Romanlardakı tarix və ya “Zülmətdə bir alatoran”

Ədəbi tənqid

Ana səhifə
Ədəbi tənqid

Romanlardakı tarix və ya “Zülmətdə bir alatoran”

27 mart 2018

16:52

Fariz Bayramov

(Rasim Qaracanın “Zülmətdə bir alatoran” kitabını haqqında qeydlərim)

Qədim və keçmiş tariximizin tam olmasa da normal araşdırıldığı qənaətindəyəm. Ən azından dərs ala biləcəyimiz, səhvlərimizdən nəticə çıxara biləcəyimiz qədər öyrənmişik. Ancaq ən yaxın tariximizin, xüsusən sovet dövrü, meydan hərəkatı dövrü və müstəqillikdən bu günümüzə qədər olan tarixin ciddi araşdırılmağa ehtiyacı var. Və buna fürsət də var. Bu tarixin canlı şahidləri, arxivlərdəki sənədlər, lent yazıları, videoyazılar və araşdırma üçün bir çox vasitələr əlçatandır.

Tarixi adətən elm kimi dərsliklərdən, akademik kitablardan öyrənirik. Amma tarix həm də xatirələrdə, memuarlarda, avtobioqrafik və bioqrafik, bir az da bədii və publisistik ədəbiyyatda yaşayır. Düzdür, bu saydıqlarımı konkret sübut, dəlil, sənəd kimi təqdim etmək olmasa da ayrı-ayrı insanların, yazar, aktyor, rejissor, incəsənət insanlarının özlərinin və ya onlar barədə kimlərinsə qələmə aldığı, danışdığı xatirələr sayəsində həmin dövrün ümumi mənzərəsini təsəvvür etmək olur.

Son zamanlar çap edilən xatirə ədəbiyyatı silsiləsi bu baxımdan oxucular üçün dəyərli mənbədir. Akademik yazılardakı tarix bizə siyasi-ictimai görüntüləri aydın göstərirsə, ədəbiyyatdakı tarix daha çox “arxa pərdəni” - insanların xarakterlərini, məişətdəki davranışlarını, dostluqda münasibətlərini və s. - əks etdirir.

Rasim Qaracanın avtobioqrafik romanı olan “Zülmətdə bir alatoran” kitabının çap edildiyini eşidəndə çox sevinmişdim. Çünki Rasimin müasir ədəbiyyatımıza birbaşa təsiri barədə yaxşı məlumatım var. Həyatı da mənim ən çox marağında olduğum 1970-ci illərdən bu günümüzə qədərki dövrü əhatə etdiyindən, öz-özümə “bax, bunu oxumağa həqiqətən dəyər!” dedim. Etiraf edim ki, Rasim xüsusilə hazırkı Ədəbiyyat Krallığına qarşı tutduğu radikal müxalif mövqe məndə kitabın tam obyektiv olmayacağı fikrini oyatdı. Oxuduqca bəzən bu fikrimdə haqlı olduğum qənaətinə də gəldim. Ancaq bu kitab ümumilikdə 70-ci illərdən bu günümüzə, xüsusilə də müstəqillik dövrümüzdə insanların məişətini, bir-birinə münasibəti, yaşayış tərzini, ən çox isə ədəbiyyatımızın qarşısındakı problemləri, niyə bu gündə olduğunu izah edir, bütün bunların marağında olan oxucu üçün o illərə aydın güzgü tutur.

Azərbaycan SSRİ-nin böyük sənaye şəhəri olan Əli Bayramlıda yaşayan qızğın ədəbiyyat həvəskarı bir gənc və özü kimi dostlarını düşünün. O, ədəbiyyatla bağlı bütün mənbələri həvəslə oxuyur, canına çəkir, yaşayan şairləri, yazıçıları həvəslə mətbuatda izləyir. Onun gözündə bu yaradıcı insanlar qəhrəmandır, əlçatmazdır. Məsələn, Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüşmək bu gənclər üçün o qədər böyük xoşbəxtlikdir ki, görüş baş tutanda həyəcandan titrəyirlər. Özü də şeir yazan Rasimin ən böyük arzularından biri ədəbi mətbuatda çap edilməkdir. Amma bu məsələnin o qədər də asan olmadığını çox keçmədən anlayır və özlüyündə bu ədalətsiz Ədəbiyyat Krallığına savaş açır.

Gəncliyində Əli Bayramlı və Bakıda iş axtarışları, işlədiyi yerlər, sonra ölkədən və ədəbiyyatdan uzaqda - Rusiyada keçən iş həyatı barədə qələmə aldıqları ən yaxın tariximiz barədə çox qiymətli mənbədir. Oxuduqca özümün uşaqlıqdan şahid olduğum və ətrafımdakılardan çox eşitdiyim keçid dövrü çətinliklərini, cavanların “Uruset” macəralarını və xəyal qırıqlıqlarını xatırladım. Görünür dövrün bütün siyasi-ictimai proseslərində bu və ya digər şəkildə az da olsa iştirak etmək Rasim bəyə zəngin həyat təcrübəsi qazandırıb.

Kitabı oxumağa başlasanız, əsərin dili, təhkiyədəki axıcılıq özü sizi son vərəqə kimi aparacaq. Deyəsən Rasim Qaraca bu kitabı bütün hisslərini, duyğularını qələmin ucuna qoyaraq yazıb. Hər başlıq üçün seçdiyi misralar, keçirdiyi hisslərin təsviri, şeir və ədəbiyyat barədə fikirləri oxuyanlara tez-tez sentimental duyğular bəxş edəcək. Xüsusilə Daun Sindromlu ilk övladı barədə yazdığı hissələr məni həm kövrəltdi, həm də yaxşı dərs verdi: “Əgər evində daunlu bir uşaq varsa sən artıq ümumi qəbul olunmuş, alışılmış tərbiyə və davranış normaları xaricində yeni, daha incə davranış normativlərinə əsaslanmalısan. Bu o deməkdir ki, sən özünü yenidən qurmalı, həyat fəlsəfəni baş-ayaq çevirməli, oturuşmuş ictimai dəyərlərdən arınmalısan”.

Ədəbiyyat dairələrində, ədəbi qəzet-jurnal redaksiyalarında baş verən iyrəncliklər, sovetdən qalmış basmaqəlib qaydalar, ikrahdoğurucu şablonlar, 2000-ci illərdən sonra bütün bunlara qarşı başlayan mübarizə, AYO-nun yaradılmasına zərurət yaradan şərait, nəhayət yaradılması, köhnə krallığa effektiv təsir, sonradan bu mübarizənin “əsgərlərinin” təslim olmağı, qurumun parçalanması və s. Mən hər şeyi detallarıyla yazıb çox ipucu vermək istəmirəm. Bütün bunları bu proseslərin ən yaxın iştirakçılarından birinin qələmindən oxuyacaq və buna sərf etdiyiniz zamana qətiyyən heyflənməyəcəksiniz.