Sənət əsərinə abır-həya, kütlənin ehkamları nöqteyi-nəzərindən yanaşmaq nə qədər düzgündür? Həm də hansısa filmdəki, tamaşadaki açıq səhnəyə nəinki adi tamaşaçılar, mətbuat nümayəndələri, sənət adamları belə «əxlaqsızlıq” damğası vurursa onda necə?

Peşəkarlarla sənətin meyarlarını, aktyorların çəkiliş meydanındakı komplekslərini müzakirə etdik.

Qonaqlarımız – aktrisa Xalidə Quliyeva, aktrisa İlqarə Cavadbəyli, aktyor Rasim Cəfərdir...

Sevda Sultanova: Bizim cəmiyyətdə milli mentalitet və peşəkar aktyorluq toqquşur. Bunu deyəndə “İlahi məxluq” filmində, “Qatil” tamaşasındakı açıq səhnələrlə bağlı qəzəbli reaksiyanı nəzərdə tuturam. Peşəkarlıq nöqteyi-nəzərdən bu hansı çətinlikləri törədir?

Xalidə Quliyeva: İlk növbədə kino sənətdir. Kino mədəniyyətimizdir. Mədəniyyətimizdirsə deməli, mənəviyyatımızdır. Daha doğrusu, mənəviyyatımızın tərkib hissəsidir. Biz kinoya sənət, mənəvi-əxlaqi dəyərlərin güzgüsü kimi yanaşsaq onda bəlkə bizdə nəsə alınar. Bax, mental şüur, mentalitet nəyə deyirsiz, bu, nə deməkdir. Mentalitet özü yaddaşa bağlıdır, qan yaddaşımızdır, qan nizamımızdır. Biz bunu itirə bilmərik. İtirsək hər şeyimizi itirərik. Biz məhz bununla dünyaya maraqlıyıq. Bu gün bütün sahələrdə hər şeyi, mental şüuru dağıtmaq prosesi baş verir. Amma bu, qeyri-mümkündür. Sizə nümunə çəkim.

Gürcü filmləri 1979-cu ildə Amerikada səs-küy salmışdı. Otar İoselianinin “Pastoral” filmində dostlar yeyib-içirlər. Həmin müddətdə bir-birinin şərəfinə sağlıq deyirlər. Hesabı ödəmək istəyəndə hər kəs pulu özü ödəmək istəyir. İş bir-birini öldürmək həddinə çatır. Bir-birinə sevgisini izah edən insanlar qatilə çevrilir. Filmlərdə onların hamıya oxşamayan cəhətləri göstərməsi gürcüləri tanıtdı. Bu, mental şüurdur. Biz avropalı olmağa çalışmamalıyıq. Onsuz da alınmayacaq. Bizim xalq kimi öz obrazımız var. Onu qoruyub saxlamalıyıq. Təəssüf ki, itirə-itirə gəlirik.

İlqarə Cavadbəyli: Xalidə xanım mənə elə gəlir ki, mental şüur dedikdə onu nəzərdə tutmur ki, biz adət ənənələrimizdən imtina edək. Tutaq ki, biz milli tariximizdən film çəkirik. Deyək ki, hamam səhnəsi var. Biz bunu çəkməliyik, ya çəkməməliyik. Və ya Xalidə xanımın “Nəsimi” filmindəki obrazının deyək ki, Nəsimi ilə öpüşmə səhnəsi var, biz bunu çəkməliyik, ya yox. Söhbət bundan gedir.

X.Q.: Əgər filmdə qoyulan problemin kökündə ümumbəşəri dəyərlər varsa, ssenari üçün vacibdirsə, əlbəttə, çəkilməlidir.

İ.C.: Yox, söhbət aktrisadan gedir. O bu səhnəyə çəkilməlidirmi?

X.Q.: Kim çəkilə bilirsə çəkilsin. Əgər filmdə əsas məna daşımırsa, yükü yoxdursa, ötəri də etmək olar.

S.S.: Rasim sənin fikrin maraqlıdır. Fəxərddin Manafovdan çox çəkilirsən açıq səhnələrə (gülüşmə).

R.C.: Əvvəla mentalitet sözünü son illərdə o qədər işlədiblər ki, mənim üçün anlaşılmaz qalıb. Bir dəfə avtobusda yaşlı qadın düşənə kimi gəncləri söydü. Özü də mentalitetə immunitet deyirdi. Onun mentalitetə immunitet deməyi mənim üçün maraqlı deyil. Maraqlı odur ki, mentalitet deyəndə nəyi nəzərdə tutur? Sizinlə tamamilə razıyam ki, film çəkəndə Avropanı təqlid etməməliyik. Biz özümüz kimi çəkməliyik. Hər millətin öz psixologiyası var, yəni avropalını avropalıya göstərməklə onu təəccübləndirməyəcəksən. Amma burda vacib məqam odur ki, sən şərqli olsan da insansan. İnsan kimi psixoloji, fizioloji tələbatların var. Bizdə bu şeylərə qıcıq olanda təəccüblənirəm ki, axı niyə?

Aydın Talıbzadənin yaxınlarda bir məqaləsini oxudum. Orda maraqlı cümlə vardı ki, təbiətdə günah, ayıb yoxdur. Biz bunu şüurda eləmişik. Fikirdə eləmişik. Yəni deyək ki, mən filmə baxıramsa, həmin film bəşəri problemlərə toxunursa, mən isə yalnız lüt qadın görürəmsə, “bizim mentalitet” deyirəmsə, bəs, o filmin mövzusu necə olsun? Tamaşaçı bir yana, bizim sənət adamlarının münasibəti məni təəccübləndirir.

X.Q.: Elə sözün düzü məni də təəccübləndirir. Məsələn, sizin iştirak elədiyiniz “Ev” filmin premyerasında mən olmuşdum. Ordakı açıq səhnəni normal qarşıladım. Ona sənət kimi baxıram. Mövzusu da yaxşıydı. Həmin səhnənin nümayişi zamanı zalda iki- üç nəfər əl çalıb “inqilab-inqilab” deməyə başladı. Nə bunun, nə “ləğv eləyin”, “olmaz” deməyin tərəfdarı deyiləm. Yəni bizdə nə baş verir? Bəzən heç bir çərçivəyə sığmayan hadisələrin şahidi oluruq. Bu hadisələri izah eləmək çətindir.

R.C.: Mən də porno filmlərə qarşıyam.

X.Q.: Söhbət porno filmdən getmir. Onsuz bacaran da, bacarmayan da çəkir. 1950-60-cı illərdən fərqli olaraq təəssüf ki, indi kinoya artıq biznes kimi baxır. Kino tarixində qalanlar Viskonti, Fellini, Qodar, Berqman, İoseliani və bir çoxlardır. Onlar filmə sənət kimi yanaşıblar və əsasən müəllif filmləri çəkiblər. Bunlar bizim üçün nümunədir.

R.C.: “Ev” filmindən sonra bir xanım jurnalist mənə dedi ki, sən utanmırsan, bu filmə çəkilirsən? Sənin qızın necə baxacaq buna? “Ev” filmində qadın, yataq səhnəsi əsas həlledici şeylərdir. Çünki onlar olmasaydı, qəhrəman evi satmayacaqdı. Onu qadınla ələ alırlar. Zvyagintsevin Kannda mükafat alan “Levifan” filmi də elə bu temadadır. Bir şey də deyim, Asif Rüstəmovun yeni “Axınla aşağı” filminin treyleri yayılıb. Orda balaca bir səhnə var. Rus aktrisasının açıq sinəsi görünür. Təsadüfən bu söhbətin şahidi oldum ki, niyə bizim rejissorlar erotikaya, seksə meyllidirlər. Birincisi, sən filmə baxmadan necə qərar verə bilərsən? İkincisi, Asifin düşüncəsinə bələdəm. O, heç vaxt seks xətrinə elə səhnəni salmaz. Bildiyimə görə, orda o qadın məşuqəni oynayır. Qadın məşuqədirsə, neyləməlidir, kitab oxumalıdı?

İ.C.: Bilirsiz, bu cəmiyyətin problemidir, təkcə teatrın, kinonun yox. Zalda oturanlar elə səviyyədə adamlardır ki, şəxsən mən Azərbaycanda heç bir aktrisanın nə olursa-olsun soyunmağının tərəfdarı deyiləm. Çünki aktrisa cəmiyyətin ən müdafiəsiz təbəqəsidir. Bizdə nadir rejissor var ki, onun arvadı aktrisadır. Əgər heç olmasa 5 rejissorun arvadı aktrisa deyilsə düşüncədə dəyişiklik mümkün olmayacaq. Onsuz da bizdə qadın olmaq yük daşımaq deməkdir. O ki, qaldı aktrisa olmaq. Hələ aktrisa olmaq bir tərəfə, o ki, qaldı səhnədə soyunmaq. Nəyə görə, nəyin naminə? Kimlərdir zalda oturanlar?

R.C.: “Tabutçunun yelləncəyi”nin premyerası olanda bir yaşlı xanım mənə etiraz elədi. Orda mənim personajım lüt soyunub. Arxadan göstərilir. Mən orda neyləmişəm? Nəinki qadının, kişinin də soyunmağına pis baxırlar.

Tamaşaçı filmdə yalnız bu cür şeyləri görürsə, ona sənət əsəri kimi baxmırsa, deməli, onun psixikasında problem var.

İ.C.: Mən onu demək istəyirəm ki, cəmiyyətdə psixoloji problem var. Biz nə qədər buna hazır cəmiyyətdə yaşayırıq.

X.Q.: Biz, bu peşənin içində olan adamlar görün nəyi müzakirə edirik. Bəlkə bizə bir millət kimi teatr, kino sənəti yaddır və bu rəyləri oxuyanda Mirzə Cəlil yadıma düşdü. Çünki Mirzə Cəlil Azərbaycan xalqının etiraf nöqtəsidir. Xalqımızın güzgüsüdür. Allah ona rəhmət eləsin.

Aliyə: Cəmiyyətin münasibətini müzakirə edirik. Mənə başqa şey maraqlıdır. Biz bilirik ki, bədən bizim üçün şəxsi, intim ərazidir. O şəxsi, intim ərazi çəkiliş meydanında ifadə vasitəsidir, iş alətidir, yoxsa hansısa kompleksləriniz olur?

R.C.: Peşəkar aktyor belə olmalıdır. Kobud desəm, saçının tükündən dırnağına qədər bu onun ifadə vasitəsidir, alətidir. O, hər hansı səhnəni, vəziyyəti göstərmək üçün öz bədənindən istifadə eləməyi bacarmalıdır.

İ.C: Aliyə bacarıqdan çox cəsarət məsələsini nəzərdə tutur.

R.C.: Həm bacarmalıdır, həm də eləməlidir. Söhbət peşəkar aktyordan gedir. Tamaşaçını cəlb eləmək üçün açıq səhnə göstərirsə, bu başqa. Elmar İmanov filmində deyəndə ki, sən soyunmalısan, azərbaycanlı damarım tutdu ki, bəlkə eləməyim. Dedim bəlkə sadəcə alt paltarında olsun. O, dedi ki, obraz xəstə adamdır, gəlib suda çimməyə. Obrazın uşaq naturasını vurğulayır. Anladım. Aktyorun inandırmaq lazımdır. Biz bu cəmiyyətin üzvü olduğumuz üçün çox komplekslərimiz var. Bizdə insanların daxili azadlığı yoxdur. Biz normal yaşamırıq, özümüzə o qədər qadağalar qoymuşuq.

X.Q.: Aktyorun oynadığı rol onun etiraf nöqtəsi olmalıdır, ona görə mütləq azad olmalıdır.

İ.C: Mən avtobusla gəlirəmsə, soyuna bilmərəm.

X.Q.: Biz daxilən azad olmamışıq. Əsas problem budur.

İ.C: Təsəvvür edin ki, bizə Qərbdən, yaxşı rejissordan belə təklif gəlir ki, siz bas roldasız, amma bir neçə çılpaq səhnəniz var, ya da nüanslarla sevişmə səhnəsi var. Amma bu sizin ölkənizdə göstərilməyəcək. Mən çəkilərdim, məsələn.

X.Q.: Siz cavansız. Bu, sizin öz hüququnuzdur. Mən buna normal baxıram.

İ.C.: Mənim də yaşım az deyil. Yəni mən bunu yaş mənasında demədim. Fikir olaraq deyirəm.

S.S.: Xalidə xanım, siz çəkilərdiz?

X.Q.: Yox, mən çəkilməzdim. Mən anayam, uşaqlarım, həyat yoldaşım var. Ümumiyyətlə, mənim xarakterimə yaddır.

İ.C: Tək qadın olsaydım, yalnız özümə cavabdeh olsaydım çəkilərdim.

X.Q.: Bir azərbaycanlı kimi öz kökünə, mentalitetinə sadiq olmağın tərəfdarıyam. Mənim öz amalım var, həyatda da, sənətdə də öz yolum var. Gürcülərin “Tövbə” filmində yaşlı qadın yolla gedir, məbədi axtarır. Bir evin qabağından keçəndə pəncərədən baxan kişidən soruşur ki, bu yol məbədə gedib çıxır? Kişi deyir ki, yox. Qadın cavabında deyir ki, bu yol məbədə aparmırsa, onda nəyə lazımdır?

Dünyamız çox qarışıqdı, müharibələr baş verir, Suriyanı, İŞİD-i xatırlayın. İndi insanların katarsisə ehtiyacı var. Məhz sənət insanları yaşamağa, həyata ümidlə baxmağa səsləməlidir. Sənət adamları işığa doğru aparmalıdır. Məhz Danko kimi. Mənim üçün bu, bir aksiomadır. Təəssüf ki, din də, sənət də, idman da, insanlar da siyasiləşib, hər şey alınıb satılır. Deyəsən, dünyanı şeytan idarə edir.

Bismillahir-rəhmanir-rəhm.

Yəni mən deyirəm ki, kino insanları məbədə aparan yol olmalıdır. Bu yolda belə açıq-saçıqlığa ehtiyac yoxdur. Düzdür, “Çılpaq Maxa” rəsmi kimi sənət əsərləri var, amma o filmlərdə sənət o qədər yüksəkdir ki…Biz bu çılpaqlığı görmürük.

İ.C.: Məgər Fatih Akının “Divara qarşı” da məbədə aparmırdı? O film çox lazımlı filmdir. O film göstərir ki, min nəfərlə yatsan da əsas olan qəlbdir. O film göstərir ki, insanın vücudunda ən qiymətli yer onun qəlbidir, göbəkdən aşağıdakı orqanları deyil. Mən filmə baxandan sonra qızıma verdim ki, dostlarına de, onlar da baxsın.

R.C: Biz bayaq xaosdan danışdıq. Yaradıcı adam içindəki problemi əsərlərində çözməyə çalışır və sonda hansısa harmoniyaya nail olur. “Divara qarşı”da da qəhrəman xaosdan harmoniyaya gəlib çatır. Hətta “Dönməzlik” (Qaspar Noenin filmini nəzərdə tutulur) filmində əslində harmoniyadan xaosa getsə də rejissor qəsdən süjeti axırdan əvvələ verib. Biz baxanda xaosdan harmoniyaya doğru gedən hadisələri görürük.

S.S: Rasim, “Ev”dən (Asir Rüstəmovun filmi) danışın. Deyirdilər ki, bu filmə çəkildiyinə görə, o aktrisanın ailəsində problemlər yaranıb…

R.C.: O film çox çətinliklə alındı. Yalan olmasın, o rola 60-70 qızla məşq etmişdik. Bir aktrisa var idi, çəkilməyə razı idi, hər şey həll olunmuşdu, bir gün gəldi ki, mən belə şeyə çəkilə bilmərəm. Məlum oldu ki, o qız sevgilisindən küsdüyü üçün filmə çəkilməyə razılıq verib. Sonradan barışdığı üçün daha filmə çəkilmək istəmir. Bax, belə problemlər yaşadıq.

S.S.: Bəs filmə çəkilən aktrisanın?

R.C: Çəkilən aktrisanın sonradan problemləri olub deyəsən.

X.Q.: Olacaq da. Heç bir kişi ona razı olmaz. Bizim bir rejissorumuz var, adını çəkməyəcəm, Gürcüstan səfərindən qayıdandan sonra, söhbət əsnasında belə bir fikir söylədi: gürcü aktrisalar teatrda yatıb qalırlar, ev üzü görmürlər, çoxu da ailə qurmayıb. Bizim aktrisalar isə istəyirlər ki, həm ailələri olsun, həm də sənətlə məşğul olsunlar. Mən də ona dedim ki, Gürcüstanda və ya Moskvada doğulsaydım, o millətin nümayəndəsi kimi yaşayacaqdım. Ona görə də bu müqayisəni yersiz sayıram.

İ.C.: Bir dəfə Ayşadla mənə təklif gəlmişdi. Onu da tanıyırsınız – anası almandı, özü də belə şeylərə açıqdı. Təklif rejissor Namiq Ağayevdən gəldi. Dedi ki, sizi bir tamaşada görmək arzusundayam, erotik səhnələri olan tamaşadı…

Ayşad dedi düşünərik. Amma evdə dedi ki, olmaz, zaldakılar nə deyər? Camaatı düşünürsən? Ona dedimki, axı, biz evlənəndə sən dedin, aktrisa olacaqsan. Mən ana da oldum, arvad da, evdar qadın da. Bir aktrisa olmadım. Dedi bu, mənim günahım deyil. Onunla razıyam. Tabuları qırmaq niyə mənə düşməlidir? Onsuz da bu işdə maliyyə cəhətdən sıxılıram. Bir də üstümə bunu götürüm? Üstəlik, qızlarım da var.

X.Q.: Düzdür də, sonra qızlarını kim alacaq?

İ.C.: Mən qızlarımı müsəlmana və azərbaycanlıya verməyəcəm (gülür).

R.C.: Bizi düzgün böyütməyiblər, düzgün tərbiyə almamışıq. Cinsi məsələlərdə o qədər psixoloji basqı ilə böyümüşük ki, indi o mövzu haradansa pırtlayıb çıxır. İnsanın harasından bərk bassan ora ağrıyar. O səhnələrə normal baxa bilmirik.

Bizdə iki cins arasında çox baryerlər qoyurlar. Bu da psixologiyaya təsir edir. Bu yaxınlarda bizim kanallardan biri “Cəsur ürək” filmində zorlanmaq səhnələri montaj ediblər. Yəni, yerli filmlərdə kəsirlər, bunu anladıq, amma sən Mel Gibsonun filmini niyə montaj edirsən? Gibson bilsə, bu iş məhkəməlikdir e…

İ.C.: Siz də bizdən soruşursunuz ki, çəkilərsinizmi? Çəkilənləri montaj edirlər, biz hara çəkilək?

Aliyə.: Bizim İncəsənət Universitetində buna münasibət necədi? Tələbələrdə ayıb hesab olunanlarla bağlı kompleksləri sındırmaq üçün nə edirlər?

İ.C.: Ayaz müəllim bizi zala salırdı, Pazolininin filmini qoyurdu, qapını da çöldən bağlayıb gedirdi. Məcbur edirdi ki, oturub baxaq. Eləcə də “Hisslər imperiyası” filmi…

R.C.: Pantomima Teatr festivalına “İlkin günah” adlı tamaşası gətirmişdilər. Adəm və Həvva süjeti idi. Söz də yox idi tamaşada. Saat yarım ərzində onlar çılpaq olmaları yadıma da düşmədi. Onlarsa demək olar ki, lüt çıxmışdılar.

S.S.: Qodar “Nifrət” filmində Bricit Bardonu çəkib. Şərtlərdən biri də onun çılpaq çəkilməsi imiş. Bardo o zaman seks simvol idi. Prodüser baxıb ki, filmdə Bardo soyunmayıb, rejissordan onu çılpaq çəkməyi tələb edib. Qodar da onu soyundurub. Amma elə soyuq, minimal çəkib ki, heç bir hiss oyatmır.

R.C.: Amma bir həqiqət də var ki, bəzən insanın təmizləməsi üçün elə murdarlıqlarla üz-üzə qoyurlar …

İ.C.: Hə, dibə qədər batıb çıxmalıdırlar…

S.S.: Xalidə xanım, sovet zamanında sizə belə açıq səhnələrlə bağlı təklif etməyiblər?

X.Q.: Yox, o zaman da xasiyyətim ağır idi. Məndə qorxurdular. İndi də belədir (gülür).

Aliya, Sevda Sultanova

• "Ədəbiyyat həm də inam və iman işidir..." - Səlim Babullaoğlu
• "Uzanıb yatıb, baldırı bir az açıq..." - Rakı şüşəsində balıq olmaq istəyən şair
• 49 yaşlı rejissor 18 yaşlı aktrisa ilə nişanlandı