Məşhur Peru yazıçısı, «Şəhər və itlər» «Məbəddə söhbət», «Ögey ananın tərifli sözləri», «Yaramaz qızın sərgüzəştləri» romanlarının müəllifi Mario Varqas Lyosa Moskvaya təşrif buyurub. Lyosa həm də nəhəng latın amerikalı yazıçı Qabriel Qarsia Markesin dostu kimi də tanınır. Amma sonralar siyasi baxışlarının üst-üstə düşməməsi səbəbindən araları dəyib və artıq düz 30 ildir bir-birlərini dindirmirlər. Yazıçı Rusiya mətbuatıyla hər hansı kontaktdan imtina etsə də, hər halda, «İzvestiya»nın şərhçisi Natalya Koçetkovayla söhbətə razılıq verdi.

- 1960-cı illərdə bizdə belə bir ifadə yaranmışdı: «Rusiyada
şair şairlikdən artıqdı». Bəziləri bu sözə hələ də inanır. Elə siz də
hesab edirsiniz ki, yazıçı ictimai həyatla həmişə sıx təmasda olmalıdır. Hətta 1990-cı ildə Peru prezidentliyinə namizədliyinizi də irəli sürdünüz. Siz ədibin siyasi debatlarda iştirakını bu gün də vacib hesab eləyirsiniz?

- (gülür) Hər halda, mən peşəkar siyasətçi yox, hər şeydən öncə yazıçıyam. Amma hesab eləyirəm ki, ictimai diskussiyalara qatılmaq yazıçının mənəvi borcudu, xüsusən də hər şeyin istənilən kimi olmadığı ölkələrdə. Belə ölkələr isə (qımışır) dünyada çoxdu. Elə bilirəm yazıçılar siyasi və ictimai həyatda iştirak etməklə, öz fikirlərini bildirməklə, tənqidə gələn nəsnələri tənqid etməklə müəyyən mənada özünə bəraət qazanmış olur. İkincisi, əgər siz siyasətin dilinə diqqət yetirsəz, görəcəksiz ki, çeynənmiş sözlər yığnağından ibarətdiı. Bu dilin təzə-tərliyini və orijinalllığını saxlamaq vacib məsələdir. Bu məsələdə yazıçılar köməyə gələ bilərlər.

Amma təkrar eləyirəm, mən siyasətçi deyiləm. Mənim Perunun siyasi həyatında iştirakım müstəsnalıq təşkil edirdi. Bu, demokratiyanın əzab çəkdiyi dövrlər idi. Və bu da məni siyasətə gətirdi - demokratiyaya dayaq olmaq üçün. Bununla yanaşı mən özümü yazıçı hesab eləyirəm.


Ədəbiyyatdan təbliğat vasitəsi kimi çox təhlükəlidi.


- Onda sualı belə qoyacam: siyasətə qatılan yazıçı necə olur?

- Yazıçının özündən asılıdı. Bəziləri ədəbi yaradıcılıqla siyasi
həyatdakı iştirakını çox uğurla tənzimləyir, bəziləri də çalışır ki,
publika qarşısında nadir hallarda görünsün. Onlar da hörmətə layiqdilər. Amma mənə elə gəlir ki, əksər hallarda, hətta əgər sən siyasətə nifrət edirsənsə belə, hansısa fərqli mənalarda bu sahədə də özünü yoxlamalısan. Məsələn, ideya verməlisən, sülh, müharibə, insan haqları, korrupsiya kimi vacib mövzularla bağlı ictimai debatlarda, ölkənin mədəni həyatında iştirak etməlisən, Yazıçıların öz münasibətini bildirməli olduğu xeyli məsələ var. Hesab eləmirəm ki, onlar kitabxanalarda gizlənib, tarixi özləri yaratdıqları bəhanəsiylə hər şeydən yayınmalıdılar.

Doğrudu, siyasi və ictimai həyata mütəmadi kontaminasiya ədəbiyyat və ümumiyyətlə, sənət adamı üçün müəyyən qədər riskli məsələdi. Ədəbiyyatdan təbliğat vasitəsi kimi istifadə oluna bilər ki, bu da çox təhlükəlidi. Amma digər tərəfdən mənə elə gəlir gerçəklikdə baş verənlərdən tamamilə izolə olunmuş ədəbiyyat da boz, səthi ədəbiyyatdı. Böyük ədəbiyyatlar həmişə cəmiyyətdə olanlardan, onun əsas problemlərindən, insanların gözləntilərindən şəhadət verir. Bu mənada, mənə elə gəlir ki, ədəbiyyat, ümumiyyətlə, incəsənət yalnız yazıçının təxəyyülünə qapılıb qalmadan, ətraf aləmlə sıx təmasda olmalıdı.

- Yəni, siz hesab eləyirsiniz ki, ədəbi əsər ətraf aləmdə nəyisə dəyişə
bilər?

- Bəli. Fikrimcə, ədəbiyyatın real həyata böyük təsiri var. Problem
yalnız bizim bü təsirin miqyasını heç cür ölçə bilməmyimizdədi. Məsələn,
biz deyə bilmərik ki, «Hərb və sülh» kimi bir roman insanlarda hansı
effekti yaratdı. Bunu görmək, əllə yoxlamaq mümkün deyil. Amma şəxsən
özüm qəti əminəm ki, mənim insanlar və dünya haqqında təsəvvürlərimin
təkmilləşməsinə səbəb bu kitabı oxumağım olub. Ədəbiyyat səni hər şeyə
qarşı daha həssas eləyir - əzabdan xoşbəxtliyə qədər. Bu mənada, əminəm
ki, ədəbiyyatın və incəsənətin həyata çox böyük təsir gücü var.
İstənilən totalitar rejimdə həmişə ədəbiyyatı nəzarətdə saxlamağa
çalışırlar, ona etibar eləmirlər. Çünki burada hakimiyyətə qarşı tənqidi
fikirlər ola bilər. Bu, bir həqiqətdi. Özü də təkcə siyasi yox, daha
geniş anlamda.

Sanballı sənət əsərləri insanları dəyişir və onlar üçün
hakimiyəti təbliğat vasitələriylə idarə etmək çətinləşir. Bu mənada,
mədəniyyət və incəsənət azadlığa böyük dəstəkdi. Azadlıq isə istənilən
incəsənətin gizli məqsəddi. Doğrudu, ədəbiyyat haqqında daha çox
hansısa məşğuliyyət kimi danışılır, belə qəbul olunub, amma ədəbiyyat
daha geniş anlam kəsb edir.


Kitabı yandırdılar


- Sizin ilk romanınız «Şəhər və itlər»i ictimaiyyət qarşısında
yandırmışdılar. Bu əsərdə valideynlərin öz yeniyetmə övladlarını hərbi
məktəbə vermələrindən bəhs olunurdu. Bu xülyayla ki, bəs orada onlar
«əsl kişilik məktəbi» keçəcəklər. Sizin bu əsərinizin o vaxtkı Peruya
hansı təsiri olduğunu deyə bilərsinizmi?

- Bu təsirin necə olduğunu mən haradan bilim? Ən azı kitabı
yandırdılar, dəqiq olanı budur (gülür). Mənə elə gəlir ki, hər halda,
kitab öz məqsədinə çatdı. Əksər oxucular demokratik cəmiyyət barədə
düşünməyə başladı. Onda mən hələ cavan idim (gülür). Bu əsər 1960-cı
illərin əvvəllərində dərc olundu.

- Siz özünüz də hərbi məktəbdə oxumusunuz. Kitabda öz şəxsi təcrübənizə əsaslanmışdınız?

- Bəli, mən iki il orada oxumuşam və kitab yaşadıqlarımı ehtiva
edir. Amma bu, avtobioqrafik əsər deyil.



Braziliyada dini hərəkatın üsyanı



- Rusiyada artıq neçə ildi ki, ordunun müqavilə əsasında formalaşmasıya
bağlı qızğın müzakirələr gedir. Sizin buna münasibətiniz necədi?

- Əlbəttə bu, xeyli yaxşı olar. Əksər ölkələr indi yavaş-yavaş buna
gedir. Axı, burda məqsəd, ümumiyyətlə, hərbi kontingenti ixtisar
etməkdən ibarətdi. Dünya, beynəlxalq sazişlər, hər şey ordunu ixtisar
edib, hərbi xərcləri azaldaraq bu vəsaiti təhsilə, səhiyyəyə,
mədəniyyətə yönəltməyi nəzərdə tutur. Bilirsiz, bu, bəşəriyyət üçün daha
faydalı olardı.

- Bəs həyatınızda baş verən hansısa hadisənin sizin ədəbi əsərinizdə
inikasını tapdığı nümunə varmı?

- Bəli… Məsələn, elə bu yaxınlarda rus dilində işıq üzü görən
«Axirət gününün müharibəsi» romanım. Uzun illər braziliyalı Euklides da
Kunyanın kitabı məni heyrətə gətirmişdi. Bu, roman deyil, XİX əsrin
sonları Braziliyasından bəhs edən sosioloji, tarixi araşdırmadı.
Braziliyanın şimal-qərbində baş qaldıran məşhur üsyan barədədi. Bu, sirr
dolu bir üsyan idi, çünki dini hərəkat tərəfindən təşkil olunmuşdu. O
vaxtlar Braziliyada hökm sürən monarxiya çox əmin-amanlıqla devrilib
yerində respublika qurulmuşdu. Həmin regionda isə bu, bir il sonra
gerçəkləşdi.

Konseleyro ləqəbli bir ruhani kəndliləri Respublikaya qarşı qaldırmışdı.
Onlara izah eləyirdi ki, bəs bu, iblisin əliylə olan işdi, ilahi
qanunlara və həqiqi dinə zidd olan bir şeydi. Kəndlilər və yoxsular ona
inanıb Respublikaya qarşı qiyama qalxdılar. Baxmayaraq ki, Respublikanı
quranlar çox maarifpərvər və idealist insanlar idi. Və onlar
Braziliyanın bu yoxsul insanlarının niyə onlara qarşı qalxdıqlarını
anlaya bilmirdilər. Və bunu anlaya bilmədiklərindən belə bir nəzəriyyə
düzüb qoşdular ki, - intellektualar nəyisə anlaya bilməyəndə nəzəriyyə
düzüb qoşurlar (gülür) - bəs həmin qiyamçılar heç də yoxsul adamlar
deyillər. Guya onlar mülkədarlardı.

Bu qiyamı yatırmaq üçün ora ordu göndərdilər. Kəndlilərin üstünə dörd hərbi hissə göndərilmişdi.

Respublikaçılar əliyalın kəndlilərin peşəkar ordunu necə yendiklərini də
heç cür anlaya bilmirdilər. Dördüncü yürüşdə həmin kitabın müəllifi
Euklides da Kunya da iştirak etmişdi. Və özünə sual etmişdi: biz nə
eləyirik? Bunlar axı yoxsul insanlardı. Biz doğrudan da iblisin
ordusuyuq. Və həqiqətdə nələrin baş verdiyini araşdırmağa başlayır.
Beləcə, «Sertanlar» adlı kitab ərsəyə gəlir. Bu kitabı oxuyanda mənə elə
təsir etdi ki, özüm də bu barədə kitab yazmaq istədim. Və mən bu tarixi
oxumağa başladım. Və məhz roman yazmaq qərarına gəldim. Amma tək üsyan deyil, həm də nəzəriyyələrdən gözləri tutularaq öz doğma ölkələrində
nələrin baş verdiyini anlaya bilməyən həmin o braziliyalı
intellektuallar barədə. «Axirət gününün müharibəsi»ni üç ilə yazdım.


Markes haqda danışmaq istəmirəm

- Sizin «Yaramaz qızın sərgüzəştləri» romanınızın rusiyalı oxucuları bu
əsərin müzakirələri zaman belə qənaətə gəliblər ki, buradakı məhəbbət
sujeti çox güman sizin şəxsi təcrübəniz əsasında qurulub? Elədi?

- (gülür) Yox, hamısı uydurmadı. Roman həmişə şəxsi yaddaşının,
həyatda rast gəldiyin insanların qarşılığından doğulur. Kibrid kimi bir
şeydi və sənin başına gələn hadisələrdən, yaddaşının özündən daha
önəmlisi materialı necə işləməkdi. Mən bu kitaba yalnız 1960-cı il
Fransası və 1970-ci illər Almaniyası ilə bağlı xatirələrimi daxil etdim.
Çünki o ölkələrdə yaşamışam. Amma personajlar təxəyyülümün məhsuludu.

- Siz gününüzün dərdləriylə bağlı roman yazanda nə istədiyiniz aydın
olur. Bəs, «Yaramaz qızın sərgüzəştləri», «Ögey ananın tərifli sözləri»,
«Don Riqobertonun gündəlikləri» kimi kitabları yazanda hansı məsələləri
həll edirsiniz?

- Bu, «mütləq xoşbəxtlik üçün insan öz həyatını necə təşkil
etməlidi» sualı ətrafında araşdırmadı. Don Riqoberto da məhz buna cəhd
etmək istəyir. Görürsünüz ki, o, təsviri sənəti, ədəbiyyatı, müsiqini
sevir. Və o, donya Lukretsiya kimi bir qadınla rastlaşır. O özü üçün
şəxsi cənnət yarada bilir. Və sonda onun nə qazandığını yoxlamaq olar.
Cənnət, yoxsa cəhənnəm (gülür). Çünki bu, həmişə gözlənilməzliklərlə
nəticələnir. Belə görünə bilər ki, o özünə mükəmməl həyat tərzi yaradıb,
amma nəzarət eləyə bilmədiyi nələrsə yenə var. Və bu, hər şeyi dəyişir.
Bütün ideya da elə bundadı.


Flober dahilik iddiasında idi


- Sizin «Ögey ananın tərifli sözləri» əsərinizdəki inçest motivi
Markesin «Yüz il tənhalıqda» romanını yada salır.

- Bu, Markesdəki kimi magik realizm deyil. Bu bir həqiqətdi ki,
Latın Amerikası ədəbiyyatında fantaziya çox vacibdi. Markes, Borxes,
Kortasar. Mənim kitablarım isə uydurma aləmdən daha çox real aləmə
söykənir. Amma o da ola bilər ki, bəlkə öz mətnlərimlə bağlı məndə
yanlış təsəvvür var.

- Bir halda ki, söhbət Markesdən düşdü, soruşmaq istərdim: belə qəbul
olunub ki, siz onunla Kuba inqilabi ilə bağlı fikirlərinizin üst-üstə
düşməməsi səbəbindən 30 il küsülü qalıb (deyilənlərə görə, hətta
Meksikada kinopremyera zamanı dalaşmısınız da) sonra, hər halda,
barışmısız. Bu, belədi?

- Bu barədə sizə heç nə deməyəcəyəm. Əgər gələcəkdə mənim və
Markesin bioqrafları olacaqsa, qoy onlara başlarını sındırmaq üçün bir
şey qalsın. Odur ki, bu məsələyə nə o şərh verir, nə də mən (qəhqəhə çəkir).

- Siz Flober haqqında kitab yazmısınız...

- Hə, «Madam Bovari» haqqında.

- Sizi Floberlə nə birləşdirir?

- Əvvəla, mən onu böyük yazıçı hesab eləyirəm. O, «Madam Bovari»
xüsusi qeyd olunmaqla, qiyamət romanlar yazıb. Amma məsələ heç bunda da deyil. Cavanlığımda o mənə çox böyük köməklik edib. 1951-ci ildə
Fransada olanda «Madam Bovari»dən elə təsirlənmişdim ki, Floberin
qələmindən çıxan hər şeyi ara vermədən oxumağa girişdim. Və bu, xüsusən
də bu roman üzərində işlədiyi beş il ərzində yazdığı məktublar mənə çox
kömək etdi. «Madam Bovari»ni yazmağa başlayanda o, ortabab, təqlidçi
yazarlardan biri idi. İlk əsərlərində Flober əsl Flober deyil, mütaliə
etdiyi kitabları özününküləşdirən birisidi.

Amma onun ölçüyəgəlməz iddiası vardı. O, nəhəng yazıçı olmaq istəyirdi. Və özü özünün ən sərt tənqidçisinə çevrildi. Flober hər ifadə üzərində işləyərkən onu dəfələrlə yazıb-pozmalı olurdu. O, dahilik iddiasında idi. Və «Madam Bovari» bunun mümkünlüyünün bariz nümayişidi. Nizam-intizam,
yazdıqlarına tənqidi münasibət dünya işığına nəhəng əsərlər çıxara
bilər. Dahi gərək anadangəlmə olsun, sonradan bu mərtəbəyə qalxmaq isə
çox çətindi. Flober öz istəklərinin və iradəsinin köməyi ilə özündən
böyük yazıçı yaratdı. Onun bu qələbəsi dahi doğulmayanlar üçün böyük
örnək ola bilər. Mən də dahi doğulmamışam, amma Floberin nümunəsindən
çox şey öyrənmişəm.

- Siyasi aləmdə də adi hallanan bir yazıçı kimi iqtisadi böhrandan
çıxış yollarını necə görürsünüz?

- İndi biz tamam başqa - sərhədsiz, qlobal dünyada yaşayırıq. Bu,
yeni situasiyanın yaranması deməkdi. Məndə belə bir hissiyat var ki, biz
köhnə dünya ilə müqayisədə daha yaxşı yaşayacağıq, hətta 60-70-ci
illərlə müqayisədə də. O vaxt atom fəlakəti təhlükəsi var idi. İndi
qloballaşma nəticəsində yoxsul ölkələr əvvəlki illərdən xeyli sürətlə
inkişaf edə bilərlər. Odur ki, mən bu situasiyaya pessimist yox, daha
çox optimistcəsinə baxıram.

- Amma bu böhranı kapitalizm böhranı da adlandırırlar.

- Kapitalizmdə böhran yaranışından bu yana həmişə olub. Amma gəlin
ümid edək ki, bu böhran sistemdə olan çatışmazlıqların korrektəsi üçün
bizə yardımçı olacaq: məsələn, kapitalizmin əsas problemi olan
korrupsiya, maliyyə sistemi üzərində nəzarətin kifayət qədər
olmamasında. Ümumiyyətlə, kapitalizm heç də pis işləməyən bir sistemdi.
XIX əsrdə son ümid yeri kimi yaranan digər alternativ, utopik
cəmiyyətləri yada salın. Sosializm, kommunizm. Onlar işlək deyillər və
fəlakətlərlə, totalitar rejimlərlə sonuclanırlar. Əgər biz indikisistemi açıq eləsək, mətbuat azadlığını təmin etsək, hakimiyyətin
ünvanına tənqidi fikirlərə yer, siyasi partiyalara sərbəstlik versək,
insan haqqlarını qorusaq, bu, müəyyən mənada kapitalizmin qarşısında
məhdudiyyətlər qoyaraq onu nizama salacaq. Məncə, alternativ quruluş
yalnız pisliyə aparacaq.


Nə yaxşı ki, Brodskini bu yeni Rusiyada da oxuyurlar.


(Söhbət yekunlaşandan sonra Lyosa qəflətən soruşur.)

- Brodskini necə, indi Rusiyada oxuyurlar?

- Bəli, əlbəttə, bu yaxınlarda 70 illik yubileyi qeyd olundu, o
vaxtacan kitabları yenidən dərc edildi.

- Nə yaxşı. Biz axı, dost idik. O, çox xarizmatik şəxsiyyət idi.
Əsl rus idi: sentimental, xeyirxah, idealist. İngilis ədəbiyyatının
dərin bilicisi idi. İngilis və Amerika şairlərinin şeirlərini əzbərdən
deyirdi. Biz onunla ABŞ-da, böyük Britaniyada görüşürdük. Naşirimiz eyni idi. Nə yaxşı ki, onu bu yeni Rusiyada da oxuyurlar.


“Xəzər” jurnalı
Tərcümə: Yaşar

• Ağadadaş Ağayevlə mühafizəçi 5 ilə qədər həbs oluna bilər
• İstanbulda Frankfurt Beynəlxalq Kitab Sərgisinin regional koordinatoru ilə görüş keçirildi
• Mühafizə olunan qədim kitabların sərgisi təşkil edilib