik çəkirəm.
- Ədəbi mühitdə kimlərlə dostluq edirsiniz?
- Bir çox yazıçılarla hər zaman münasibətlərimi qorumağa səy göstərmişəm. Məsələn, mən Musa Yaqub yaradıcılığını çox sevirəm. Şəxsiyyətinə hər zaman sayğım olub. Dəfələrlə onun ziyarətinə getmişəm. Seymur Baycanla, Əli Əkbərlə çox sıx münasibətimiz olub. Onlarla çox məsələləri müzakirə etmişik, çörək kəsmişik.
- Keçmiş zamanda danışdınız. İndi münasibətlərdə soyuqluq var?
- Əfsuslar olsun ki, indi hər iki yazıçı ilə də münasibətim yoxdur. Amma bu mənim onlara olan hörmətimi heç də azaltmır. Rasim Qaraca ilə hər zaman səmimi münasibətimiz olub. Düşünürəm ki, bu gün də o münasibətlər qaydasındadır. Yeni nəsil ədiblərdən Kəramət Böyükçöl ilə həmsöhbət olmağı, müzakirələr aparmağı xoşlayıram.
- Yeni nəsil yazarlardan kimləri oxuyursunuz?
- Açığı bir ara gənc yazarların kitablarını alıb yığdım evə. Oxumaq istədim. Məsələn Sevinc Pərvanənin(Elsever) bir kitabını aldım. Adı səhv etmirəmsə “Şəhər” idi. Kitab yarısına qədər mənə maraqlı gəldi, yarıdan sonra açığını deyim kitab maraqsız oldu. Əsərdə süjet xətti tamamilə itdi, rabitə qırıldı və mən onu oxuya bilmədim. Sonra Qaraqan deyilən bir yazarın çox təriflənən “A” romanını alıb oxudum. Bir neçə səhifə sonra sıxıldım. Bəlkə də kitab çox fəlsəfi olduğu üçün məni maraqlandıra bilmədi. Ola bilsin mən onu qavraya bilmədim. Aqşin Yeniseyin bir kitabını oxumuşam. O kitabda maraqlı epizodlar var, hələ də yaddaşımın bir küncündə ilişib qalıb. İlk altımış səhifəsinə qədər əsəri böyük həvəslə oxudum. Mənə elə gəlir bizim yeni nəsil yazıçıların əksəriyyəti yazdığı əsərin 60-70-ci səhifəsinə qədər özləri olurlar. Ondan sonra artıq məntiqi itirirlər. Amma hesab edirəm ki, yeni nəsil yazarlar kifayət qədər bacarıqlıdırlar.
- Sizi qəzəbləndirən yazarlar olubmu?
- Nabokov məni çox əsəbiləşdirib. Onun “Lolita” əsərini oxuduğum zaman daxilən bir hirs, sarsıntı keçirmişəm. Çox ağır romandır. Mən şəxsən tam konservativ düşüncəli azərbaycanlılara “Lolita” əsərini oxumağı tövsiyə etmirəm. Çünki o cür adamlar bu əsəri oxusa, psixologiyalarında ciddi problem yarana bilər.
- Kitabla bağlı pis vərdişləriniz olubmu?
- Kitab oğurluğunu nəzərdə tutursunuz yəqin. Kitabxanadan götürdüyüm kitabları qaytarmaq istəməmişəm və yalandan itirdiyimi demişəm. Tələbəlik illərimdə kirayədə qaldığım evlərdə böyük kitab rəfləri olurdu. Orda gördüyüm qəşəng kitabları “oğurlamışam”.
- Kitabxananıza baş çəksək, orada nələrlə qarşılaşarıq?
- Daha çox siyasət, fəlsəfi kitablar var kitabxanamda. Daha dəyər verdiyim və mənə lazım olan kitablara üstünlük verirəm. Kitabxanamda həm də ingilis, rus, fransız dillərində olan kitablar çoxluq təşkil edir.
- Cəmiyyətin kitaba münasibəti sizi qane edirmi?
- Mən hər zaman bu düşüncədəyəm ki, yaxşı ədəbiyyat olsa, insanlarımız oxuyar. Bir də sosial vəziyyətin ağırlığı insanları kitab oxumaqdan çəkindirir. Tez-tez ötən əsrin insanlarından nümunə gətiririk, müqayisə edirik. Bu kökündən yanlışdır. Sovet dövründə insanların yeganə əyləncəsi kitab oxumaq idi. Cəmi bir televiziya kanalımız vardı. Müasir dünya ilə tanışlıq insanların maraq dairələrinin istiqamətlərini dəyişdirməyə bilməzdi. Sərhədlər açıldı. İnsanlar geyinmədiyi paltarlar geyindi, yemədiyi şokoladları yedi. Fərqli dizaynlı restoranlar gördü. Həyatımıza internet, kompüter, peyk antenalar, çox sayda kanallar girdi. İnsanlar başladı çayxanalara gedib laqqırtı vurmağa. Əyləncələrin miqyası çoxaldıqca, Bakıda əyləncə mərkəzlərinin sayı artdı. Kitabxanalar unuduldu.
Elə bir dövrdəyik ki, insanların ən çox şəkil çəkdirdiyi yer restoranlardır. İnsanlar görmədiyi bu şeylərə ac idi. İndi görüb mənən doyublar. Artıq geriyə qayıdırıq. Fikir verirsinizsə, restoranların dizaynlarında belə qədim üsluba qayıdıblar. Əvvəllər elektrik çaynikində çay dəmləmək daha çox üstünlük verirdilər. Samovar gözümüzdən düşmüşdü. İndi artıq samovara qayıtmışıq. Bağa qayıdırıq, həyətə, torpağa qayıdırıq. Yəqin ki, insanlar bütün bunları görməli idi ki, özünə qayıtsın. İndi insanlar yavaş-yavaş internetdən, mobil telefonlardan yorulub kitaba qayıdır. Mənə elə gəlir on-on beş il bundan əvvəl ilə müqayisədə cəmiyyətin kitaba marağında bir irəliləyiş var. Yadıma gəlir, mən tələbə vaxtı bəzən kirayədə, bəzən yataqxanalarda qalırdım. Köçəndə kitablarımı özümlə aparmaq mənə çətin olurdu. Elə zamanlar olurdu oxuduğum kitabları aparıb səliqə ilə blokda bir küncdən yığırdım ki, insanlar götürüb oxusunlar. Müşahidə edirdim heç kim kitaba yaxın durmurdu. Bu məni çox məyus edirdi. Təzədən aparıb kitabları evə yığırdım.
- Sizin həm də tərcüməçilik fəaliyyətiniz olub. Azərbaycanda əsas problemlərdən biri də tərcümə sahəsindədir. Tərcümə olunan əsərlərin keyfiyyəti sizi qane edirmi?
- Əvvəlki illərdə tərcümələr daha bərbad idi. Amma indiki tərcümələrə baxıb müqayisə edirəm, görürəm bədii ədəbiyyatda müəyyən qədər peşəkar tərcümələr var. Ancaq elmi məzmunlu kitabların tərcüməsi bərbaddır. Azərbaycan dilində demək olar ki, fəlsəfi kitabların mükəmməl tərcüməsi yoxdur. Siyasətlə məşğul olmazdan əvvəl tərcüməçi olmuşam. Yaxşı da tərcümələr etmişəm.
- Hazırda nələr oxuyursunuz?
- Xarici səfərlərin birində mənə bir kitab hədiyyə etmişdilər. “Ağ evin qaraçuxası”. Haradasa yeddi yüz səhifəlik bir kitabdır. Kitabda Ağ evdə prezidentlərin başlarına gələn hadisələrdən bəhs olunur. Düşünürəm ki, bir siyasətçi kimi mənim o kitabı oxumağım mütləqdir və hazırda oxumaqdayam.
Sonra Ceyms Oldricin “Diplomat” əsərinin birinci hissəsini oxuyub bitirmişəm. Çox maraqlı kitabdır. İkinci hissəsini oxumağı planlaşdırıram.
- Oxuyanda sizi yoran əsərlər olubmu?
- Həyatımda oxuduğum üç bədii əsər məni yorub. Süleyman Rəhimovun “Şamo”, Lev Tolstoyun” Hərb və Sülh” bir də Aleksey Tolstoyun “Bacılar” romanları. Bu üç əsərin uzunçuluğu məni həddindən artıq yorub.
O dövrdə yazılan əsərlərin uzun olmasının hamıya məlum olan bir səbəbi var idi. İşarə sayına görə qonorar alırdı yazıçılar. Amma indi yazıçıların elə bir məcburiyyəti yoxdur. Söhbətimizin əvvəlində gənc yazarların kitablarını sona qədər oxuya bilmədiyimi dedim. Bunun səbəblərindən biri yersiz uzunçuluğa yol vermələridir. Əsərin müəyyən hissəsindən sonra yazıçı hiss edirsən ki, özü də yorulur. Mən parlamentdəki çıxışlarımda, Feysbukda fikirlərimi yazanda çalışıram çox qısa olsun. Müasir dövr insanı uzunçuluğu sevmir, hər şeyin lakonik olanına can atır. Ümumiyyətlə Qərb dialoqu sevir, Şərq monoloqu. Biz monoloqu sevən xalqıq. Danışırıq, danışırıq... Amma bizim monoloqumuza nə qədər insan qulaq asmaq istəyir, buna diqqət etmirik.
