Kulis.az-ın “Məşhurların kitabı” layihəsinin növbəti qonağı Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri Sərdar Cəlaloğludur.

- Bilirik ki, müntəzəm olaraq mütaliə edən insansınız. Bu baxımdan maraqlıdır, gün ərzində oxumağa nə qədər vaxt sərf edirsiz?

- Vallah, bu dəqiqə “Qurani-Kərim”ə izah yazıram. Ona görə də bütün günü “Quran”ı həm vərəqləyirəm, həm də yazıram. Amma, ümumi götürəndə mənim kitab oxumaq vərdişim belədir: kitabı əvvəlcə bütöv oxuyuram, sonra o kitabda hansı yerlər mənə lazımdırsa mütəmadi olaraq ora qayıdıram. Birinci dəfə oxuyanda kitaba işarələr qoyuram ki, ikinci dəfə daha hamısını oxumayım. Kitablardan 15-20 faiz yeni informasiya almaq olur, yerdə qalanı özündən əvvəlki kitabların bu və ya başqa şəkildə təkrarıdır. Mən də yeni fikirləri işarələyirəm ki, sonra ondan istifadə edə bilim.

- “Qurani-Kərim”in izahını yazmağınıza dindarların sərt reaksiya verəcəyindən qorxmursunuz ki?

- Burada söhbət “Quran”ın təfsirindən yox, elmi-fəlsəfi izahından gedir. Bilirsiniz də ziyalılar dinə bir az soyuq münasibət bəsləyirlər. Bunun də səbəbi odur ki, onların “Quran”la bağlı verdikləri sualların ağlabatan cavabları yoxdur. Mən bu kitaba izahı ateistik suallar əsasında yazıram. Özümü qoyuram ateistin yerinə, suallar verirəm və buna cavablar yazıram. Yaxud, ateist kitablarda dinin, Allahın yoxluğu ilə bağlı müxtəlif iddialar irəli sürülür. Guya sübut edirlər ki, bu sualların cavabları “Quran”da yoxdur. Yazdığım kitab məhz bu iddialarla bağlıdır.

Belə bir kitab yazmağı məndən dostum xahiş etmişdi. Mənim də vaxtım yox idi. Orucluqda “Quran”ın nazil olması ilə bağlı məqalə yazmaq istəyirdim. Bir də onda gördüm ki, “Quran”ın izahı ilə bağlı kitabımı yazmağa başladım. Baxmayaq ki, bundan qabaq da bu mövzuda kitab yazmağı planlaşdırırdım. Artıq 50-60 səhifə yazmışdım. Amma yazdıqlarım xoşuma gəlmədi. Bu işi dayandırdım, gördüm mənlik deyil. Ancaq bu dəfə orucluqda başlamışam, hələ də yazmağa davam edirəm. Allah qoysa yaxın iki aya yekunlaşdıracağam, ciddi bir kitab olacaq. “Qurani-Kərim”lə bağlı istənilən suala burda cavab tapa biləcəksiniz. Məqsədim dinə yeni ölçüdən qayıtmağı təmin eləmək, müxtəlif elm sahələrindən olan adamları “Quran”ın müqəddəs olduğunu izah etmək, onların dinə gəlməsinə yardımçı olmaqdır.

“Quran”la bağlı çoxlu təfsirlər var. Təfsir alimin bu müqəddəs kitaba subyektiv yanaşmasıdır. Mənim yanaşam isə belədir ki, bir ayəni izah etmək üçün onu aydınlaşdıran, izah edən digər ayələrdən istifadə edirəm. Bu üslubda İslam tarixində bəlkə də heç kəs belə bir kitab yazmayıb. Dini kitablar var, aşağı, savadı olmayan təbəqələrə nəyisə izah etmək üçün. Bir də var yüksək intellektual bazası olan adamları dinə inandırmaq. Bunlar fərqli-fərqli şeylərdir. Bu baxımdan mənim yazdığım kitab fundamentallığı ilə fərqlənir. Kitabı yazmaqda məqsədim həm də İslam dinin başqa dinlərdən üstünlüyünü göstərməkdir.

Dindarların sərt reaksiya verə biləcəyi ehtimalına gəlincə... Çox xoşuma gələr ki, İslam aləminin böyük alimləri yazacağım bu kitaba öz münasibətini bildirsin. Dinlə bağlı kitab yazmaq, söz demək Allahın hidayəti ilədir. Mən bu qədər şeyi yazıramsa, demək Allah buna icazə verib. Allah icazə verməsə necə yaza bilərəm? Başqa kitabdan istifadə etmirəm ki. Bir mənəm, bir “Quran”dır, bir də kompüter... Digər tərəfdən mən bu kitabın müqəddəsliyini, nazil olmasını elmi şəkildə sübut edirəm. Buna görə dindarlar gərək mənə minnətdar olsun. Onların sübut etmədiyi üsullarla bunu sübut edirəm. “Qurani-Kərim”in müqəddəsliyinə şübhə yaradan nəsə demirəm ki...

Düşünürəm ki, din xadimləri bu kitabı göydə qəbul edəcəklər. Çünki onların din alimlərinin izah edə, yaza bilmədiyi şeyləri mən bu stillə izah edirəm. Maraqlı stildir: elmi-fəlsəfi və dini... Məqsədim də dinlə elmin bir medalın iki üzü olduğunu sübut etməkdir. Məsələn, zəlzələnin səbəbini heç kəs izah edə bilməz. Amma mən “Quran”dan tapmışam ki, zəlzələnin səbəbi nədir, günəş partlayışlarının səbəbi nədir və sairə... Bunların hamısı “Quran”da var. Sən baxsan görəcəksən ki, dünyada ən böyük elmi kəşf hesab edilən şey “Qurani-Kərim”də var. “Qurani-Kərim”in məntiqini başa düşəndən sonra hər şey sənə aydın olacaq.

- Onda başqa kitab oxumağa ehtiyac yoxdu da, hər şey “Quran”da yazılıb.

- Yox, yox, elə deyil. Allah deyir ki, mən insanlara həm “Quran”ı nazil elədim, həm də mələklər vasitəsilə elm göndərdim. Bu o deməkdir ki, əqli elmlərin hamısı “Quran” qədər vacibdir və biz onları mütləq bilməliyik. O, çox yanlış düşüncədir, bəzi adamlar deyirlər ki, əqli elmləri oxumağa ehtiyac yoxdur, “Quran” kifayətdir. “Quran”ın özündə deyilir ki, mənə başa düşmək üçün işarələrə baxın, yəni bunun dəlili-sübutu kainatdadır. Əgər sən kainata baxmasan, “Qurani-Kərim”in müqəddəsliyini sübut edə bilməzsən axı. Ona görə əqli elmləri olmayan adam ancaq xurafata yuvarlana bilər. Ancaq söhbət hansı əqli bilgilərdən gedir. Məsələn, Darvin deyir ki, insan meymundan əmələ gəlib. “Quran” isə deyir ki, Allah qəzəbləndi və insanları meymuna çevirdi. Görürsüz, 180 dərəcə fərq var. İkisində də çevrilmə var. Amma bunun hansı düzdür? Bunun məntiqi izahını vermək lazımdır. Darvininki sofistikadır, yəni yalanı sənə həqiqət kimi təqdim edə bilir. Darvin deyir, insan ona görə meymundan əmələ gəlib ki, bir-birinə bənzərdirlər. Fəlsəfə isə deyir ki, bir-birinə keçid əksliklərdən mümkündür, oxşarlıqlardan yox. Dini bir kənara qoyuram, Darvinin dediyi fəlsəfə ilə təkzib olunur. Fəlsəfə ən ümumi həqiqətlər haqqında elm olduğuna görə Darvinin dedikləri əsassızdır. Eləcə də Enşteynin nisbilik nəzəriyyəsi, eləcə də başqa nəzəriyyələr.

- “Qurani-Kərim”in izahını yazan adam kimi bütün dinləri puç və əfsanə hesab edən Axundov haqqında fikirləriniz də maraqlı olardı.

- Dinə münasibət üç cürdür: dini həqiqətən anlamayanlar, “Quran”ın müqəddəs kitab olduğunu bilib nəfsinə görə təkzib edənlər, özlərində olan biliyə görə “Quran” haqqında fikirlər səsləndirənlər. Özündə olan bilik nədir? Allahın insana vermədiyi, amma adamın özündə əmələ gələn bilikdir. “Quran”da deyilir ki, bu iblis vəsvəsəsidir. Cinlər var bilik gətirirlər, amma yanlış bilgi çatdırırlar.

Mirzə Fətəli Axundovun dinlə bağlı dediyi, əslinə baxsan, dinin özü ilə bağlı deyil, dinin icrası ilə bağlıdır. Həqiqətən da orta əsrlərdə, dini ehkamçılıq dövründə din tərəqqinin qarşısında duran maneə kimi görsənirdi. “Quran”da deyilir ki, Günəş, Yer hərəkət edir. Avropada isə Yerin hərəkət etdiyini deyəni öldürürdülər. Din mollaların əlində plov vasitəsi olmuşdu. Amma bu gün dünyada dinə yeni bir qayıdış var. Bu qayıdış artıq dini yeni ölçülərdən dərk etməkdir. Yeni ölçülər nə deməkdi? Elmin prizmasından dini dərk etmək. Məsələn, Kvant fizikasından, ehtimal nəzəriyyəsindən dini anlamaq. Bu yeni bir imkandır. Mən də, əslinə baxsan, təzə kitabımda Axundovun görmədiyi yeni ölçünü təqdim edirəm.

Xurafatı puç və əfsanə hesab etmək olar. Xurafatın əsasında haqq bilikləri ilə batil biliklərin qarışdırılması dayanır. Amma həqiqəti, fəlsəfənin təsdiq etdiyini sən necə puç hesab edə bilərsən? Onda gərək fizikanı da, kimyanı da puç hesab edəsən.

- Deyirsiz ki, Axundov əslində dinə qarşı yox, dinin icrasına qarşı idi. Yəqin ki, “Kəmalüddövlə məktubları”nı oxumusuz. Orda məhz dinin əleyhinə çox ciddi məqamlar var.

- Ola bilər ki, Axundov dini başa düşməyib. Bu o demək deyil ki, onun dediyi söz “Quran” ayəsidir. Allah “Ol” dedi, insan da oldu, Allahın sözü necə vücuda gəlir, mən bunun nəzəriyyəsini yazıb Elmlər Akademiyasına vermişəm. “Ol” sözünün maddiyə necə çevrildiyini izah etmişəm. Sözün maddiyə, maddinin də sözə çevrilməsini indiyədək heç kim iddia eləməyib. Amma ciddi elmi dairə olsa, mən sübut edəcəm ki, maddə Allahın “Ol” sözü ilə yaranıb.

- Akademiyadan nə dedilər?

- Heç bir reaksiya yoxdur, ya başa düşməyiblər, ya da yəqin atıblar bir qırağa. Təəssüf ki, Azərbaycanda elmə münasibət çox pisdir. Bir qrup adam elmi öz inhisarına alıb. Bu qədər fundamental məsələ qaldırmışam, bunun əksini sübut edib siyasətçi kimi mənim nüfuzuma zərbə də vura bilərlər, amma heç bir reaksiya yoxdur. Belə başa düşürəm ki, anlamırlar.

- Fəlsəfi və dini ədəbiyyatla bağlı mənzərə aydındır. Bədii ədəbiyyata münasibətiniz necədir? Kimləri oxumusuz?

- Müəyyən dövrə qədər Azərbaycan dilində tərcümə olunmuş dünya ədəbiyyatının hamısını oxumuşam. Rus, Avropa, Amerika ədəbiyyatı ilə tanışlığım var. Klassiklərin əsərlərinin əksəriyyətini oxumuşam. Təbii ki, Azərbaycan ədəbiyyatını da mütaliə etmişəm. Özü də təkcə əsərləri yox, əsərlər haqqında yazılan məqalələri də. Həmid Araslının, Məmməd Arifin, Abbas Zamanlının yazdıqlarını... Bəzən bir əsəri başa düşmürsən, amma o əsər haqqında elmi işi oxuyanda çox şey sənə aydın olur. Bir sözlə bədii ədəbiyyatı vaxtilə çox oxumuşam, bəzi əsərləri rus dilində də oxumuşam, amma kitab yazandan bədii kitablar oxumağa vaxtım yoxdur.

- Sizə ciddi təsir edən, sarsıdan əsər varmı?

- Voyniçin “Ovod” əsərini dəfələrlə oxumuşam. Hər dəfəsində də müəyyən səhifələrdə gözlərim dolub. Ovodun atası ilə görüşməyi, özünü öldürməyi ilə bağlı qərar verməyi. Mopassanın, Dikkensin, Drayzerin əsərləri qeyri-adi dərəcədə gözəl əsərlərdir. Drayzerin “Cerri Herhard”, “Kerri bacı”, “Dahi”, “Amerika faciəsi”, Balzakın “Qorio ata”sı, Çek Londonun, Taqorun əsərləri şedevrlərdir. Süjetin mürəkkəbliyi, onun işlənmə qaydasına, təsvirlərinə, həm də təbii ki, qoyulan mövzuya görə. Çox nəhəng bədii əsərlərdir.

Azərbaycan ədəbiyyatında isə təəssüf ki, belə əsərlər yoxdur.

- Azərbaycan ədəbiyyatında heç kimi bəyənmirsiz?

- İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür”, Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və qələm” əsərini çox yüksək qiymətləndirirəm. Azərbaycan ədəbiyyatında bəşəri problemləri qoyan əsər yoxdur, bizdə ancaq milli çərçivədə olan əsərlər var. Heminqueyin, Markesin əsərlərinə baxsan, görəcəksən, Nobel mükafatı onlara ona görə verilib ki, onların qaldırdıqları məsələlər bir xalqın, bir təbəqənin, bir sinfin maraqlarından çox yuxarıdadır. Ümumbəşəri bir məsələdir. İngilis alimi Con Lenon deyirdi ki, bir insan öləndə bütün insanlıq ölür. “Quran”da da var deyir ki, kim bir insanı öldürsə, bütün insanlığı öldürür, kim bir nəfəri xilas edirsə, bütün insanlığa həyat verir. Bu baxımdan bir insanı bütün insanlıqla bir tərəziyə qoymaq humanizmin zirvəsidir. Kommunistlər deyirdi ki, kapitalistləri öldürək, fəhlə-kəndli azad olsun. Yüz minlərlə insanı öldürürdülər ki, beş milyon yaxşı yaşasın. “Qurani-Kərim” deyir ki, günahsız bir insanı öldürmək bütün insanlığı öldürməyə bərabərdir. Humanizmin bundan qızıl qaydası ola bilməz. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu cür əsərlər yoxdur. Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi kitabları çox xoşlayıram və çox oxumuşam.

- Azərbaycan nəsrinin ən parlaq simalarından olan İsa Hüseynovla Əkrəm Əylislinin yaradıcılığını necə dəyərləndirirsiz?

- Bu adamların ikisi də birmənalı qiymətləndirilmir. Götürək Əkrəm Əylislini. Əkrəm Əylisli sovetlər dövründə dünyaya çıxara biləcəyimiz adam idi. Çünki o, milli mövzunu bəşəri mövzuya çevirməyi bacarırdı. Bəzi adamlar bəşəri mövzunu milli mövzuya çevirir. Əkrəm Əylislidə əksinə idi. Amma onun “Daş yuxular”ı yalançı beynəlmiləlçilik nümunəsi idi. Səmimi olmasan ciddi əsər yaza bilməzsən. Pamuk Nobel aldı, Əkrəm elə bildi ona da verəcəklər. Bir epizoda baxıb həqiqəti görmək mümkün deyil, gərək əvvələ də baxasan, sona da. Bundan sonra bir nəticəyə gəlmək olar ki, həqiqət hardadır?

İsa Hüseynovu deyirsən... Onun da maraqlı əsərləri var. Amma onun azərbaycanlıların kökü ilə bağlı dedikləri, açığı, mən sənə deyim ki, qeyri-ciddi məsələdir. Hətta İsa Hüseynovun “İdeal”ı başda olmaqla bəzi əsərləri ədəbiyyat çərçivəsindən çıxır.

- Etibar Məmmədov müsahibələrindən birində Dostoyevskini bəyənmədiyini bildirmişdi. Siz necə, bəyənirsiz?

- Dünyada bir çox dahilər var ki, ağır şizofreniklərdir. Fəlsəfədə Nitşedir, ədəbiyyatda Dostoyevskinin özü ciddi bir xəstədir. Amma Dostoyevski dünyada ən çox oxunan müəlliflərdən biridir. Mənim belə yanaşmam var, ola bilsin ki, kimisə bəyənməyim. Amma görürəm ki, müəllifi çox adam bəyənir, xüsusilə də ağrılı insanlar. Bütün dünya Dostoyevskini bəyənirsə, oxumaqla onlara yeni ruh gəlirsə, necə ola bilər ki, Etibar Məmmədova pis təsir eləsin?

- Çexov da sizin kimi həkim idi. Bu baxımdan onun yaradıcılığına münasibətiniz maraqlı olardı. Çexovu özünüzə yaxın hesab edirsinizmi?

- Çexovu oxumuşam, amma o, rus ədəbiyyatında bizim düşündüyümüz qədər nəhəng adam deyil. Rus ədəbiyyatının nəhəngləri Tolstoydur, indi adını çəkdin, Dostoyevskidir, Gertsendir. Çexov bizim düşündüyümüz qədər də rus ədəbiyyatı deyil. Açığını deyim ki, Çexovu bir o qədər bəyənmirəm, yaradıcılığında qeyri-adi bir şey görmürəm. Dostoyevski, Tolstoy, Gertsenlə müqayisədə.

- Əgər sizinlə ədəbiyyat haqqında danışırıqsa, mütləq Səməd Vurğunun üzərinə gəlmək lazımdır.

- Gəl, gəl.

- Bir partiya sədri kimi Səməd Vurğundan danışmağınız nə dərəcədə doğrudur?

- Əslinə baxsan, mən Səməd Vurğun məsələsini qabartmamışam. Azərbaycanda milli kodlaşdırma haqqında danışmışam. Bununla bağlı nümunələr göstərmişəm. Xalqın həqiqi qəhrəmanlarını özünə göstərmək, yalançı qəhrəmanlarını bir kənara qoymaq, tarixə yenidən baxmaq lazımdır. Biz müstəqilik, amma tariximizə və ədəbiyyatımıza sovet baxışı varsa, biz müstəqillikdən danışmaq olmaz. Mənim qaldırdığım problem budur. Bu yaxınlarda bəlli olub ki, Səməd Vurğunun ən məşhur “Ceyran” şeiri Aşıq Ələsgərin imiş. Girin, internetdə baxın. Səməd Vurğun plagiatlıq edib. “Azərbaycan” şeiri Əhməd Cavadındır, götürüb öz adına çıxardıb. Səməd Vurğunun hətta ən məşhur şeirləri belə şübhə altındadır. Sadəcə bəzi adamlar onu ilahiləşdirdiyinə görə mən məcburam bəzi həqiqətləri deyim. Demişəm ki, Səməd Vurğunun sovet ideologiyasını təbliğ edən əsərləri indi insanlara öyrədilməməlidir. Çünki onlar bizim tariximizi təhrif edən əsərlərdir.

- Səməd Vurğunun Azərbaycan ədəbiyyatındakı mövqeyi ilə, sizin Azərbaycan siyasətinizdəki mövqeyinizi müqayisə etsək, hansı nəticə hasil olar?

- Səməd Vurğun böyük və istedadlı insanlar repressiyaya məruz qaldıqdan sonra ortalıqda qalan bir sima kimi görsənir. Mən isə çıxdaş edilməmiş siyasətçilərlə bir yerdə gedirəm. Siyasətdə adamın yer tutması ilə ədəbiyyatda yer tutmasının oxşarlıqları yoxdur. Siyasət ictimai şüurla, ədəbiyyat isə hissiyyatla bağlıdır. Azərbaycan xalqı emosional xalq olduğuna görə şairi siyasətçidən çox tanıyır. Və nə qədər hökmdar şair olubsa onları şair kimi tanıyır. Başqa xalqlar isə hökmdar-şairi hökmdar kimi tanıyırlar. Sultan Fateh, Sultan Süleyman da şeir yazıb. Amma heç kim onları şair kimi tanımır. Dəmirəl də şeir yazıb, Ecevitin də şeirlər kitabı var. Azərbaycanda biz Qazi Bürhanəddini, Şah İsmayılı şair kimi tanıyırıq. Amma onlar ilk növbədə hökmdardırlar. Bu xalqımızın qeyri-siyasi şüuru ilə bağlıdır.

- Oxumaqla bağlı oxucularımıza hansı tövsiyələri verə bilərsiniz?

- Rusların məşhur xarici işlər naziri vardı – Çiçerin, onun məşhur bir fikri var: “Nə qədər kitab oxumaq yox, hansı kitabı oxumaq vacibdir”. İnsan gərək beynini artıq şeylərlə yükləməsin. Metodik oxumaq lazımdır. Məsələn, mən həkiməmsə daha çox həkimlə bağlı oxumalıyam.

Müasir dövrdə internet elə bir sürətlə bizim həyatımıza girib ki, ədəbiyyat unudulur. Amma bilmək lazımdır ki, ədəbiyyatın verdiyi informasiya ilə internetin verdiyi informasiya bir deyil. Bu baxımdan ədəbiyyatı mütləq izləmək lazımdır. Dediyim kimi, nə qədər oxumaq yox, nəyi oxumağın qayğısına qalmaq lazımdır.

- Özünüz internetdən kitab oxuyursuz?

- Bədii kitablar yox, elmi kitablar oxuyuram. Əldə edə bilmədiyim elmi kitabları...

- Deyirlər, uzanıb oxumaq ziyandır, həkim kimi bu barədə nə deyə bilərsiz?

- Kitabı 25 sm məsafə saxlayaraq oxumaq lazımdır. 40 yaşdan sonra mütləq eynəklə oxumaq lazımdır, çünki gözün görmə prosesi təbii olaraq zəifləyir. Uzanaraq və yaxud ağzı üstə oxumaq yanlışdır və ziyanlıdır. Çox parlaq işıqda və qaranlıq yerdə kitab oxumaq olmaz. Mütaliəyə gündə iki-üç saat sərf etmək olar. Amma bu elmi kitablara aid deyil. Elmi kitabları 15-20 dəqiqədən çox oxumaq olmaz. Çünki insanın diqqəti cəmi 7-8 dəqiqə qalır.

Mən gənclərə ən çox elmi-publisistik kitablar oxumağı tövsiyə edirəm. Çünki, bu kitabları həm asan mənimsəmək olur, həm də bilik qazanırsan.

• Qazax Dövlət Dram Teatrında yeni tamaşa
• Dövlət Rəqs Ansamblı Çelyabinskdə festivalda uğurla çıxış edib
• Elcan Rəsulov: "Bir dərman yazıblar, onu ömürlük atacağam"