Aradan nə az, nə çox düz 28 il keçir.
Və belə baxanda görürsən ki, bu 28 ildə ədəbiyyatda, ədəbi prosesdə, ədəbiyyatın ümumi qayda və problemlərində ciddi heç nə dəyişməyib.
Həmsöhbətlər uzaqgörəndirlər, yoxsa bu qədər gərgin tarixi dövr keçən ölkəmizin ədəbiyyatında üzücü durğunluqdur?
Məncə, hər ikisi.
Böyük, dəyərli və nakam Aydın Məmmədovum 28 il əvvəl yana-yana söylədiklərinə baxın: “O xalq xoşbәxtdir ki, onun yazıçısı da, tәnqidçisi dә, naşiri dә, katibi dә birlәşir, öz milli әdәbiyyatını dünya әdәbiyyatının zirvәlәrinә apara bilәcәk yollar һaqqında duşünür.”
Sizcə, 28 il sonra, müstəqil və varlı, eyni zamanda ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsinə kifayət qədər vəsait ayrılan məmləkətimizdə bu cümlələrin eyni yanğı və kədərlə təkrarlanması nədən xəbər verir?
Proses danılmazdır.
Çox işlər oldu. Çox çaylar axdı-duruldu. Amma əsas olan dəyişmədi: ədəbiyyatımız dünya ədəbiyyatı faktına çevrilmədi ki, çevrilmədi!
Halbuki buna layiq əsərlər yazılmışdı da, yazılırdı da, yazılacaqdı da!
Amma nə baş verdi?
Nələr oldu və olmaqda davam edir?
Cavabdeh kimdir?
Sualların cavabını düşünməliyik ən azı.
Çoxlu vacib, hətta deyərdim, tale yüklü məsələlərlə dolu olan bu unikal, on illərə meydan oxuyan söhbətin ən ilginc və mənim üçün xüsusilə ilginc məqamlarından biri də Mövlud Süleymanlı ilə Yusif Səmədoğlunun müqayisəsidir.
Niyə xüsusilə ilginc deyirəm, vaxtıyla belə bir müqayisəli yazını mən də yazmışdım və yəqin səmimiyyətimə inanarsınız ki, o zaman Aydın Məmmədovla Əkrəm Əylislinin bu söhbətindən xəbərim yox idi.
Deyişməyə baxın:
Aydın M:
- Düşünürәm ki, Mövlud Süleymanlı şәһәr һәyatından gözәl әsәr yaza bilәrmi? Mәncә, yaza bilmәz!
Əkrəm Ə:
- Mövludun şәһәr һәyatından әsәr yazması һeç lazım da deyil. Yaxşı olar ki, elә Mövlud bu şәһәrdәn һәmişә öz kәndinә baxsın.
Aydın M:
- M.Süleymanlının әsәrlәrinin arxasında duran müәlliflә «Qәtl günü» romanının müәllifini eynilәşdirә bilmәrik.
Əkrəm Ə:
- Mövludun yazdıqlarını «Qәtl günü» ilә «toqquşdurmaqda» sәnin mәqsәdini o qәdәr dә yaxşı başa düşmürәm. Onda mәn dә deyәrәm ki, Yusif Sәmәdoğlu «Dәyirman»ı yaza bilmәz.
Aydın M:
- Total tәfәkkürә malik yazıçı ictimai һәyatın bütün qatlarını görә bilir. Y.Sәmәdoğlunun mövzuya münasibәtlәrindә cәmiyyәtin bütün qatlarını görәn, onu dәrindәn bilәn adam dayanır, һiss elәyirsәn ki, bu adam ictimai qatların һamısını yaşayıb, һәyatından keçirib.
Әkrəm Ә:
- Hәr yazıçıdan total tәfәkkür tәlәb elәmәk olmaz. Tutaq ki, Dostoyevskinin tәfәkkürünә total tәfәkkür demәk olar. Ancaq bu sözü, mәsәlәn, Çexova aid elәmәk, mәn bilәn, yerinә düşmәz... Әdәbiyyatda һәr әsәrin öz yeri var. Hәr yazıçı da öz tәfәkkürünün yiyәsidir.
Sizcə, kim haqlıdır?
51 yaşlı Əkrəm Əylisli 44 yaşlı Aydın Məmmədovdan xeyli müdrik və rahat görünür. İllərdən bəri durub-toxtamış “Hər cür müqayisə qüsurludur” fikri də Əkrəmin köməyinə çatır. Yaxud, Əkrəm suala cavab axtaranda bu fikrə söykənir. Halbuki, Aydın müəllim öz zamanının ədəbiyyatını daha dərindən xarakterizə etmək üçün verir bu sualları. Yoxsa, bilmirmi ki, hər yazıçının öz təfəkkürü, öz üslubu və öz mövzuları var.
Bəs günümüzdən - 28 il sonradan boylanan gerçəkliklər nə deyir?
Məncə, günümüzdən boylanan gerçəkliklər həm Əkrəmin dediyini deyir, həm Aydın Məmmədovun.
Məsələn, bu yaxınlarda Nobel alan məşhur çin yazıçısı Mo Yan oxşar mövzularda verilən suallara cavab olaraq demişdi ki, kimsə öz böyük həqiqətini Nyu Yorkda, mənsə Çinin ucqar bir kəndində tapa bilərəm.
Zamanımızın ən böyük rejissorlarından olan Lars fon Trierin ən gözəl filmlərindən olan “Doqvill”də hadisələr nəinki şəhərdə, heç kənddə də yox, ucqar bir daş kömür mədəni yaxınlığındakı 5-6 evlik obada baş verir.
Folkner Yoknapatofadan heç vaxt “çıxmadı”.
Demək, məkan önəmli deyil, önəmli olan, Aydın müəllimin sözləri ilə desək, yazıçının cәmiyyәtin bütün qatlarını görməsi, onu dәrindәn bilməsi və ictimai qatların һamısını yaşayıb, һәyatından keçirməsidir.
Mövlud bunu bacarırmı?
Mövlud bunu nəinki bacarmır, heç bu barədə düşünə də bilmir!
Bu yerdə Aydın Məmmədovla razı olmamaq mümkün deyil.
Amma, o yerdə də Əkrəmlə razılaşmaq lazımdır ki, Yusif Səmədoğlu da “Dəyirman” kimi əsər yaza bilməz.
Və nəinki yaza bilməz, heç o mətnə yaxın gedə bilməz.
Aludəçiliyi qoyaq bir kənara və peşəkarlıq bizi aldatmasın.
Yusif Səmədoğlu ömrü boyu mətnin təbii stixiyası, dil və enerji plastında nəsrin “Dəyirman” qatına yüksələ bilmədi.
Nəsrin “Dəyirman” qatının “Qətl günü” romanı tələblərinə uyğun yazılmış variantı “Qətl günü”nün orijinalı olan “Master və Marqarita”nın kölgəsində qalmaz, yanında dayana bilərdi.
Və nə yazıq ki, tale Azərbaycan ədəbiyyatına bu mətni hələ də qismət eləməyib.
Çünki, 28 il sonra da bu bədbəxt xalqın “yazıçısı da, tәnqidçisi dә, naşiri dә, katibi dә birlәşib, öz milli әdәbiyyatını dünya әdәbiyyatının zirvәlәrinә apara bilәcәk yollar һaqqında duşünmür.”
