Müsahibimiz “Axınla aşağı” filminin rejissoru Asif Rüstəmovdur.
- Asif, bu filmi nə qədər şəxsi təcrübə kimi qəbul etmək olar?
- Tam avtobioqrafik təbii ki, ola bilməz. Amma şəxsi nüanslar mütləq var. Belə deyək, şəxsi təcrübəyə, emosiyalara əsaslanan, amma tamamilə fərqli bir süjet xətti.
- Əvvəldə ataya qarşı amansız münasibət, sonradan ona mərhəmət hissi və sonda bağışlama... Bunları ssenarində əvvəldən nəzərdə tutmuşdun, yoxsa çəkiliş prosesində improvizələr oldu?
- İmprovizələr oldu, amma bunun sən dediyin situasiya ilə qətiyyən əlaqəsi yoxdur. Amma bir şəxsi məqamı da qeyd edim. Bağışlamaq düşüncə olaraq hardasa montaj mərhələsində oldu. Final daha qəddar ola bilərdi. Filmə baxanda ekranda mövzunu daha dərindən dərk edirsən ki, filan şeyi belə çəkməli deyildim, səhvdir. Yəni bu, elə prosesdir ki, illərlə gedəcək. Və montaj dövründə qənaət yarandı ki, bir az bağışlama olmalıdır. Hərçənd atanın mənəvi günahkar olması ssenaridə əvvəlcədən vardı, amma oğulun ölümündə birbaşa günahkar deyil. Yəni oğlunu skuter vurub. İstənilən halda onun ölümü özünə qəsd deyil. Atanın üzərindən yük götürülür, müəyyən mənada bağışlanır. Amma finalda da görünür ki, ata o yüklə yaşamalıdır.
- Məsələn, necə bir qəddar final düşünmüşdün?
- Müxtəlif versiyalar vardı. Amma indi maraqsız gəldiyi üçün danışmaq istəmirəm.
- Film bitəndən sonra bəzi tamaşaçılarda sual yaranır ki, meyit onun oğlunun idi, ya yox. Məsələni bilərəkdən açıq qoymusan?
- Yox, mənim üçün dəqiq nöqtə var. Tamaşaçı üçün açıq qalması müəllif kimi mənim üçün maraqlıdır. Tamaşaçının fikrini yanlış hesab etmirəm. Əksinə, maraqlıdır ki, onu düşündürə bilmişəm. Bir də həmin səhnə iki cür anlaşıla bilər. Birincisi, onun oğlu deyildi. Amma axtarışa son vermək istəyirdi. İkincisi, hiss elədi ki, oğludur.
- Mənə birinci variantın hissiyyatını verdi. Yəni ata bəlkə də qəlbinin dərinliyində onun sağ olması haqda bir təsəlli saxlamaq istəyib.
- Mən də onu düşünüb çəkmişəm. Amma o biri variant da keçərlidir. Məsələn, Karlovi-Varı festivalında jüridə Koquaşvili adlı bir gürcü rejissoru vardı. O, dedi ki, biz baxdıq, bilmirəm necə, amma bizə aydın oldu ki, onun oğludur.
- Oğulun ölümündən sonra ata ilə ana bir araya gəlirlər. Mənə hardasa elə gəldi ki, qurbanvermənin missiyalarından biri də onların yenidən bir araya gətirmək idi.
- Yox, elə deyil. Həyatda qadınla kişinin bir araya gəlməsinin mahiyyəti dünyaya yeni insan, yeni övlad gətirməkdir. Bununla da missiya bitir. Hazırkı filmdə onlar bu missiyanı yerinə yetirə bilmirlər. Onların yenidən bir araya gəlməsinin anlamı yoxdur. Əgər finalda yeni insan dünyaya gətirmək üçün “gedək sekslə məşğul olaq” desəydilər, sənin dediyin ola bilərdi. Filmdə bu yoxdur, onların missiyası alınmır.
- Gözləyirdim ki, ata oğulu itirəndən sonra onu tanımaq üçün nələrsə baş verəcək...
- Elə olan halda qəhrəman oğul olacaqdı. Filmdə antiqəhrəman daha çox atadır. Yeri gəlmişkən, ssenarini 2007-ci ildə nazirliyə təqdim eləmişəm, amma 2013-cü ildə istehsalata buraxılıb. Ssenari dəyişib. İlkin variantda oğul taksi sürücüsü idi, ata onun maşınında meyidi axtarmağa gedir. Sonda ata maşını oğulun batdığı yerdə suya itələyir. Burda qəhrəman daha çox oğul idi.
- Sualtı çəkilişlərlə bağlı bir neçə kadr vardı...
- Sualtı çəkiliş bütöv bir xətt idi. Beş dəqiqəlik sualtı çəkiliş idi, amma təəssüf ki, texniki problemlər üzündən onu çəkə bilmədik. Buna görə filmin böyük bir dramaturji xətti itib.
- Polyak aktrisasını niyə dəvət elədin?
- Azərbaycanda bir neçə aktrisaya müraciət olundu. Amma maraqlanan olmadı.
- Açıq səhnəyə görə?
- Yox. Bizə faktura olaraq uyğun gələn iki aktrisaya təklif elədik. Hətta birini demək olar ki, təsdiq eləmək üzrə idik. Bir dəfə tanışlığa gəldi. İkinci dəfə rol barədə danışmaq üçün dəvət elədik. Gəlmədi, maraqlanmadı. Çox istədiyim bir rus aktrisası vardı, razı idi, amma qrafiki ilə uyğun gəlmədi.
- Aktyorlarla işləyəndə daha çox onların təcrübəsinə buraxdın, yoxda işlədin?
- Dialoqda olurduq. Onlar öz təcrübəsini, baxışlarını təklif edirdilər. Suallarını verirdilər. Düzmü, səhvmi işləyirik, onu bir yerdə təyin edirdik, öz ali həqiqətimizi axtarıb tapırdıq. Tamaşaçı fərqli baxa bilər, təbii. Bizi yanlış hesab edə bilər.
- Mənə elə gəldi ki, rejissura ilə daha çox məşğul olmusan, nəinki aktyorlarla...
- Təəssüf ki, məşq üçün vaxt çox az idi. Lazım olduğundan çox az. Paralel olaraq başqa problemlərin həlli ilə məşğul oldum. Şamil Süleymanovu bir gün əvvəl təsdiq etdik. Onun rolunu oynamalı olan adamın iştirakı müəyyən səbəblərdən alınmadı. Şamil müəllimlə meydanda birbaşa məşq eləmişik. Bəzən də olurdu ki, aktyor oyunu çox yaxşı alınırdı, amma hansısa texniki səbəbdən o səhnəni yenidən təkrarlayırdıq. Təkrarladıqca da aktyorun enerjisi də xərclənir, tükənir.
- Fimə baxanda düşündün ki, nələr alınmadı?
- Çox şeylər alınmadı. Faiz etibarilə götürsək düşündüyümüzün otuz faizi alındısa böyük şeydir.
- Nə mane oldu alınmamasına?
- Müxtəlif şeylər. İstehsalat problemlərindən tutmuş müəyyən şəxsi bacarıqsızlığa, maliyyəyə, yaşadığımız mühitə, akyorlara qədər. Məsələn, mən aktyor məktəbini dəyişə bilmirəm. Əlimizdə olanlarla işləməliyik. Mənim filmimdə iki aktyor yox, on nəfər aktyor oynamalıdır. Yəni meydanda çevriliş edə bilmərəm.
- Yəni konkret problem nədə idi?
- Tutaq ki, mənə 50 yaşındakı personajı oynamaq üçün aktyor lazımdır. Azərbaycanda həmin rola uyğun gələn üç nəfər adam var. O üç nəfərdən biri elə maliyyə deyir ki, filmin büdcəsinə uyğun gəlmir. Yerdə qalan birinin də rol xoşuna gəlmir, başqası bacarmır, alınmır da nəsə. Başqa adam da yoxdur, kimi təsdiq edək. Gürcünü, rusu da gətirib çəkə bilməzsən. Xüsusən də ona görə ki, səs yerində yazılırdı. Prinsipial olaraq filmdə dublyaj yoxdu. Çox problemlər var ki, mən həll edə bilmərəm və bununla bütün rejissorlar rastlaşır. Qaçılmaz problemlər filmə təsir edir. Amma təbii ki, öz səhvlərim də var.
- Film festivallara da gedib. Necə qarşılandı?
- Filmin ssenarisini yazanda düşünürdüm ki, bu festival filmi deyil və Azərbaycanda min nəfərə hesablanmış filmdir. İndiyə kimi yeddi festivala gedib. Ümumiyyətlə, festivallara qəbul olunması mənim üçün bir az sürpriz oldu. Amma getdi və normal qarşılanır. Mən əvvəllər də festivallarda çox iştirak etmişəm. Jüri kimi də iştirak eləmişəm. Festival konyunkturasını yaxşı bilirəm. Festival bürokratiyasının tələb elədiyi heç nə yoxdur filmdə. Düşünülmüş şəkildə ssenarini yazanda o elementlərdən qaçırdım. Bəlkə də bəzi yerlərdə yanlış qaçırdım. Çünki bəzi yerlərdə özüm də zidd olaraq qaçırdım. İndi mənə elə gəlir ki, bu, düzgün düşüncə deyil. Əgər film, tələb edirsə bundan istifadə eləməlisən. Amma çəkəndə radikal düşünürdüm, istəmirdim ki, konyunkturaya uyğun şeylər olsun.
- Konyunktura ilə bağlı bir neçə elementi deməyini istərdim.
- Çoxdur. Festivalların özünün oturuşmuş baxışlarına uyğun tələbi var və bu ölkədən ölkəyə dəyişir. Məsələn, Azərbaycandan bir şey, İrandan bir şey, Rusiyadan başqa şey gözləyirlər. Festivalların region üzrə illərlə film seçən adamları var. Həmin adamlar region üzrə trendi təyin edir. Festival filmlərinə baxanda o trendi hiss edirsən, hansı təkrarlar gedir, onu görürsən. Yəni gözləntiləri var. Azərbaycandan da gözləntilər var ki, bizim kino Avropa tamaşaçısı üçün necə olmalıdır.
Asiya festivallarında bu, daha azdır. Daha demokratikdirlər, daha geniş bucaqdan baxırlar. Avropa festivalları o mənada daha dar düşüncəlidirlər. Baxmayaraq ki, “A” kateqoriyalı festivalların böyük əksəriyyəti Avropadadır. İndi dəyişikliklər gedir, amma az. Azərbaycan, Orta Asiya bir məkan kimi qəbul edilir, tələb olunan şeyləri ümumiləşdirsək-kasıblıq, ucqar yerdə yaşayan insanlar, heyvandarlıq, ekzotika, sosial problemlər, etnoqrafik, folklor elementlərinin olmasıdır. Ona görə də prinsipial olaraq bunlardan qaçmağa çalışmışam.
- Ənənəvi sual vermək istəyirəm. Bilirəm ki, rejissorlar bu sualdan qıcıqlanırlar. Amma yenə də. Filmin mesajı nə idi?
- Müsahibədən sonra bəzi şeyləri deyərəm. Çünki kimsə yazmaq istəyirsə onu çaşdırmasın. Necə qəbul edirsə elə yazsın. Rejissor bunu izah etməməlidir.
- Rəng korreksiyası ilə bağlı soruşmaq istəyirəm. Mənə elə gəlir, nəsə nuara (pessimizm atmosferini verən üslub) yaxın bir şey olmalıydı...
- Əksinə biz çalışmışdıq ki, realistik, sadə olsun, xüsusi işıq-kölgə effektinə çalışmamışdıq. Rəng korreksiyasını müəyyən səbəblər ucbatından xaricdə edə bilmədik. Bizim filmi çəkərkən qoyduğumuz kriteriyalara cavab vermir. İstənilən halda ekranda görünən rəng baxımından bizim çəkdiyimiz film deyildi. Kinoteatrlarda da fərq olur. Yəni elədiyimiz rəng korreksiyası başqa cür görünür. Bir kinoteatrda brak, digərində çox yaxşı görünür. Zaldan, ekranın ölçüsündən asılıdı.
- Filmin strukturu ilə bağlı nə deyə bilərsən?
- Ümumiyyətlə, film üç hissəyə bölünüb. Üslub olaraq eklektikdir. Uşaq batana kimi filmdə musiqi yoxdur, səhnələr əl kamerası ilə çəkilib. Uşaq batandan sonra ilk musiqi peyda olur və böyürtkən yeyən səhnəyə kimi davam edir. Dondurucu sexindən sonra ya ştativdən ya krandan istifadə eləmişik - çiyindən çəkiliş ümumiyyətlə, yoxdur.
- İndi nə çəkməyi planlaşdırırsan?
-Heç nə. Azərbaycanda rejissorluq insanı məhv edən, yorucu sənətdir. Peşəkar ssenarist kimi çalışmaq istəyirəm. Üç film kifayətdir ki, sağlamlığın məhv olsun, mənsə çox yaşamaq istəyirəm. Bu şərtlərdə Azərbaycan kinosunun birnəfəsə çəkilməsi alınmır. Daim nəsə problem çıxır ki, fasilə verməli olursan. Rejissorluq kino sahəsində ən uğursuz peşədir.
