Kulis.az “Qarğıdalı adası”, “O biri sahildən”, “Xibula” kimi filmlərin rejissoru, ssenarist və prodüser Georgi Ovaşvili ilə müsahibəni təqdim edir.
– Gürcü-abxaz münaqişəsindən bəhs edən trilogiyanızdan iki filmə – “O biri sahildən” və “Qarğıdalı adası”na baxmışam, “Xibula” haqqında isə oxumuşam. Bu trilogiyada toxunduğunuz mövzular bizim üçün də aktualdır. Müharibə də, idarəetmədən əl çəkib əyalətə gedən prezident mövzusu da. Mən söhbətimizə “Qarğıdalı adası” və “O biri sahildən” filmləri fonunda müharibə mövzusu ilə başlamaq istəyərdim. Köhnə bir müsahibənizdə gürcü cəmiyyətində abxaz-gürcü münaqişəsindən danışanda pasifizmin yaxşı qəbul olunmadığını demisiniz. Bəs indi bu məsələ ilə bağlı vəziyyət necədir?
– Təbii ki, problem qalır, amma dünya tədricən dəyişir. Bunu nə mənada deyirəm? Təxminən, 30 il əvvəl bu münaqişələr başlayanda hər yerdə olduğu kimi, bizdə də kənardan provokasiya olmuşdu. Keçmiş SSRİ-nin ərazisində baş verən etnomünaqişələr heç yerdə öz-özünə başlamayıb. Vaxtilə, yəni Sovet İttifaqı qurulanda belə bir siyasət vardı. İmperiyanın bir parçası olan ölkələrdə həmişə elə bir mexanizm qurulurdu ki, əgər birdən nəsə onların istədiyi kimi getməsə, vəziyyətə nəzarət etmək asan olsun. Bu Stalinin sistemi idi. Buna görə də müxtəlif respublikaların ərazilərində avtonom respublikalar və ya avtonom vilayətlər yaradılırdı. Bunu necə əsaslandırırdılar? Deyirdilər ki, milli azlıqlar həmin ərazilərdə kompakt şəkildə yaşayırlar və onlar üçün nəsə qurmaq lazımdır. Amma vaxtı çatanda bu mexanizm asanlıqla saatlı bomba kimi işə salındı. Məsələn, Gürcüstan müstəqilliyini elan edən kimi dərhal münaqişələr başladı. Dedilər ki, əgər siz müstəqillik istəyirsinizsə, biz də müstəqillik istəyirik, hamı müstəqillik istəyir və s.və i.a. Əvəzində nə aldıq? Yeni dövlətlərin parçalanmasını. Azərbaycanda da belə oldu, Gürcüstanda da, Moldovada da və s. Həmin silahlı münaqişələrdən sonra biz, faktiki olaraq o əraziləri və indi Cənubi Osetiya adlanan əraziləri itirdik. Təbii ki, o dövrdə bu problem çox kəskin, çox aktual idi. Amma bilirsiniz ki, Azərbaycandan fərqli olaraq, Gürcüstandakı münaqişələr, necə deyərlər, donduruldu; bütün bu illər ərzində onlara aksent edilməməsi ilə bağlı bir siyasət vardı. Məsələn, son illər biz bu məsələlərlə bağlı heç bir prioritet fikir eşitmirik. Əgər məsələ aktiv deyilsə, daim gündəmdə saxlanmırsa, belə bir ideologiya yoxdursa, yeni nəsil də bu ruhda olmur, “ölkə birləşdirilməlidir”, “vahid olmalıdır”, “oralar da bizim ölkəmizdir” kimi fikirlərlə yaşamır. Bu gün Gürcüstanda, Abxaziyada, Osetiyada yeni nəsil artıq bunu anlamır, onlar üçün fərqi yoxdur. Ona görə də uzun illərdir ki, bu məsələlər ikinci, üçüncü plana keçib, aktual deyil və belə davam etsə, bəlkə də, sabahın nəsli üçün tamamilə yad bir məsələ olacaq. Deyəcəklər ki, Abxaziya nədir, nəyimizə lazımdır və s.
– Bəs konkret sizin üçün bu məsələlər hələ aktualdır?
– Mən bilirəm ki, hər ölkə, hər dövlət, hər xalq üçün dövlətçiliyin təməli – milli bütövlük, vahid ölkədir. Başa düşürsünüz, əgər təhtəlşüurunuzda kiminsə gəlib sizin bir otağınızı, ya da həyətinizin hansısa bir hissəsini əlinizdən aldığı ilə bağlı bir iz varsa, ola bilər ki, siz heç xatırlamırsınız, amma o işləyir, nəyinsə düz olmadığı, səndən qoparıldığı hissi qalır. Kimin qopardığını da hamımız çox yaxşı bilirik. Bunu edənlər nə abxazlardır, nə də osetinlər. Hər şey sizdə necə təhrik olunubsa, bizdə də elə təhrik olunub. Ancaq sizin vəziyyətiniz indi daha yaxşıdır. O mənada ki, şüurunuzda dövlətinizin varlığına inam möhkəmlənib. Bu, çox vacibdir. Dövlət öz ərazi məsələlərini həll edə bilməyəndə ona olan ümidi, inamı itirirsən, “Biz kimik?”, “Bu necə dövlətdir?” “Öz daxili problemlərimizi necə həll edə bilərik?” kimi suallar yaranır.
– Sizcə, biz müharibə haqqında necə filmlər çəkməliyik ki, başqalarına, bu barədə heç nə bilməyənlərə də maraqlı olsun?
– Düşünürəm ki, bunun düsturu çox sadədir. Əgər film, ya da rejissor, bəri başdan tərəf tutursa, bu qətiyyən maraqlı deyil. Rejissor, filmində hadisələrlə arasına məsafə qoymağı bacarmalıdır, tərəf yox, obyektiv nəqledən olmalıdır. Yəni mövzuya daxildən yox, xaricdən baxmalıdır. Bu o deməkdir ki, mən buradan ora, ya da oradan bura baxmıram, kənardan baxıram. Ancaq bu halda mövzu maraqlı olacaq. Lap əvvəldən tendensiya ilə ayaqlaşmağa çalışsa – fərqi yoxdur, bunu qalib tərəf edir, ya da məğlub tərəf – yaratdığı heçnə olur və heç kimə maraqlı görünmür. Bilirsiniz, mən həmişə çalışmışam ki, tərəf olmayım. Bu mənim üçün hər zaman əsas prinsip olub. Bilmirəm, məndə necə alınıb, amma həqiqətən ürəyimdə özümü heç bir tərəfdə hiss etməmişəm, çünki hər iki tərəf mənə çox yaxın, doğma idi. Mən müharibənin insanlara nələr etdiyindən danışmaq istəyirdim. Onların hansı tərəfdən olduğu vacib deyil, nəticə hamı üçün eynidir. Buna görə də filmlərim haqqında xoşagəlməz rəylər olurdu. Gürcülər tez-tez məni satqın adlandırırdılar, çünki filmlərimdə pis gürcülər və yaxşı abxazlar da vardı. Amma bir halda ki, onlar bu barədə danışırdılar, deməli, filmlərim onlara maraqlı idi. Odur ki, film yalnız bir tərəfin mövqeyini ifadə edəndə, bir tərəfin əhval-ruhiyyəsini göstərəndə, suallara ancaq bir tərəfdən cavab verəndə – hansı tərəf olursa-olsun, fərqi yoxdur, belə film heç kimə lazım deyil.
– Necə fikirləşirsiniz, ümumiyyətlə, sənət adamının tərəf tutmağa haqqı yoxdur? O da insandır, axı.
– Mən bilmirəm, buna “haqqı olmaq”, ya da “haqqı olmamaq” demək olar, ya yox?! Hamımız insanıq və bu haqqı bizə kimsə verə, ya da əlimizdən ala bilməz.
– “Qarğıdalı adası”ndakı qoca da, “O biri sahildən” filminin qəhrəmanı Tedo da gec-tez reallıqla üz-üzə qalırlar: adanı su yuyur, Tedo zürafələri seçir. Bu, o deməkdir ki, onlar reallığa məğlub olurlar?
– Yox, bu qətiyyən şəxsən onların məğlubiyyəti demək deyil. Onlar nəyisə davam etdirirlər və o şeyi axıra çatdıra bilməyəndə başqası götürüb davam etdirəcək. İnsanlar kimi, bəşəriyyət kimi. Biz heç nəyi başlamağa, ya da bitirməyə qadir deyilik. Biz bu həyatın müəyyən bir parçasıyıq və ona öz töhfəmizi verib irəli ötürməliyik. Mənim qəhrəmanlarım məhz estafeti başqalarına ötürürlər.
– Yəni demək istəyirsiz ki, ümidi itirmək lazım deyil? “O biri sahildən” filminin finalında rəqs səhnəsi və sonra zürafələr peyda olanda mən dərin ümidsizlik hiss elədim.
– Mən düşünürəm ki, orada hələ bir az ümid var. Yaxşı şeylərin hələ davam etdiyinə, bitmədiyinə ümid… Məsələn, Tedonun sonu, dostu kimi olmur. Çünki Tedo o zürafələri, şirləri dostu kimi yox, başqa cür görür, o hülyanı başqa cür davam etdirir.
– Yeri gəlmişkən, Tedonu oynayan uşaq mənə zahirən Elem Klimovun “Gəl və gör” filminin uşaq qəhrəmanını xatırlatdı.
– Bu fikri bir neçə dəfə eşitmişəm. Təəssüf ki, mən hələ o filmə baxmamışam.
– Niyə Tedo roluna xüsusi uşaq seçmişdiniz?
– Mən konkret necə uşaq seçəcəyimi bilmirdim. Ümumiyyətlə, aktyor axtaranda konkret kimi axtardığımı bilmirəm. Kimi axtarmadığımı bilirəm və onu görən kimi deyirəm ki, yox, bu, bizlik deyil. Ona görə də mənim kastinqlərimdə bu həmişə problemə çevrilir. Kastinq assistentlərim həmişə soruşurlar ki, kimi axtaracağımızı bizə təsvir, ya da izah edə bilərsiniz? Deyirəm ki, bilmirəm, sadəcə axtarın və qeyri-adi bir şey tapın. Təbii ki, onlar da, mən də həmin anda bu “qeyri-adi”nin nə olduğunu anlamırıq. Bu konkret bir şey deyil. Sonra, birdən kimisə görürsən və başa düşürsən ki, məhz onu axtarırdın. Bu sevgi kimidir. Kimi axtardığını bilmirsən, birdən kimisə görürsən və “odur” deyirsən.
– Bu, İlyas Salmana da aiddir? O, Türkiyədə, ictimai mənada son dərəcə aktiv insandır. Amma kinoda onu, daha çox kommersiya filmlərində və sadəlövh rollarda çəkiblər. İlyas Salman nə ilə diqqətinizi cəlb etdi?
– Onu təsadüfən, dostum Rəis Çelikin “Lal gecə” filmində görmüşdüm; orada baş rolu oynayırdı. Mən filmə Avstraliyada jüri üzvü olduğum festivalda baxmışdım və məndə dərin təəssürat yaratmışdı. Filmin özü də, o insan da. “Lal gecə”, hadisələri bir gecədə cərəyan edən dramdır. İlyas orada inanılmaz oynayır. Mən “Qarğıdalı adası”nın əsas qəhrəmanını çox axtarmışdım – müxtəlif ölkələrdə müxtəlif aktyorlara baxmışdım. Sonra, birdən İlyas Salmanı xatırladım. Rəis Çeliklə danışdım, məni İlyasla tanış elədi.
– “Xibula” filmində də Qamsaxurdiya rolunu iranlı aktyor oynayır. Bildiyim qədər, bu, gürcü tamaşaçıları tərəfindən yaxşı qarşılanmayıb. Azərbaycanda da başqa ölkələrdən aktyor dəvət olunması, demək olar ki, hər zaman, əsasən də yerli aktyorlar arasında narazılıqla qarşılanır.
– Mən heç vaxt aktyoru milliyətinə görə seçmirəm. Aktyorun gürcü, rus, ya da hansısa başqa millətdən olub-olmayacağının mənim üçün heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Mən, sadəcə, mənə lazım olan aktyoru axtarıram və birdən məlum olur ki, mənə lazım olan aktyor Türkiyədə ya da İranda var və s. “Xibula” filmindən sonra məni çox tənqid etmişdilər. Deyirdilər ki, bizim prezidenti niyə qeyri-gürcü oynamalıdır? Bunu deyən tamaşaçını başa düşürəm. Çünki, çox vaxt kinonu reallıq kimi təsəvvür edirlər. Məsələn, “O biri sahildən” filmindən sonra da çoxlu xoşagəlməz reaksiyalar olmuşdu. Deyirdilər ki, filan şey səhv çəkilib, filan şey elə deyil, belədir və s. Mən də cavab verirdim ki, bu sənədli film deyil axı! Demək istədiyim odur ki, tamaşaçı filmi real həyat kimi qəbul edəndə ona hansısa ümid verir, toxunur, laqeyd qoymur. Ona görə, belə reaksiyalar olur. Məncə, film onların vecinə olmasaydı, heç bir reaksiya doğurmasaydı, pis olardı.
– Sizin hekayələriniz çox sadə və çox təsirlidir. Öz hekayələrinizi necə tapırsınız?
– Mən hər şeyi xırda kağızlara yazıram. Xoşuma gələn istənilən situasiyanı, diqqətimi çəkən şeyləri, ya da kimdənsə eşitdiyim əhvalatları həmişə bir cümlə şəklində qeyd etməyə çalışıram ki, sonra yadıma sala bilim. Hərçənd bu o demək deyil ki, yazdıqlarımın hər biri mütləq ssenari, ya da film olacaq. Buna rəğmən, onları yığmaq, daha doğrusu, həyatı yığmaq və özündə saxlamaq çox vacibdir. Çünki, onlar daha sonra başqa ideyaların təməlinə çevrilir. Bəlkə eləmək istədiyinə heç dəxli yoxdur, tamamilə başqa bir faktdır, amma qəfildən hansısa inersiya, harasa getmək üçün təkan verir. Bir də təbii ki, ədəbiyyat vacibdir. Ədəbiyyat həmişə bizə çox böyük ilham verir. Yəni fərqli üsullar var. Amma ən əsası odur ki, ürəklə əlaqə yaranmırsa, heç bir hekayə dəyər qazanmır. Əgər hekayənin ağrısını hiss etmirsənsə, səmimi deyilsənsə, heç bir yaxşı hekayə yaxşı ssenariyə çevrilə bilməz.
– Ssenari sizin üçün nədir? Dəyişikliklərə açıq olan orientir, yoxsa hər şeyin təfərrüatı ilə yazıldığı və eynilə çəkildiyi bir şey?
– Mən ssenari üzərində həddindən çox işləyirəm. Ssenaristimlə birlikdə hərdən, səkkiz-on fərqli qaralamalar yazırıq, daha yaxşı nəticə alana qədər davam edirik. Yalnız bundan sonra mən rejissor versiyası üzərində işləyirəm və hər şeyi ən xırda detallarına qədər kağıza yazanda özümü daha rahat hiss edirəm. Çəkiliş meydançasına gedəndə artıq əlimdə, necə deyərlər, fəaliyyət planım hazır olur və bu mənə sərbəstlik verir. Çünki bilirəm ki, hər şey hazırdır və mən indi başqa şey haqqında rahat fikirləşə bilərəm, əgər bir çətinlik yaransa, əlimdəki kağızlara baxacağam.
– Çəkiliş zamanı dəyişdiyiniz şeylər olurmu?
– Mütləq olur. Bir də belə vəziyyət var: mən ssenaridə olan, amma sonra filmə salmadığım həddindən çox səhnə çəkirəm. Hətta çox böyük səhnələr. Üzərində işləyirik, çəkirik və elə çəkiliş gedə-gedə fikirləşirəm ki, bu səhnə lazım deyil. Amma yenə də çəkirəm. Sonra məlum olur ki, həqiqətən lazım deyil. Belə səhnələrlə sərbəst davranıram, çünki vidalaşmağı öyrənmişəm. Elə rejissorlar var ki, onlar üçün nəyisə kəsib atmaq çox çətindir. Nəticədə ölçü hissini itirirlər. Düşünürlər ki, hansısa səhnəni çıxarsalar, daha pis olar, nəinki saxlasalar. Halbuki saxlayanda pis olur. Elə bil qarşında çoxlu yemək var və sən hamısını yemək istəyirsən. Halbuki, ən yaxşılarını yesən, kifayət edir, daha çoxuna ehtiyac yoxdur. Filmdə də çəkdiyin hər şeyi göstərmək istəyirsən, amma belə olmur.
– Trilogiyanın hər filmində, ən azı, üç ssenarist adı saydım. Yəni həmişə həmmüəlliflərlə işləyirsiniz. Bu cür iş prosesinin mənfi və müsbət tərəfləri nədir?
– Trilogiyada bir neçə ssenaristlə işləməyimin səbəbləri vardı. Ancaq son filmimdə təkcə mən və ssenaristim olub. İş sistemimiz belədir: mən ona hekayəni verirəm, o da strukturu qurur, sonra mənə verir. Beləcə bir neçə dəfə, ən yaxşıya nail olana qədər davam edir. Axırda son versiyanın rejissor ssenarisini yazıram.
– Bir də fərqli operatorlarla işləyirsiniz. Hələ öz operatorunuzu tapmamısınız, ya sizin üçün belə daha rahatdır?
– Düşünürəm ki, öz operatorumu tapmışam, ancaq təəssüf ki, o, artıq kinoda işləmir. Mən çox istəyirdim ki, “Qarğıdalı adası”nın quruluşçu operatoru Elemer Raqayi ilə davam edim, ancaq o, artıq kino çəkməyi dayandırıb. Çünki artıq 80 yaşı var və kinodan yorulduğunu deyir.
– Son filminiz “Füsunkar Yelena” haqqında bir az oxudum və belə başa düşdüm ki, siz artıq gürcü cəmiyyətinin yeni bir mərhələsini araşdırmağa başlamısınız. Bu filmin qəhrəmanları yeni həyat şərtlərinə alışmağa çalışan gənc qız və ortayaşlı rejissordur. Etnomünaqişə mövzusu sizin üçün bitib?
– Mən bu barədə çox fikirləşirəm. Demək istədiyim hər şeyi deyə bilmişəm, ya yox? Əlbəttə, bilirəm ki, hər şeyi deməmişəm və bu mümkün deyil. Ola bilsin, nə vaxtsa bu mövzuya yenə qayıdacağam, amma bu tez olmayacaq. Yeri gəlmişkən, gürcü-abxaz münaqişəsi ilə bağlı bir layihəmiz də var. Bu, münaqişənin ən ağır tərəfi, Abxaziyadan piyada gələn, nəhəng bir aşırımı keçməyə məcbur qalan 100 minə yaxın qaçqınla bağlıdır. Bir novella əsasında ssenari yazmışıq bu barədə. Novellanın müəllifi özü o yolu, aşırımı şəxsən keçib və orada baş verənlərə şahid olub. Bu, Gürcüstanın yeni tarixində ən ağrılı məqamlardan biridir. Hələ də cavab verən yoxdur ki, o insanları o çətin yolla getməyə kim vadar etmişdi? Məsələ bundadır ki, rus qoşunları Soçi tərəfdən daxil olanda böyük insan dəstələri Gürcüstana doğru qaçmağa başlayıb. Orada İnquri çayının üzərində bir körpü var. Abxaziyadan çıxmaq üçün o körpünü keçmək kifayət idi. Amma kimsə həmin yolu bağlamışdı və qaçqınları Qafqaz dağlarından keçməyə vadar etmişdi. O yolda xeyli insan həlak olub. Bunu edən adam və ya güc, o insanları bilərəkdən ölümə göndərib. Bu barədə bir ssenari yazmışıq, bir abxazla gürcünün real hekayəsidir. Gürcü, abxazı əsir götürür ki Gürcüstana çatandan sonra abxazların əlində əsir olan atası ilə dəyişsin. Buna görə də onu o aşırımdan keçirməyə məcbur qalır.
– “Xibula” da, “Qarğıdalı adası” da, “O biri sahildən” də, indi danışdığınız hekayə də – hamısı yol haqqında filmlərdir, bir növ “road-movie”dir. Bu janrı məzmun tələb edir, yoxsa sizin üçün yolun xüsusi bir anlamı var?
– Yolun mənim üçün çox böyük anlamı var. Bütün həyat bir yoldur – təkcə simvolik anlamda yox, həm də real olaraq. Mən də hərdən fikirləşirəm ki, bütün filmlərimdə, ssenarilərimdə mütləq yol olur; qəhrəman A nöqtəsindən B nöqtəsinə getməlidir. Yəqin, bu həm də həyatdır – doğulandan ölümə qədər olan yol.
– Gürcü kinematoqrafiyası hələ Sovet dövründən xarici festivallarda ən çox iştirak edən və əhəmiyyətli mükafatlar qazanan kinematoqrafiyadır, elə indi də müxtəlif festivallarda gürcü rejissorlarının adlarına tez-tez rast gəlmək mümkündür. Daxildən olan bir insan kimi, müasir gürcü kinematoqrafiyasını necə dəyərləndirirsiniz?
– İndi o gürcü kinosundan nəsə qaldığını düşünmürəm. Bir çox rejissorlar trendlərə uymağa çalışırlar. Onlar necəsə öyrəniblər ki, festivallarda qəbul olunmaq üçün necə filmlər çəkmək, hansı trendləri mövzu etmək lazımdır, hansı mövzuda filmləri satmaq çox asandır. Mən o filmlərə baxanda çox kədərlənirəm. Çünki onlar ağrıdan yaranmır, ürəkdən gəlmir, Sadəcə bilirlər ki, hansı mövzu satıla bilər və daha çox formaya önəm verirlər. Mərhum dostum, kino tənqidçisi Hans Şlegel deyirdi ki, Avropada, ya da Amerikada heç kim gürcü Koka-kolası içməyəcək, onlara gürcü şərabı lazımdır. Məncə, bu ifadədə düstur verilib. Özününkünü satmalısan. Özününkü o deməkdir ki, dünyaya buranın problemləri maraqlıdır, dəbdə olan yox. Dəb hər yerdə eynidir. Düşünürəm ki, sizin rejissorlar da mövzunu burada, öz cəmiyyətlərində tapmağa çalışmalıdırlar. Sadəcə sosial, siyasi, ekoloji problemlərdən danışmıram. Burada həddindən çox müxtəlif mövzular var. Mövzunu başqa yerlərdə axtarmaq lazım deyil. Sadəcə səmimi olmaq və dünyaya şəxsən özünün, öz xalqının ağrısını göstərmək lazımdır. Məncə, bu işin başqa bir düsturu yoxdur.
Söhbətləşdi: Aygün Aslanlı
“Fokus” analitik kino jurnalı, İyun 2023 / №12
"Kinoyazar.az"
