Müasir dövrdən yol alıb bəşəriyyətin ilkin çağına doğru getsək, bu yolda insanlar arasında baş verən ünsiyyətin hər bir həlqəsini zəncirvari nüvə reaksiyası sanaraq izləsək, bəlkə də indiyə qədər sirri açılmayan bir çox mağara yazılarının məhz lüğətlərdən ibarət olduğuna şahidlik edərik.
İnsanın öz mağarasını tərk edib qonşu mağaraya gedərkən əlinə götürəcəyi iki vacib əşyadan birinin məhz lüğət olma ehtimalı çox böyükdür.
Lüğətlər insanları, icmaları, qəbilələri, ölkələri birləşdirən elə vacib bir komponentdir ki, onsuz müasir dünyanın kommunikativliyini təsəvvür etmək sadəcə mümkünsüzdür. Təqribən 2400 il əvvəl lüğətlərin bəşəriyyət üçün təkcə ünsiyyət deyil, həm də sistemli, qapanmış çevrə formalı, mükəmməl, əhatəli bir növü də yaradılmış oldu. Bu lüğət tipini yunanlar ensiklopediya (yun. enkyklios - "çevrə formalı"; paidei - "dərs", "bilik") adlandırmışdır. Dünya mədəniyyətində ensiklopediya tərtibinin tarixinin olduqca qədim olmasına baxmayaraq, Azərbaycan dilində ilk ensiklopediya 1976-cı ildə nəşrə başladı, bu, "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" idi. Bundan sonra ölkəmizdə müxtəlif elm, mədəniyyət sahələrinə, ayrı-ayrı görkəmli şəxslərin həyat və yaradıcılığına aid ensiklopediyalar nəşr olunmağa başladı.
Son 20 ildə Azərbaycan dilində tərtib olunan müxtəlif elm sahələrinə aid ensiklopediyaların, muğam, rəssamlıq, musiqi alətləri, xalçaçılıq, "Kitabi-Dədə Qorqud", "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti" və başqa bu kimi onlarla ensiklopediyaların sırasına uzunmüddətli zəhmətin bəhrəsi olan bir fundamental ensiklopediya da qoşuldu - "Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası".
AMEA-nın həqiqi üzvü, dilçi alim, görkəmli Azərbaycan yazıçısı Kamal Abdullanın 13 il öncə başlatdığı iş onlarla fədakar ziyalının gərgin zehni əməyi sayəsində öz məntiqi sonluğuna çatdı. Bu lüğət - ensiklopediya klassik ensiklopediya qaydalarından kənara çıxır və bununla Azərbaycan tərcüməşünaslığı haqqında mükəmməlliyin ötəsində informasiyanı özündə ehtiva edir.
Kitabda Azərbaycanda tərcümənin bir elm və sənət sahəsi kimi daha geniş və sistemli intişarına rəvac verən Dövlət proqramları, ölkə prezidentinin imzaladığı müvafiq fərman və sərəncamlar, tərcümənin elm sahəsi kimi formalaşmasının nəzəri əsasları, tərcümənin tarixin dərinliklərindən bu günə qədər süzülüb gələn nəzəri və praktik prinsipləri, dünyada mövcud olan tərcümə nəzəriyyələrində tərcümə prosesinə yanaşmalar, tərcümənin fəlsəfi əsasları, tərcümənin modelləri, tərcüməşünaslığın predmeti və problematikası nəzəri baxımdan geniş və əsaslandırılmış şəkildə öz əksini tapmışdır. Bu məqam ensiklopediyanın tərcümə ixtisasını öyrənmək istəyənlər üçün həm də dərslik olduğunu ortaya çıxarır.
"Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası"nın ən vacib hissələrindən biri "Azərbaycanda tərcümə ədəbiyyatı tarixi" adlanır. Burada Azərbaycan tərcümə tarixinə aid indiyəqədərki ədəbiyyatlarda yer alan informasiya təkzib edilmir, sadəcə Azərbaycan dilinin tərcümə prosesində iki dildən biri kimi iştirak tarixi XIX əsrdən XIV əsrə doğru dərinləşdirilir. XIV, XV, XVI, XVII, XVIII, XIX və XX əsrlərə aid Azərbaycan tərcüməçiliyi tarixi akademik M.Nağısoylu tərəfindən dəqiq faktlarla və tərcümə prosesinə cəlb edilən mətnlərdən verilən misallarla təsvir olunur.
"Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası"nın "Personalilər" bölməsi dünya dillərindən Azərbaycan dilinə müxtəlif mətnləri tərcümə edən şəxslərin tərcümeyi-halını, tərcümə etdikləri mətnlərin siyahısını əhatə etməklə yanaşı, həm də Azərbaycan dilindəki mətnləri digər dünya dillərinə tərcümə edən şəxsləri də ehtiva edir. Məsələn, bu bölmədə məşhur azərbaycanlı tərcüməçilərlə yanaşı, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanını rus dilinə tərcümə edən Bartold, Mirzə Şəfi Vazehin qəzəllərini almancaya tərcümə edən Bodenşted haqqında məlumatlar da yer alıb.
Kitab Azərbaycan tərcüməşünaslıq terminlərinin qısa lüğəti ilə sonlanır. Bununla ensiklopediya öz mükəmməl çevrəsini nəinki qapayır, hətta ensiklopediya sərhədlərini də aşaraq, kitabın ön sözündə deyildiyi kimi, əsl "bilik xəzinəsi"nə çevrilir.
"Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası" kitabı bir neçə rakursdan əhəmiyyətlidir. Həmçinin, kitab Azərbaycan lüğətçiliyinə qiymətsiz töhfə, Azərbaycan tərcüməşünaslığının öyrənilməsi baxımından isə əvəzsiz mənbədir.
Öncə onu qeyd etmək lazımdır ki, kitabın üzərində 13 il sərasər peşəkar bir heyət çalışıb. Azərbaycan dilinin sintaksisi üzərinə dərin elmi araşdırmaların müəllifi, əsərləri dünyanın 10-dan çox dilinə tərcümə olunmuş görkəmli Azərbaycan yazıçısı, həmçinin, Rus ədəbiyyatının Gümüş dövrünə aid şeirlərin tərcüməçisi Kamal Abdullanın ensiklopediyanın tərtibinə birbaşa rəhbərlik etməsi, redaksiya heyətində təmsil olunan peşəkar elm, ədəbiyyat adamları, peşəkar tərcüməçi və ensiklopedistlər kitabın mükəmməl şəkildə tərtibinin əsas qarantı olmuşdur.
Ensiklopediya Azərbaycan tərcüməşünaslığını öyrənən araşdırmaçılar, alimlər üçün əvəzsiz mənbə, həmçinin, ölkəmizdə müxtəlif ali təhsil ocaqlarında tərcümə ixtisasına yiyələnən tələbə və magistrantlar üçün olduqca vacib dərs vəsaitidir.
Bu ensiklopediya dünya mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, elimin Azərbaycana idxalını, həm də Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin və bununla azərbaycançılığın dünya inteqrasiyası prosesini göstərən yol xəritəsidir. Ensiklopediyada bu keçidləri hər səhifədə izləmək mümkündür.
"Azərbaycan Tərcümə Ensiklopediyası" öz adından daha dərin mətləbləri ehtiva edərək bəşəriyyətin tarixində ən önəmli məqamı - mədəni keçidləri oxucuya təqdim edir və dünya mədəniyyətinin qan damarlarında AZƏRBAYCANLILAR adlı bir millətin yaratmış olduğu mənəvi sərvətlərin hərəkət trayektoriyasını oxucunun gözləri önündə canlandırır.
