Kulis.az Etimad Başkeçidin "Stiven Kinqi niyə oxumalıyıq?" adlı yazısını təqdim edir.
Stiven Kinq hazırda əsərləri ən çox oxunan, ekranlaşdınlan, səhnələşdirilən müasir Amerika yazıçılardandır. Triller, fantastika, fentezi, mistika və dram janrlarında qələmə aldığı altmışdan çox romanı, iki yüzdən çox hekayəsi ilə böyük populyarlıq qazanmış Stiven Kinqin müxtəlif dünya dillərində nəşr olunan kitablarının ümumi tirajı üç yüz əlli milyondan çoxdur.
Yazıçının “Qarşıdurma”, “Ev heyvanları qəbiristanlığı”, “Yuxusuzluq”, “Ölü zona” və s. kimi əsərləri, ədəbiyyat və mədəniyyət hadisəsi kimi, milyonlarla oxucunun rəğbətini qazanıb.
Şübhəsiz, ciddi və ya yüksək oxucu zövqünə hesablanmış ədəbiyyat nümunələrinin kütləvi uğur qazanması həmişə çətin olub. Müasir dünyada “geniş oxucu kütləsi” qavramı, ilk növbədə əyləncə və ya macəra xarakterli, kommersiya layihələri kimi meydana çıxan ədəbi əsərlərlə assosiasiya olunur. Belə əsərlər, bir qayda olaraq, artıq çoxdan məlum olan qaydalar əsasında yazılır, yazıçı burada heç kəsdən gizlətmək istəmədiyi bir strategiya izləyir - məqsəd oxucunu şoka salmaq, emosional hipnoz vəziyyəti yaratmaq və nəticə etibarilə, kitabın daha çox satılmasını təmin etməkdir. Sözsüz ki, burada fərdi yazıçı üslubu, özünəməxsus yazı manerası yalnız vasitəçi rol oynayır və müəyyən mənada, arxa planda qalır. Çünki kütləvi ədəbiyyat və kütləvi mədəniyyət əsasən hazır mədəni standartları asanca qəbul edən insan çoxluğunun reflekslərinə hesablanır.
Lakin Stiven Kinq yaradıcılığının populyarlığını sadəcə kütləvi ədəbiyyat və ya bestsellerlər industriyası ilə əlaqələndirmək doğru olmazdı. Yazıçının əsərləri haqqında müxtəlif ölkələrdə saysız-hesabsız araşdırmalar, təhlillər aparılıb və bu proses davam edir. İstənilən halda, kommersiya ədəbiyyatının ən qatı əleyhdarları belə, Stiven Kinqin özünəməxsus bədii dilinin, üslubi özəlliklərinin, tamamilə fərqli yazı manerasının olduğunu qeyd edir və onu “janr ədəbiyyatı”nın tanınmış nümayəndələri ilə eyni cərgəyə qoymur. Belə olan halda, Stiven Kinqin populyarlığını onun istedadının xarakteri və dünyagörüşünün özünəməxsusluğu ilə izah etmək lazım gəlir. Bu mənada, insan xarakterinin və şəxsiyyətinin formalaşması prosesi uşaqlıq təəssüratları, valideynlərlə münasibətlər, yaşanmış psixoloji travmalar və s. ilə əlaqədardır. Bu, yalnız sosioloji, tarixi və filoloji mühitdə yox, bədii ədəbiyyatın özündə, o cümlədən Stiven Kinqin əsərlərində də tez-tez müraciət olunan yanaşmadır. Ona görə də Stiven Kinqin öz həyatının ayn-ayn məqamlarına diqqət yetirməklə bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək olar.
Atası öz ailəsini tərk edəndə, - o, sadəcə evdən çıxıb-getmiş, bir daha geriyə qayıtmamışdı, - Stivenin cəmi iki yaşı vardı; Stiven dörd yaşında ikən özü boyda bir uşağın faciəvi şəkildə öldüyünün şahidi olmuşdu. Uşaqkən bir neçə dəfə əməliyyat olunmuşdu; xəstəliyi səbəbindən iki il dalbadal birinci sinfə getməli olmuşdu və s. Atası onları tərk etdikdən sonra Stivenin ailəsi böyük maddi çətinliklərlə üzləşir. Yazıçı həmin vaxtları belə xatırlayır:
“Uşaqlıqdan başa düşmüşdüm ki, dünya ədalətsizdir. Anam bizi təkbaşına böyüdürdü, atam başını götürüb getmişdi deyə səhərdən- axşamacan ağır işlərdə çalışmalı olurdu. Çox kasıb idik, maaşdan- maaşa birtəhər dolanırdıq. Bərabər imkanlar cəmiyyəti-filan barədə heç nə bilmirdik. Anam heç vaxt həyatından şikayət etmirdi, amma mən kor deyildim - hər şeyi öz gözlərimlə görürdüm. Həmin o ədalətsizlik hissi bəzi kitablarımda öz əksini tapıb və mən hələ də bu barədə yazmağa davam edirəm”.
Fantastika, mistika, dəhşət və müəmma elementləri ədəbiyyatda həmişə olub, amma irrasional hadisələrin dərki, yozumu və şərhi ilə bağlı tamamilə özünəməxsus yanaşmalara az-az rast gəlinir. Kinqin özünəxas yazı üslubu bu yanaşmaların müstəsna xarakterini şərtləndirir. Yazıçının “O” və Stenli Kubrikin ekranlaşdırdığı “Şəfəq” əsərlərində “dəhşət” effektini əmələ gətirən aşağıdakı motivdir: insan xaosun qara qüvvələri qarşısında tamamilə aciz və müdafiəsizdir. İstənilən an zülmət bütün hər şeyi öz ağuşuna ala bilər.
Bu zaman, bilinmir, qara qüvvələr haradan, necə peyda olur və insanların taleyinə çöküb hər şeyin axannı dəyişdirir. S.Kinqin əsərlərində dominant kimi çıxış edən “dəhşət” kateqoriyası onun bədii üslubunu və metodunu formalaşdıran ən maraqlı elementlərdən biridir. Burada öyrəşdiyimiz əlverişli, rahat dünya birdən-birə anlaşılmaz, müəmmalı proseslərin məcrasına düşür, səbəb-nəticə ardıcıllığı itir, sınaqdan çıxarılmış müdafiə vasitələri yararsızlaşır, artıq bu xaosu ram etmək mümkün olmur. Nəticədə sivilizasiyanın nailiyyətləri ilə öyünən, özünü ən müxtəlif təhlükələrdən sığortalanmış sayan, lakin qəflətən fəlakətin bir addımlığında olduğunu görüb aciz görkəm alan insanların son dərəcə maraqlı obrazları yaranır.
Kinq yaradıcılığının xüsusiyyətlərindən biri də Bibliya motivlərindən gen-bol istifadə olunmasıdır. Misal kimi, onun an- tiutopiya janrında yazılmış “Uzun gəzinti” romanını göstərmək olar. Bibliya motivlərinə müraciət edən yazıçılar çoxdur, lakin özünəməxsus allüziyalar və metaforalardan geniş istifadə edən Kinqin əsərləri tamamilə fərqli cəhətləri ilə yadda qalır. Məsələn, onun “Yaşıl mil” romanında hadisələr həbsxanada cərəyan edir. Həbsxana həyatının incəlikləri ilə yaxşı tanış olan oxucu ilk allüziya ilə qarşılaşır: burada, gözlənildiyi kimi, dustaq yox, həbsxana rəisi Tanrıya tapmır. Yazıçı burada sanki İsa Məsihin ikinci zühurunu təsvir edir. Xilaskar rolunda məhbus zənci Con Koffi çıxış edir. O, xəstələrə şəfa vermək qabiliyyətinə malikdir. Həbsxana rəisi isə Roma prokuratoru Ponti Pilat rolunu oynayır. Rəis günahsız dustağı son mənzilə yola salmalı olur...
Öz əsərlərinə real cizgilər vermək üçün Stiven Kinq “sənədli” əsaslara istinad edir. O, tez-tez qəzetlərdən sitat gətirir, məhkəmə iclaslarının protokolları, ensiklopediyalar, məktublar, gündəliklər, memuarlar, reklam prospektləri, bədii əsərlərin əlyazmaları və s. kimi mənbələrdən istifadə edir. Bu cür mistifikasiyalar baş verənləri müxtəlif baxış bucaqlarından göstərmək məqsədi daşıyır. Yazıçı belə təəssürat yaradır ki, insanlar şər qüvvənin mövcud olması ilə bağlı, bir-birindən asılı olmayaraq, eyni qənaətə gəlirlər. Müxtəlif mənbələrdən əldə olunan məlumatlar, kiçik şeylərdə bir-birindən fərqlənsə də, əsas məsələni təsdiqləyir və beləcə, mozaikalardan bütöv bir təsvir yaranır.
Yazıçının maraqlı personajlar sistemi də diqqət çəkir: onun qəhrəmanları, bir qayda olaraq, adi insanlardır. Oxucu üçün onların hərəkətləri daha asan başadüşüləndir - qəhrəmanların təbiəti və davranış stereotipləri ilə bağlı əlavə mühakimələr yürütməyə ehtiyac qalmır. Lakin burada hər şey birmənalı deyil - obrazlar, eyni zamanda müəllifin müxtəlif ideyalarının daşıyıcısıdır və insan psixikası ilə bağlı geniş müşahidələri təcəssüm etdirir.
Stiven Kinq bir sıra beynəlxalq mükafatlara layiq görülüb. Bunlardan Britaniya fentezi cəmiyyətinin “Dünya fentezi mükafatı”, “Brem Stoker mükafatı”, “O’ Henri mükafatı” və s. qeyd etmək olar. Yazıçı 2014-cü ildə “maraqlı hadisələri insan təbiətinin analizi ilə uzlaşdırdığına görə” ABŞ-m Milli incəsənət mükafatına layiq görülüb.
Qeyd: Stiven Kinqin adını eşidib bilməyən yoxdur. Onun seçilmiş əsərlərini tərcümə etmişəm, elə bu adla da nəşr olunub. Yaxın dönəmlərdə məşhur «O» romanı da mənim tərcüməmdə «Qanun» nəşriyyatında çap olunacaq. Bu romanın tərcüməsini illər öncə Şahbaz bəylə birgə planlaşdırmışdıq. Kinqin «Seçilmiş əsərləri» ADTM-də nəşr olunub. Oxuculara təqdim olunan kitabda müəllifin müxtəlif illərdə qələmə aldığı əsərlər toplanıb. Ümid edirik ki, kitab Azərbaycan oxucusuna Stiven Kinqin yaradıcılığı ilə daha da yaxından tanış olmaq imkanı yaradacaq.
