Bu günlərdə Bakıda, “Atatürk” mərkəzində Türk dünyasının sevilən sənətçisi və yazarı Ahmet Şafakın dörd kitabının təqdimatı və müzakirəsi keçirildi.

Təqdimatda sənətçinin şəxsiyyəti və əsərləri haqqında müxtəlif fikirlər səsləndirildi. Tədbirdə iştirak edən yazar Qan Turalı, Ahmet Şafakın “Küresel gelişmeler ışığında türkleşmek, islamlaşmak, çağdaşlaşmak” kitabındakı fikirləri tənqid etdi. Tədbir zamanı Ahmet Şafak bəzi fikirlərə cavab versə də mövzunun maraqlı olacağını nəzərə alaraq hər iki tərəfi debata dəvət etdik.

Beləliklə “Küresel gelişmeler ışığında türkleşmek, islamlaşmak, çağdaşlaşmak” kitabının müəllifi Ahmet Şafak və bu kitabda yer almış bəzi fikirlərə qarşı tənqidi fikirlər səsləndirən Qan Turalı qarşı qarşıyadır.

- İstərdim ki, əvvəlcə Qan Turalı kitab haqqında fikirlərini bölüşsün... Tural buyur, kitab haqqında tənqidi fikirlərini bildir...

Qan Turalı: Mən bu kitabı çox diqqətlə oxudum. Kitabda yüz il qabağın siyasi görüşləri, öz fəlsəfəsi öz əksini tapıb. O zaman Ziya Gökalp-əslində biz Ziya Gökalpı müzakirə edirik-bu ideologiyanı irəli sürüb. Çağdaş zamanın məntiqinə uyğun olaraq bu kitabı və kitabları tənqid etmək lazımdır. Bu tezis yarananda cəmi bir Türk dövləti vardı və digər türk toplumları çar Rusiyasının tərkibindəy idi, çarlığın quberniyaları idi. Dövlət olan sadəcə Osmanlı idi və Osmanlı da varlıqla yoxluğun arasındaydı və zatən qısa bir müddət sonra da dağıldı. Artıq aradan 100 il keçib və bu illər ərzində çox şey dəyişib. Ahmet Şafak da kitabın adında buna işarə edib :” “Küresel gelişmeler ışığında...”.

Amma mən belə düşünürəm ki, bizim də milli bayrağımızda öz əksini tapan bu şüar ümumilikdə köhnəlmiş bir şüardır. Hesab edirəm ki, bu şüar dünyanın, Türk dünyasının bu günkü reallıqlarına, bu günkü halına cavab vermir. Bu günkü vəziyyətə baxanda hiss olunur ki, şüar özünü doğrultmur.

Konkret olaraq islamlaşma ilə bağlı danışmaq istərdim. Mənim islama qarşı heç bir aqressiyam yoxdur. Bu bizim xalqın dinidir. Amma düşünürəm ki, islam türk düşüncəsinə, türk zehniyyətinə ziyan vurub. Millət anlayışını, ümmət anlayışına çevirib. Düzdür o dövrdə millət anlayışı zatən yox idi, amma ümmət anlayışı da türk zehniyyətinə ziyan vurub, milli özünüdərkə mane olub. Ahmet Şafak da bu məsələni yazıb, lakin tənqid etməyib.

Türk millətinin ərəb əlifbasına keçmə məsələsi. Bizim klassiklərimiz ərəb əlifbasını da təbliğ edirdi. Çoxu elə bilir ki, Axundov əlifba islahatı deyəndə latın və ya kiril əlifbasını istəyib. Xeyr, o da ərəb əlifbasında islahatlar tərəfdarı idi. Latın əlifbası türk dilinin imkanlarına cavab verməsə də, biz də, Türkiyə də bu əlifbaya keçdik. Ərəb əlifbası ilə biz yazsaq oldu ilə öldü arasında heç bir fərq olmayacaq, çünki ancaq samitləri yazırlar orda.

Biz kafaca türk olub, avropalaşa bilmərik. Bunun bir nümunəsi Yaponiyadır. Yaponların dini milli bir dindir. Şintoizim dünyanın ən demokratik dinidir. Hətta o qədər demokratikdir ki, başqa bir dinin mənsubu olub da, bu dini qəbul etmək olar. Yapon nümunəsi xüsusi milli nümunədir. Ona görə də mən çağdaşlaşmağı islamla bağlamıram. Bu iqtisadi, siyasi, geopolitik vəziyyətdən asılıdır. Hesab eləmirəm ki, “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarı bizim üçün də, Türkiyə üçün də xilas yoludur.

- Ahmet bəy, sizin əks arqumentləriniz varmı?

Ahmet Şafak: Bu gün dünyada gedən prosesləri analiz etdikdə görürük ki, orta əsrlər yenidən təkrar olunur. Orta əsrləri xatırlayın. O dönəmdə də xanədanlıq sistemi ilə qurulmuş dövlətlər vardı. Bu dövlətlər xüsusi olaraq dini baxımdan yaxınlıqları olan dövlətlərlə birləşərək digər dövlətləri işğal edərək imperiyalar qurmağa başladılar. Şərqi Roma imperatorluğu, German-Roman imperatorluğu və s. O dövrdə bir tərəfdə imperatorun hökmranlığı olsa da, bir tərəfdə də hökmən kilsənin hökmranlığı vardı. Kilsələrin hegemonluğu dövründə əvvəlcə maarifçilik fəlsəfəsi yayıldı, sonra imperatorluqlar dağıldı və milli dövlətlərin yaranması dövrü gəlib çatdı. Bu dövr XX əsrin sonlarından başlayan bir dövrdür. Qan Turalının tənqidlərinə diqqət etdikdə görürük ki, Qan Turalı bu şüardakı millət qavramına olduqca müstəqil yanaşır.

Ancaq Durkheymın fikirlərinə söykənsək, millətə aid ritualların təməlində dini ritualların yatdığını görərik. Din anlayışını, millətin mədəniyyətindən ayırmaq, müstəqil şərh etmək mümkün deyil.

Buna görə də, islamlaşmaq anlayışına məhz bu aspektdən yanaşmaq lazımdır. Ziya Gökalp deyir ki, bir milləti millət edən xüsusiyyətlər bunlardır: dili dilimə bənzəyən dini dinimə bənzəyən. Millətin formalaşmasında iki məqam çox önəmlidir: dil və din. Biz “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” deyəndə üç ayrı ideologiyadan yox, bir millətin taleyindəki üç faktordan bəhs edirik. Bunlar sosioloji faktorlardır. Ziya Gökalp məsələyə Yusuf Akçura kimi yanaşmır. Yusuf Akçura Qahirədə yazdığı məqalədə deyir: “Bu gün Osmanlı dövlətinin qarşısında üç hədəf var: türklük, osmanlıçılıq və islamçılıq”. Bunların hər birini xüsusi olaraq izah edir. Ən sonda bildirir ki, “türkçülük ideologiyasının daha həqiqi və daha real olduğunu görürük”.

Amma Gökalp bundan danışmır. Bu əslində sosioloji bir məsələdir. Türkiyədən bir misal çəkim. Türkiyədə insanlar namaz qılırsa, səhər yerindən qalxır, azan dinləyir, namazını qılır və işə gedir. İşə getdikdən sonra gündəlik qəzetləri vərəqləyir və işinə başlayır. Demək, türk insanı gündəlik həyatında həm türkçülük, həm islamçılıq, həm də müasirlik anlamını yaşada bilir. Ziya Gökalpın dövründəki türklük və çağdaşlıq anlayışı fərqli görünə bilər. Tural Yaponiya örnəyini verdi. Baxın, Yaponların 3000 hərfdən ibarət bir əlifbası var. Çox çətin bir əlifbadır. Hər biri bir şəkildən ibarət olan hərfləri öyrənmək çox çətindir. Yaponiya çox çətinliklə də olsa, maarifçilik dönəmindən sonra Qərbə uzaq olmasına rəğmən müasirləşməyi bacardı. Qərbə daha yaxın olan Azərbaycan və Türkiyə bunu nə üçün bacarmamalıdır?

- Tural bəy, “türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarı ilə bağlı fikirlərini bildirdin. Mənim üçün maraqlıdır, türk millətinin “islamlaşmaq” tezisində, qeyri-müsəlman türklərin taleyi necə olacaq? Səncə onlar bu prosesin bir parçası ola biləcəkmi?

Qan Turalı: Nədənsə mən həm Ahmet bəyin kitab təqdimatından sonra, həm də bu debatdan əvvəl Atatürk barədə düşündüm. Bildiyimiz kimi, Atatürk Türkiyədə müasirləşmə və türkləşmə prosesinin öncülüdür və bu proseslərdə dövlətin gücündən də istifadə edib. Onun həyata keçirdiyi “Şapka devrimi”nə, “Elifba devrimi”nə hər zaman qarşı çıxanlar islamçılar olub.

Nəzəriyyəni yazmaq başqa, onu həyata keçirmək isə tamam başqa məsələdir. Hər bir siyasi nəzəriyyə öz qiymətini praktikada alır. Karl Marksın da, Ziya Gökalpın da nəzəriyyələrinə bu cür nəzər salmaq lazımdır. İstənilən siyasi fikrə bu cür yanaşılmalıdır. Hətta Məhəmməd Peyğəmbərin ideyaları da bu cürdür. Bütün bunlara baxanda, mənim əsas tezisim budur ki, Atatürkün türkləşmək və müasirləşmək çabaları qarşısında ən böyük əngəl İslam və islamçılar olub. Bu barədə tarixi faktlar var. Qaldı ki, müsəlman olmayan türklərə, qəbul edək, belə bir faktor var.

Təbii ki, Ziya Gökalp dönəminin şəraitini gözəl başa düşürəm. Nəzərə alaq ki, hətta Rəsulzadənin də fəaliyyətinə islamçılar çox böyük zərbə vurub. Professor Altay Göyüşov bununla bağlı araşdırmalar aparıb. İslam dini hər dini mühafizəkar dindir. Bir türkün öz milli mənliyini islam vasitəsi ilə dərk eləməsi mənə çatmır. Zatən türklər 15 əsrdir ki, müsəlman idi və bu müddətdə özünü dərk etməyibsə, mən islamlaşmaq tezisini ideoloji səhv olaraq görürəm. Bu gün müasir Türkiyədə MHP-nin bir islam sintezi var, türkçülük öndə islam ikincidir, amma başqa bir partiya AKP-də islam öndədir. Ancaq lazım gələndə türkçülük də edirlər. Bu gün Türkiyə ideoloji baxımdan çox qarışıq vəziyyətdədir. Amma türkçülükdə islamla zidd olan çoxlu məqamlar var. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanını oxusaq, əsl türk ruhunu görə bilərik. Hər halda islam, ərəbin dinidir.

- Ahmet bəy, müsəlman olmayan türk toplumları bu ideologiya altında necə bir araya gələcək? Nəzərə alaq ki, Türkiyədə, Azərbaycanda, digər türk dövlətlərində də sekulyarlar, ateistlər, deistlər və islamdan başqa dinə sitayiş edənlər var. Sizcə bu ideologiya qeyri-müsəlmanlar arasında özünü necə doğruldacaq?

Ahmet Şafak: Əslində bu ideologiya, bu üçlük millət qavramı olaraq qəbul edilməlidir. Millət dedikdə, bunu siyasi janrda dilə gətiririksə, bu işi siyasi baxımdan inkişaf etdirməliyik. Burda islam qavramı, bir insanın gündəlik həyatındakı bir yeri izah edir. Demək ki, qarşımıza sosioloji faktor çıxır. Din bir sosioloji faktdır. Türklərin 95 faizi müsəlmandır. Ancaq sekulyarları saymıram. Çünki sekulyarlıq bir din deyil. Sekulyarlar gündəlik sosial həyatlarına dini daxil etmirlər. Sekulyarlıq dinsizlik deyil, bəşərilik, dünyəvilikdir. “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” qavramına nəzər saldıqda o dönəmdəki bütün obrazlar; Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Ziya Gökalp, M.Ə.Rəsulzadə və digərləri dünyəvi insanlar idi. Onların dünya görüşü bu olsa da, içərisində yaşadıqları toplumun dəyərlərinə sayğıyla yanaşmağı bacarırdılar. Onlar dünyaya universal çərçivədən baxırdılar. Özlərini ifadə edərkən, deyirdilər ki, “bizim millətçiliyimiz həm də bəşəridir”. Amma islam Qan Turalının dediyi kimi, ideoloji yox, sosioloji faktor olaraq var idi.

Ona görə də dünyəvilik ideologiyasına söykənən bütün toplumlarda iki faktor, din və vicdan azadlığı paraleldir. İnsanlar inandıqları şeyləri istədikləri şəkildə yaşamaq haqqına sahibdir.

Yəni, insan namazını qılar, orucunu tutar, məscidinə, mədrəsəyə gedə bilər və s. Bunlar eyni zamanda dünyəvi proses çərçivəsində, insan haqları şəklində həyata keçirilir. Bizim üçün millət bir millətin digər millətlərlə rabitəsidir, ünsiyyətidir və ya mübarizəsidir. Millətin mübarizəsi şəklində baxdıqda, ilk olaraq millət mədəniyyətini bilməli və yaşatmalıdır. İkincisi, güclü bir şəkildə ayaqda qalmaq üçün mədəni faktorlardan qidalanmalıdır. Savaşa gedəcəksə, toplumun silahını hazırlamalıdır. Gündəlik həyatda sağlam yaşamaq istəyirsə, dünyada bilinən bütün tibbi vasitələrdən istifadə etməlidir.

Gündəlik həyatında ən modern avtomobillərdən, modern nəqliyyatdan istifadə etməlidir. Müasirləşməyin bir adı da modernləşməkdir. “Modern” sözü latın dilindən alınıb və mənası “indi” deməkdir. Yəni mən bu gün yaşayıram və dünyada bu gün gedən prosesləri anlamaq məcburiyyətindəyəm.

Cəlil Cavanşir

Ardı var...

• Ermənilərin Novxanıya hücumu - Məşhur axundu niyə güllələmişdilər?
• Bülbülün Memorial Muzeyində “Təbiətin rəngi” adlı sərgi
• Şərqiyyə Hüseynovanın səhhətində problem yarandı