Taleyin yazısı

Ümm-ül-Banunun «Min bir gecə» nağılı

1.

Mən bu yazını üç dəfəyə – bir-birindən uzaq və indi həmişəlik bir keçmişdə qalmış illərin ayrı-ayrı üç günündə (8 noyabr 1988; 27 mart 2006 və indi – 7 avqust 2019) yazıb, güman edirəm ki, artıq son nöqtəni qoymuşam və bu 31 (!) ildə Ümm-ül-banu (Banin) ilə görüşdüyüm gündən etibarən onun surəti və taleyi həmişə mənim fikrimdə olub, hər dəfə də özü ilə qəribə bir hərarət, eyni zamanda da qüssəli bir duyğu gətirib.

Mən onun əsil adını bütöv yox, söhbətimiz əsnasında özünün latın qrafikası ilə yazıb, mənə göstərdiyi «Ümm-ül-Banu» kimi yazıram və vaxtı ilə artıq gənc azərbaycanlı qızı Ümm-ül-Banu yox, Azərbaycan mənşəli fransız yazıçısı Banin haqqında bir esse yazıb Moskvada, "Literaturnaya qazeta"da çap etdirmişdim – bu, Banin haqqında mərkəzi sovet mətbuatında dərc olunmuş, hərgah səhv etmirəmsə, ilk yazı idi.

O zaman Banin həmin esseni oxumuş və çox təsirlənmişdi.

Parisdən mənə telefonla zəng etdi və:

- Heç vaxt ağlıma gəlməzdi ki, rus sovet qəzeti (bu ifadə dəqiqliyi ilə yadımdadır: "russkaə sovetskaə qazeta") mənim haqqımda belə xoş sözlər dərc edəcək...

Mən "Literaturnaya qazeta"dakı o yazını da tapıb (26 iyul 1989), yenidən gözdən keçirdim, sonra axtarıb, Baninlə ilk görüşümüzlə bağlı, elə o gecə Parisdə, «Kastelioni» otelində yazdığım qeydləri tapdım və dediyim o qüssəni də qəzet vərəqinin həmin sarısı, otel blankındakı tələsik qeydlərin onilliklərlə ölçülən uzaqlığı gətirirdi – bir dalğa kimi gəlib keçən o qüssə hər şeyin daimi bir keçmişdə qaldığını bir daha təkrar edirdi.

İnsan üçün keçmiş – daimidir, gələcək isə – həm mübhəmdir, həm də payız sarısı bir müvəqqətilik örtüyünə bürünüb və Baninlə Paris görüşümüz, telefon danışıqlarımız, məktublaşmağımız – bütün bunlar da o daimiliyin hərdən mürgüləyən, hərdən də, indi olduğu kimi, oyanan ifadəsidir.

O zamanlar Ümm-ül-Banudan – taleyin yazısı ilə fransız yazıçısı olmuş Banindən məktub almaq və ona məktub yazmaq mənim üçün çox uzaq (və eyni zamanda çox da yaxın!) bir möcüzə ilə ünsiyyətdə olmaq demək idi.

Parisdən mənə göndərdiyi 26 aprel 1988-ci il tarixli bir məktubunda Banin yazırdı:

"Sizi bir yazıçı kimi təbrik edirəm. Ramiz Sizin "Parisdə avtomobil qəzası" kitabınızı müvəqqəti olaraq mənə verib və mən ona heyran qalmışam. Sizin yumorunuz, Sizin fantastik notlarınız və lirik verginiz mənim çox xoşuma gəlir. "Mahmud və Məryəm" çox sevdiyim və dəfələrlə oxuduğum kitablardan birini – "Min bir gecə"ni mənim yadıma saldı. Sizin bu əsərinizdə mən Şərqin bütün gözəlliyini, qəddarlığını və ehtirasını tapdım – Siz bu qəribə, gözəl və qorxulu dünyanın atmosferini əla təsvir edirsiniz. Fikirlərimi rus dilində dəqiq və incəlikləri ilə ifadə etmək mənim üçün çox çətindir, daha rus dilini yadırğamışam. Sizin mətnləri oxuyarkən hiss etdiklərimin hamısını fransız dilində yaza bilsəydim..."

Söhbət 1987-ci ildə mənim Moskvada, rus dilində nəşr olunmuş "Mahmud və Məryəm" romanım, hekayə və povestlərimdən ibarət "Parisdə avtomobil qəzası" adlı bircildliyimdən gedirdi və Banin bu kitabı oxumaq üçün, o zaman Parisdə, YUNESKO-da işləyən həmyerlimiz Ramiz Abutalıbovdan götürmüşdü (orasını da deyim ki, məni Parisdə Banin ilə tanış edən də Ramiz Abutalıbov olmuşdu).

Oxucudan gizlətmək istəmirəm, nigarançılıqla dolu və qarışıq 1988-ci ildə Baninin mənim yazılarım haqqında söylədiyi bu fikirlər xoş olduğu qədər də, mənə daxili bir təpər vermişdi, amma indiki halda mən Baninin məktubundan bu sitatı həmin xoş sözlərə görə yox, ona görə gətirirəm ki, əslində onun özünün – azərbaycanlı qız Ümm-ül-Banunun həyatı XX əsrin acılı-şirinli "Min bir gecə" nağıllarından biri idi.

Baninin adını mən ilk dəfə yetmişinci illərin əvvəllərində professor Abbas Zamanovdan eşitmişdiim, ancaq nisbətən ətraflı məlumatı isə mənə memar Mövsüm Əliyev vermişdi. Bütün qanı ilə, canı ilə antisovet (və geniş mənada milliyətçi!) bir adam olan rəhmətlik Mövsüm Azərbaycan Demokratik Respublikasının tarixini gözəl öyrənmişdi və bizim mühacirət haqqında da xeyli məlumatı var idi. Onunla aramızda etibarlı bir münasibət yaranmışdı və mən 1975-ci ildən etibarən Yazıçılar İttifaqının katibi işləyəndə (SSRİ-dəki Yazıçılar İttifaqlarının ən gənc katibi idim) tez-tez gəlirdi, görüşürdük, M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski, Ə.Topçubaşov, N.Yusifbəyli, C.Hacıbəyov… bizim söhbətlərimizin qəhrəmanları idi, hərdən bir də bu söhbətlərə Araz Dadaşzadə (rəhmətlik Araz ehtiyatlı adam idi, ancaq Mövsüm onun da etibarını qazanmışdı), Yusif Səmədoğlu, böyük riyaziyyatçı dostum Arif Babayev də qoşulurdu. Mən 1987-ci ildə Xarici Ölkələrdə Yaşayan Həmvətənlərlə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti - «Vətən» Cəmiyətinin sədri seçildikdən sonra Mövsüm Əliyevlə münasibətlərimiz işgüzar bir əməkdaşlığa çevrildi və Mövsüm bizim nəşr etdiyimiz «Odlar yurdu» qəzetinin aktiv müəlliflərindən biri oldu.

Baninin əsli-kökü haqqında da, dediyim kimi, nisbətən ətraflı məlumatı Mövsüm Əliyevdən eşitmişdim və hələ də duman içində olan o məlumat o zaman əzəməti bütün ölkəni mühasirəyə almış bir Sistemin nəhəng beton sədlərini aşaraq gəlib çıxmışdı – o sədləri ki, haçansa onları dəf etmək, o qalın betonu yarıb keçmək mənim üçün (və yalnız mənim üçün yox!) ən azı yarıfantastik bir istək, bir arzu idi, yəni haçansa bu istək baş tutsaydı, bu, mənim təsəvvürümdə elə Baninin özünün həyatı kimi bir möcüzə olardı...

Və o möcüzə baş verdi.

Bütün imperiyaların da insan ömrü kimi başlanğıcı, zirvəsi və sonu olur – şeirlərdə yazıldığı, mahnılarda oxunduğu «ucsuz-bucaqsız» Sovet İttifaqı da tarixin bu qanunauyğunluğundan kənara çıxa bilmədi, istisna olmadı və onun qısa (ancaq heç şübhəsiz ki, tarixi!) ömrü şərəfsizcəsinə sona yetdi.

Banin fransız yazıçısı idi və bu fransız yazıçısının hər iki babası keçən əsrin əvvəllərində var-dövlətləri yalnız Azərbaycana, yalnız nəhəng Rusiya imperiyasına yox, elə bil ki, bütün dünyaya sığmayan (və o zaman, yəqin ki, daimi, əbədi görünən!) böyük və məşhur Bakı neft inhisarçıları Musa Nağıyev və Şəmsi Əsədullayev idi. Şəmsi Əsədullayevin oğlu, sonralar ADR hökumətində (F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi üçüncü hökumətdə) sənaye və ticarət naziri olmuş Mirzə Əsədullayev ilə Musa Nağıyevin gənc və gözəl qızı Umm-ül-Banu evlənmişdilər və hətta 80-ci illərdə belə Bakının qoca sakinləri o milyonçular toyu haqqında əfsanələr danışırdı. Ancaq mən o iki milyonçu toyu barədə ilk dəfə yeniyetmə ikən – 1950-ci illərin sonlarında Yazıçıların Şuşadakı Yaradıcılıq Evində Xudadat bəy Əzizbəyovun söhbətlərindən eşitmişdim və əlbəttə, o toy əfsanəsinin iştirakçılarının da, tamaşaçılarının da ağlına belə gəlməzdi ki, həmin əfsanə ilə yanaşı, o toyda çox acı tale yazılarından birinin bünövrəsi qoyulur.

Yeri düşmüşkən, qeyd edim ki, əsil kübar bir ziyalı olan rəhmətlik Xudadat bəy «Azərbaycanca-rusca lüğət»in tərtibçisi idi və 23000 sözdən ibarət bu lüğətin qiyməti ondadır ki, buraya, annotasiyasında yazıldığı kimi, «aktiv lüğət tərkibinə daxil olan sözlərlə bərabər, danışıq dilində və dialektlərdə işlədilən» (bax: Bakı, Azərnəşr, 1965) xeyli sözlər də daxil edilib.

Ancaq biz öz mövzumuza qayıdaq.

İki milyonçu övladının o izdivaından 1905-ci ildə Bakıda anadan olan qıza qədim bir ad – anasının adını qoydular: Ümm-ül-Banu və bu qızcığazın dünyaya gəlişi özü ilə bir tragediya da gətirmişdi: gənc və gözəl ana Ümm-ül-banu doğuş zamanı vəfat etmişdi.

Banin və Elçin. Paris, 1988-ci il.

Ümumiyyətlə, Musa Nağıyev bir tərəfdən bəxti gətirən adam idi – saman satan ailəsində doğulmuş, yeniyetmə yaşlarında belinə palan salıb, Bakı küçələrində yük daşıyan Musa öz fitri istedadına, ağlına, bacarığına, fəhminə və bəxtinə (!) görə dövrünün ən varlı milyonçularından biri olmuşdu, o biri tərəfdən isə bu varlı milyonçu bəxti qara bir insan idi – birinci arvadı Ruhiyyə Seyid qızından (ikinci arvadı isə gürcü yəhudisi Yelizaveta Qriqoryevna idi) iki övladı olmuşdu – Ümm-ül-banu və İsmayıl – və hər ikisi də gənc yaşlarında vəfat etmişdi. Bundan sonra Musa Nağıyev qardaşı Ağa Əlinin oğlu Fərəci övladlığa götürür və bunu da deyim ki, milyonçu oğlu Fərəc Nağıyev Sovet dönəmində «kapitalist övladı» damğası ilə daima qorxu içində məşəqqətli bir aktyor, rejissor həyatı sürüb.

Ağa Musa Bakının ən gözəl binalarından birini (mənə görə isə birincisini!) tikdirib başa çatdırdıqdan sonra, həmin bina 27 yaşlı İsmayılın şərəfinə «İsmayilə» adlandı və ora əvvəlcə əsil milli mədəni-maarif mərkəzinə çevrildi, sonra o binanın başına, elə bil, canlı bir varlıq idi, min bir oyun açıldı, 1918-ci il hadisələri zamanı daşnaklar «İsmayilə»ni yandırdı, sonra da orada Birinci Respublikanın – Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlament iclasları keçirildi, daha sonra isə ora 11-ci rus-bolşevik ordusunun əsgərlərinin yataqxnasın çerildi.

Həqiqətən, tikilən qalır – o binada bu gün AMEA-nın rəyasət heyəti yerləşir.

Ancaq, biz, deyəsən, yenə mövzumuzdan uzaqlaşdıq.

İllər keçdi və o qədim Ümm-ül-banu adı dəyişib, Banin oldu.

Banin bir məktubunda o vaxt mənim hələ oxumadığım "Qafqaz günləri" (1943-cü ildə yazılıb) adlı avtobioqrafik romanından bəhs edirdi: "Mən o kitabda onların (yəni müasir Azərbaycan oxucularının - E.) yəqin ki, dumanlı təsəvvür etdikləri keçmiş bir dünyanı qələmə almışam: müsəlman milyonçuları dünyasını və o dünyada, nə qədər qəribə olsa da, məni Avropa dayələri tərbiyə edirdi. Bir də ki, inqilab dünyasını və həmin kapitalist aləminin məhvini qələmə almışam ki, indi o hadisələr barədə heç təəssüf də etmirəm..."

Bax, beləcə...

Banin Parisdə, operetta butaforiyasını xatırladan səliqəli Ryu Loriston küçəsindəki bir otaqlı mənzilində tək-tənha bir həyat sürürkən də itirilmiş milyonlarının təəssüfünü çəkmirdi və burada heç bir yalançı altruizm yox idi: söhbət dünyanı dərk etmiş bir hissiyyatdan, düşüncədən, rahat bir ovqatdan gedir.

2.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti quruldu.

Həyat birdən-birə dünyanın heç bir qanununa sığmayan bir zorakılıqla "Min bir gecə" nağıllarının qorxunc səhifələrindən birinə çevrildi və Ağa Musanın da, Şəmsi Əsədullayevin də milyonları keçmişdə qaldı.

O zaman Ümm-ül-Banunun on beş yaşı var idi.

"Qafqaz günləri"-nın fransız dilindəki sonuncu nəşrində (1985) isə on səkkiz yaşlı gözəl bir qızın – taleyin qovha-qovu ilə Parisə gəlib çıxmış pulsuz-parasız Ümm-ül-Banunun fotoşəkili çap olunub.

Bu gün o fotoşəkilə baxmaq çox təsirlidir.

Paris və on səkkiz yaşlı mühacir bir qız.

Mən, bu fotoşəkilə baxa-baxa, elə bil, Parisin tanınmaz-bilinməz küçələri ilə addımlayan o qızı görürəm və birdən-birə, tamam sürrealist bir hadisə baş verir: elə bil, haradasa inqilab mahnısı – "İnternosional" səslənir və sovet vaxtı müqəddəsdirilimş o təntənəli inqilab mahnısı bu dəm qüdrətdən, qələbədən yox, dünyanın acısından, dərdindən-ələmindən xəbər verir.

Tərcüməçi, mağaza satıcısı, katibə...

Milyonçular qızının artıq həmişəlik Paris həyatının beləcə bir başlanğıcı.

- Bilirsiz, mən maneken də olmuşam...

Banin bu sözləri bir gənclik şövqü ilə, səmimi və ərköyün (!) bir əda ilə gülə-gülə mənə Ryu Loristondakı o mənzilində demişdi və o dəqiqələrdə 83 yaşlı o zərif, Avropa təkəbbürlü və eyni zamanda, Şərq ədalı xanımın yaşı ilə o sözlərin şövqü arasında çox məhrəmanə bir doğmalıq var idi.

Bunlar hamısı, əlbəttə, taleyin oyunu idi və artıq "Min bir gecə" romantikası yox, real həyat idi və elə o real həyat yolları da o qızı gətirib yazı mizinin arxasına çıxardı: Ümm-ül-Banu fransız dilində yazmağa başladı və qısa müddətdə bu azərbaycanlı qız Fransa bomondu arasında nəsrdə (fransız nəsrində!) gözəl bir bədii-estetik üslubun, stilin müəllifi Banin kimi tanındı.

3.

Tale yazısı, əlbəttə, sirri-xudadır.

Mən Şəmsi Əsədullayevin üç qız nəvəsini tanıyırdım, üçünün də yaşı səksəni adlamışdı və üçü də dünyanın müxtəlif öləkələrində, bir-birindən min kilometrlərlə uzaqdakı böyük şəhərlərdə yaşayırdılar: Ümm-ül-Banu Parisdə, Züleyxa Əsədullayeva-Veber Vaşinqtonda, Məryəm xanım Əsədullayeva Moskvada. Elə bil, tale qlobusu əlinə götürüb, fırladaraq, sərt, hətta amansız bir qələmlə Yer kürəsində bir-birindən uzaq o qürbət şəhərlərin üzərinə nöqtə qoya-qoya bu azərbaycanlı qaçqın qızların yaşayacağı yerləri müəyyənləşdirmişdi.

Mən 1989-cu ildə ABŞ səfərim zamanı ilk dəfə Züleyxa xanımla Vaşinqtonda görüşdüm və o sfərdən bir müddətd sonra Mixail Qorbaçovun göstərişi ilə 1990-cı il 20 yanvar hadisələri baş verdi və bu hadisələrin obyektiv səbəbləri və nəticələri ilə biləvasitə tanış olmaqdan ötrü ABŞ konqresmeni Cim Mudini, fürsətdən də istifadə edərək, onunla birlikdə Züleyxa xanımı «Vətən» Cəmiyyəti xətti ilə Bakıya dəvət etdim.

Konqresmen Cim Mudi yalnız ABŞ deyil, ümumiyyətlə Qərbin ilk rəsmi nümayəndəsi oldu ki, «Şəhidlər xiyabanı»nı ziyarət etdi, 20 yanvar hadisələrinə obyektiv qiymət verdi – ancaq bu, başqa bir yazının mövzusudur – Züleyxa xanım isə az qala yetmiş illik ayrılıqdan sonra ilk dəfə Azərbaycana gəldi və Bakını küçə-küçə gəzdi, son dərəcə iti və sağlam yaddaşı onu bu binanın qabağından o biri binanın qabağına apardı:

"- Bax, Elçin bəy, ordan dönəcəyik, Hacı əminin (H.Z.Tağıyevin - E.) evinin qabağına çıxacağıq!.."

"- Bax, bura ilə düz gedək, indi Murtuza əminin (M.Muxtarovun - E.) binasını görəcəyik!.."

Bu qadın heyrətamiz bir hafizəyə malik idi.

Bu yerdə mən bir maraqlı məsələni də qeyd etmək istəyirəm.

Hələ 1970-ci illərin ortalarında Abbas müəllim (professor Abbas Zamanov) mənə «Əli və Nino» romanının İstanbul nəşrini hədiyyə vermişdi və o vaxtdan etibarən də mən Qurban Səid (Əsəd bəy) haqqında məlumat əldə etmək istəyirdim, ancaq bu roman «mürtəce mühacir əsəri» kimi yasaq edilmişdi (!), müəllif barədə də heç harda heç nə yazılmırdı.

Sovet İttifaqnda iki gizli «nəşriyyat» var idi: «Samizdat» və «Tamizdat».

«Samizdat» – yəni ideoloji baxımdan sovet mətbuatında çapı mümkün olmayan, senzuranın icazə vermədiyi əsərlər yazı makinasında yazılır və qrankalar çox zaman adi iynə-sapla tikilərək, yayılırdı. «Tamizdat» isə – kitab qaçaqmalçılığı (kantrabandası) idi və indiki ibarə ilə desək, gizli biznesə çevrilmişdi: xaricdə çap olunmuş və hakim sovet ideologiyasının yaxına baraxmadığı kitablar gizlincə ölkəyə gətirilir və «altdan» satılırdı.

Moskvanın məşhur «Kuznetskiy most» meydançasında SSRİ Yazıçılar İttifaqının kitab dükanı və o dükanın da yanında ayrıca bir bədii salon var idi. Bədii salonun qabağınlda isə «Tamizdat» alverçiləri (kitab «farsovşikləri») var-gəl edirdi və mən də onların daimi müştərilərindən biri idim (söhbət 70-ci illərdən və 80-nin əvvəllərindən gedir), Moskvaya yolum düşəndə mütləq vaxt tapıb, ora baş çəkirdim: mənim kimi etibarlı (sınaqdan çıxmış!) müştərilərə kitabların siyahısını verirdilər, annotasiyaları oxuyurdun, seçdiyin kitabı sifariş edirdin, sabah da gəlib həmin kitabı alırdın.

Sovet İttifaqında kitab baha deyildi, ancaq bunun, aydın məsələdir ki, «Tamizdat»ın kitablarına dəxli yox idi və uzun sözün qısası, o zaman ianılmaz bir təsadüf oldu – mən «Tamizdat»dan Əsəd bəyin (kitabda müəllifin adı rusca «Gssad bey» yazılıb) 1932-ci ildə Riqada (müstəqil Latviya respublikasının paytaxdında) «Filin» nəşriyyatında nəşr olunuş 317 səhifəlik «Stalin» kitabına rast gəldim və o kitabı aldım. Bundan sonra mən bir müddət Qurban Səid – Əsəd bəy – Lev Nissenbaum müəmması ilə (bu müəmma hələ də tam dəqiq cavabını tapmayıb) bağlı axtarışlar apardım və maraqlananlar mənim 1991-ci ildə yazdığım «Ədəbi proses. Olum, ya ölüm?» silsilə məqalələrimə (üçüncü məqaləyə) baxa bilərlər («Ədəbiyyat qəzeti», 4,11 oktyabr 1991; eləcə də «Azərbaycan ədəbi tənqidinin və ədəbi prsesin problemləri», Bakı, «Çinar-Çap», 2003, səh. 99).

Mən bütün bunları ona görə yazıram ki, Züleyxa xanımla söhbətlərimiz əsnasında bir dəfə ondan soruşdum:

- Siz Lev Nissenbaum adında bir adam barədə nəsə eşitmisiz?

Züleyxa xanım:

- Necə eşitməmişəm?- dedi.- Lyova Bakıda mənimlə bir sinifdə oxuyurdu.

Və bu gözlənilmz cavabdan sonra mən onu sorğu-suala tutanda məlum oldu ki, memar akademik Mikayıl Hüseynov da onlarla bir sinifdə oxuyub və mən rəhmətlik Mikayıl Hüseynova telefonla zəng etdim, bu dəfə də onu sorğu-suala tutdum, ancaq təəssüf ki, nə o, nə də Züleyxa xanım Lev Nissenbaumun sonrakı həyatı, yazı-pozusu barədə bir söz deyə bilmədilər, hər ikisi yalnız bunu deyirdi ki, Lyova çox ağıllı, zirək, dərrakəli oğlan idi.

Ancaq biz yenə uzaqlara getdik.

Mən Vaşinqtonda da, Bakıda da Züleyxa xanımla dəfələrlə görüşmüşəm, onun evində də, bizim evimizdə də dəfələrlə söhbətlərimiz olub və hər dəfə də bu yaşlı qadının (80-i keçmişdi) hafizəsinə (və enerjisinə!), heyrət etmişəm. Züleyxa xanım da dayısı qızı Banin kimi miniatür bir xanım idi, amma Baninin zərifliyi müqabilində, Züleyxa xanımda bir codluq, Baninin kübarlığı müqabilində Züleyxa xanımda bir ötkəmlik var idi və daxili enerjisi yerə-göyə sığmayan, yaşına meydan oxuyan bu impulsiv qadın hələ də işləyirdi, Pentaqonun (!) hansısa kurslarında türk dilindən dərs deyirdi, doğrusu, bir az da amerikanlaşmışdı.

- Mənə «Züleyxa xanım» demə, xanımsız, ancaq «Züleyxa» de, vəssalam!- deyirdi, ancaq mən hər dəfə də o «xanım» sözünü ixtisara salmağı unudurdum.

Həmin ilk səfərində Züleyxa Əsədullayeva Bakını küçə-küçə gəzdi, hər şeylə maraqlandı və onun iti gözlərindən, müşahidələrindən heç nə yayınmırdı, fikrinə gələni də ağına-bozuna baxmadan üzə deyirdi, elə buna görə də, yadıma gəlir, «Vətən» Cəmiyyətindəki görüşlərdən birində üzünü ictimai xadimlərə, görkəmli elm və mədəniyyət adamlarına tutub dedi:

- Diqqətlə sizə qulaq asıram. Ağıllı adamlarsız. Bəs necə oldu ki, bu yetmiş ildə bu məmləkəti bu günə saldız?!

Bu sual əsil Züleyxa xanım sualı idi – bu sualda keçmiş milyonçu qızının qəfil və sərt bir dönüklüklə əks istiqamətə çevrilmiş keşməkeşli, əzablar, əziyyətlər və macəralarla dolu 70 illik həyat tərzini ifadə edən kin-küdurət də, şəxsi-qərəzlik də, daxili ağrı-acıların doğurduğu dəruni bir təəssüf də var idi.

Banin isə belə aşikar tendensiyalı sual verə bilməzdi.

Banin təbiəti etibarilə filosof idi.

Züleyxa isə praqmatik idi.

Mən Banini ilk dəfə görəndə heyrət etmişdim ki, necə olub, bu kiçik cüssəli qadın bizim bu fani dünyada bu qədər məşəqqətlərdən sonra belə bir yaşa gəlib çatıb?

Mən Züleyxanı ilk dəfə görəndə fikirləşmişdim ki, bu kiçik cüssəli qadın bizim bu fani dünyadan, öz nəsl-nəcabətinin məşəqqətlərindən intiqam alaraq əbədi yaşayacaq, heç vaxt ölməyəcək.

Güman ki, Züleyxa xanımın o sualının cavabı (və təqsiri!) bütün zamanların inqlabında, inqlabların qəddarlığındadır və o qəddarlığı az-çox duymaq üçün, istəyirəm, bu dəfə də Məryəm xanımın göndərdiyi xatirələrindən kiçik bir parçanı yada salım:

"Üç qardışım 1920-ci ildən sonra başlanan terrordan canlarını qurtarmaq üçün anamla birlikdə İstanbula qaçdılar. Mən Bakıda xalamla qaldım. Azdan-çoxdan təhsil almışam. Alman, ingilis, fransız, rus, türk, bir də, təbii ki, ana dilimi mükəmməl bilirdim və bu bilgi məndə gələcək həyatımın heç də pis olmaması üçün arxayınçılıq yaradırdı. Mülkümüz əlimizdən alınmışdı. Biz xalamla kiçik bir daxmada yaşayırdıq. Amma hardan biləydim ki, milyonçu qızı olmaq başımıza hələ çox bəlalar gətirəcək. Hamı kimi mən də oxumaq istədim. Hara getdimsə, dedilər, milyonçu qızısan, sənə aramızda yer yoxdur. İşləmək istədim. Dedilər, sənə xalqın malını etibar edə bilmərik. Sobotaj edərsən. Beləliklə, qaldım ac. Məhəlləmizdə bir halva satan arvad var idi. Günlərlə ac qaldığım vaxtlar halva satana yalvarıb bir tikə halva istəyərdim. Arvad da halvanı verməzdən qabaq deyərdi:

- Hə, milyonçu qızı, oyna, oxu, sənə halva verim.

Mən də acından ölməmək üçün küçədəcə qol götürüb oynayar, bildiyim mahnıları oxuyardım, halva satan dəli bir qəhqəhə ilə gülüb çığırardı:

- Ay camaat, baxın, baxın, görün bu cəmiyyət milyonçu qızını nə günə qoyub, bir tikə halva üçün küçədə qol götürüb oynayır!..".

Yadımdadı, mən Məryəm xanımın xatirələrini gecə oxuyurdum və oxuya-oxuya da fikirləşirdim ki, o dəli qəhqəhə ilə gülən, əslində, halva satan arvad deyildi, ən qədim dövrlərdən bu günə qədər zaman-zaman bəşəriyyəti titrədən inqlablar kabusu idi – tale isə Üm-ül-Banunu da, Züleyxanı, Məryəmi də seçdiyi qurbanlar sırasına salmişdı.

Şəmsi Əsədullayev Nobel qardaşları kimi Finlandiyada, İranda, Türküstanda, Rusiyanın bir çox şəhərlərində neft kontorları açmışdı və Bakıdan başqa, Moskvada, Peterburqda iri mülklər tikdirmişdi, Baxçasarayda türk qızları məktəbi açmışdı, Moskvada "Teatr evi" inşa etmişdi, hətta Kaluqada ona müraciət edən kasıb din xadimlərinə – xaçpərəstlərə belə küllü vəsaitlə yardım edib kilsə tikintisinə kömək etmişdi.

Halva satan qadın da onun nəvəsi ilə məzələnirdi.

Məryəm xanım 70 ildən sonra Züleyxa xanımın ABŞ-dan gəlməsi xəbərini eşidən kimi, Moskvadan çıxıb Bakıya yola düşdü.

Xatirələrində yazır:

"Üç gündən sonra gəlib Bakıya çatdım, amma bilmədim hara gedim, bacımı bu boyda şəhərdə necə tapım. Evə gəldim, qızım dedi ki, Züleyxa xala zəng edib, bizə gələcəyini bildirdi. Xəcalət təri məni basdı: altı nəfərin yaşadığı balaca bir otağa bacımı necə dəvət edim? Yadımdadır, 20-ci illərdə bizim indiki Qoqol küçəsi ilə Nizami küçəsinin tinindəki evimizi müsadirə edəndə dedilər ki, bir ailə on yeddi otaqlı evdə yaşayır, yüzlərlə ailənin isə yaşamağa yeri yoxdur.

70 il sonra biz altı nəfərdən ibarət üç ailə bir otaqda yaşayırıq. Görəsən, günahkar kimdir? Nə isə..."

4.

Mən yenə uzaq Parisə, Ryu Loristanda Baninin evinə qayıdıram, onun söhbətlərini xatırlayıram.

Banin məni evinə çaya dəvət etmişdi və 1988-ci ilin oktyabrında, yağmurlu bir payız axşamı onun o balaca, amma çox xudmani və səliqəli birotaqlı mənzilində oturub, küçə pəncərəsinin şüşələrini, taxta sürahısını döyəcləyən yağış tıkkatıkının müşayiəti ilə Baninlə söhbət edirdik.

Həmin ilk görüşümüzdə Banin sifətindən əskik olmayan zərif və kübar bir təbəssümlə gülümsəyə-gülümsəyə balaca otaqdakı böyük yumuşaq kürsünü göstərib:

- Burada Bunin əyləşib!- dedi.- Siz də əyləşin!..

Və o zərif təbəssüm, o yumor ilk dəqiqədən bir məhrəmlik yaratdı: mən əfsanəvi Baninlə deyil, o yağmurlu payız axşamı "Min bir gecə" nağıllarının bir-birini əvəzləyən – xoşbəxt və qorxunc – səhifələrindən çıxıb Parisə gəlmiş Ümm-ül-banu ilə də yox, Bakıda böyümüş, Azərbaycanın mənim üçün doğma olan ab-havası ilə nəfəs almış, həyatın bütün keşməkeşlərinə baxmayaraq, o ab-havanın təmini damarlarında axan qanında saxlamış, heç kimə kin bəsləməyən, hətta o inqlablar kabusunu belə, zarafatla ələ salan yaşlı (və gənc!) bir xanımla danışırdım.

Baninin daxilindəki milli mənsubiyyət hissi itib getməmişdi və 70 illik Fransa həyatı fransız dilini onun ana dili etmişdisə də, fransız milləti, əgər belə demək olarsa, onun ana millətinə çevrilməmişdi. Ermənistanın Azərbayjana təcavüzü və erməni millətçiliyinin yaratdığı yalançı "Qarabağ problemi" elə ilk günlərdən etibarən Fransada tamamilə birtərəfli siyasi və ictimai dəstək tapmışdı və bu da, aydın məsələdir, həmin ölkədəki zəngin, güclü və nüfuzlu erməni mühaciratının coşğun (və bizə nümunə olacaq!) fəaliyyətinin nəticəsi idi. Fransa cəmiyyəti yanlız onların informasiyasına əsaslanırdı və buna görə də fransızlarda bu hadisələrlə bağlı başdan-başa yanlış təsəvvür yaranmışdı.

Belə bir vaxtda, 1990-cı ilin lap əvvəllərində Fransanın məşhur "Mond" qəzeti, təbii ki, Baninin israrı ilə, onu "Azərbaycan yazıçısı Ümm-ül-banu" kimi təqdim edir və məqaləsini dərc edir. Banin "vicdanlı və obyektiv bir adam kimi öz hiddətini" bildirərək, fransız oxucuları üçün məsələnin mahiyyətini açır, ermənilərin Qarabağda XIX əsrin əvvəllərində məskunlaşmağı, onların torpaq iddialarının artıq bir xəstəliyə çevrilməsi, daşnakların bolşeviklərlə birləşib irqçilik siyasəti yeritməsi, Azərbaycan xalqını "vəhşi qırğına" məruz qoymaları barədə kəsgin və əsaslandırılmış fikirlərini söyləyir. Bu məqalə Baninin – bu liberal əqidə və qələm sahibinin – yaradıcılığında, olsun ki, ən sərt (qəzəbli!) bir yazıdır.

Burası da yadımdadır ki, mən onu Novruz bayramı münasibətilə təbrik edəndə çox təsirlənirdi, hiss olunurdu ki, bu təbrik onun üçün çox əzizdir, məktubla mənə "çox şadam ki, Siz məni Novruz bayramı münasibətilə təbrik etməyi unutmamısınız" - yazırdı.

Bəli, bütün bunlar belə idi, amma bütün bunlarla da bərabər, əgər "kosmopolit" anlayışını ali mənadə – bəşəri mənsubiyyət mənasında götürsək, Banin – kosmopolit idi.

Unudulmaz dostum, rəhmətlik Fikrət Sadığın bir şeri yadıma düşür, mövzusu belədir ki, əgər filan şəhərdə soruşsalar ki, haralıyam, deyərəm, filan kənddənəm, Bakıda soruşsalar, deyərəm, filan şəhərdən, Moskvada soruşsalar, deyərəm, Azərbaycandan, əgər haçansa kosmosa uçmuş olsam və orada da məndən soruşsalar ki, haralısan, deyərəm, Yer Kürəsindənəm.

Banin, bax, bu mənada kosmopolit idi, Yer Kürəsinin adamı idi.

Baxın, elə ilk söhbətləri əsnasında İvan Bunin onu adını dəyişməyə (guya Banin – rusca «banə», yəni «hamam» sözünü xatırladır), rusca yazmağa sövq etmək istəyir, ancaq bu zərif qadın Nobel mükafatçısının nüfuzundan və yaşından qətiyyən çəkinməyərək: «…mən rus deyiləm və yalnız rus mühacirəti üçün də yazmıram. Mən özümü Qərb adamı və Qərb oxucusu hesab edirəm, əslinə baxsaz isə mən Yer kürəsinin vətəndaşıyam.»- deyir. Daha sonra: «Siz nə üçün istəyirsiniz ki, mən rus olub, sizin Kaşa, Maşa, Saşalarınızdan birinə çevrilim? Məni düz başa düşün: mən rusların əleyhinə deyiləm, bunun əksinəyəm, ancaq mən – mənəm, özüməm və məni özünüzə uyğun birinə çevirməyə çalışmayın.»- deyir, hətta onu «rus şovinisti» adlandırır.

Baninin Paris mühiti – Rusiya imperiyasından qaçıb Avropanın mədəni mərkəzində məskunlaşmış kasıb (və vətənsiz!), amma nəcabətlərini, kübarlıq adət-ənənələrini qoruyub saxlaya bilmiş ziyalılardan ibarət idi və Banin özü yazır ki, bu zümrəyə "balet ulduzlarından tutmuş ağqvardiyaçılaracan, zadəganlardan tutmuş yazıçılaracan, din xadimlərindən tutmuş sərbst fikirli insanlaracan", "borca yaşaya-yaşaya memuarlarını yazan və həmin memuarlarda özlərini tərifləyib həmvətənlərini rüsvay edən generallaracan" müxtəlif insanlar daxil idi və belə bir mühit, şübhəsiz ki, Baninin dünyagörüşünün formalaşmasında mühüm rol oynamışdı.

O yağmurlu payız axşamı Banin çay süfrəsi üçün balaca bir piroq bişirmişdi və fürsət düşdükcə xüsusi qeyd edirdi ki, bu piroqu dükandan almayıb, özü bişirib və onun bu piroq sevinci açıq-aşikar olduğu üçün, mən də fürsət düşdükcə o piroqu tərifləyirdim (əslində, elə tərifə də layiq idi). Gözəl bir oyun havası adamın sümüklərinə düşən kimi, mənim bu piroq təriflərim də Ryu Loristondakı o tər-təmiz kiçik mənzildə tənha yaşayan, amma o tənhalığı heç vəchlə vecinə almayan Baninin sümüklərinə düşürdü, ona açıq-aşkar ləzzət edirdi.

Və mən bu yazını yaza-yaza həmin tələsik bloknot qeydlərimi vərəqləyirəm.

Banin azərbaycancanı unutmuşdu, rus dilində isə hərdən şəkilçiləri səhv salsa, xarici tələffüzü aydın hiss olunsa da, yaxşı danışırdı və rus dilini beləcə saxlaya bilməsində də, yəqin, onun yaşadığı həmin o mühacirat mühiti əsas olmuşdu.

Banin soruşdu ki, Bakıdan Parisə təyyarə ilə neçə saatlıq yoldur?

Mən dedim ki, Bakıdan Parisə birbaşa təyyarə yoxdur, əvvəlcə Moskvaya getmişəm, oradakı Fransa səfirliyindən viza almışam, sonra Parisə uçmuşam.

Banin:

- Oy-y-y!..- dedi.- Uzun bir yol gəlmisiz... Mən təyyarədən qorxuram...

Mən:

- Olacağa çarə yoxdur.- dedim.

Və birdən Banin daha da canlandı, işığı qətiyyən sönməmiş mavi gözləri ilə diqqətlə mənə baxıb, elə bil ki, bir az da sevinclə:

- Siz də fatalistsiniz?!- dedi və o saat da soruşdu:- Yungeri oxumusunuz?

Beləcə, söhbət Ernst Yungerdən düşdü və təəsüf ki, o zaman mən Yungerin əsərlərini oxumamışdım. Yungerin romanları da, fəlsəfi əsərləri də Sovet İttifaqında nəşr olunmurdu və sovet ictimai fikri onu gah faşistlərə qoşulmuş filosof, gah da kapitalizm cəmiyyətini tənqid edən (ancaq partiyalı yox, "fərdi mövqe"dən) yazıçı kimi təqdim edirdi.

Və mən o söhbətimiz əsnasında bunları Baninə dedim.

Banin heyrət və təəssüf qatışıq bir ifadə ilə:

- Ernestin (beləcə, adı ilə dedi) gündəliklərini də oxumamısız?- soruşdu.

- Yox.- dedim.- Yadıma gəlir, gərək ki, "İnostrannaya literatura" jurnalında idi, onun haçansa bir müsahibəsini oxumuşam, bir də haqqında bəzi yazıları. Ancaq bu qədər.

Və həmin an Baninin gözlərindən bir kin, qəzəb qığılcımı ötüb keçdi. Yəqin, bu, "Yer Kürəsinin adamı" olan Banin varlığının dərinlərində mürgüləyən bir ədavətin – "inqlablar kabusuna" qarşı, bəlkə də, konkret olaraq bolşevizmə qarşı genetik ədavətin ifadəsi idi.

Mən bilirdim ki, Banin ilə Yunger çox yaxın olublar, o, Yunger haqqında bir-neçə kitab yazıb, bir sıra əsərlərini, o cümlədən bir romanını fransız dilinə tərcümə edib, XX əsrin böyük simalarından biri sayılan bu alman yazıçı-filosofu da, öz növbəsində, Banin haqqında çox yazıb.

Sonra söhbət Buninin özündən düşdü.

Mən 80-ci illərdə «Tamizdat»dan Baninin indi də kitabxanamda olan "İvan Buninin son höcəti" romanının rus dilindəki İsrail nəşrini alıb, oxumuşdum.

Banin o povesti bu sözlərlə başlayır:

"Mən İvan Buninlə 1946-cı ildə görüşmüşəm".

1946-cı ildə artıq Baninin "Qafqaz günləri", "Paris günləri" kimi romanları çap olunmuşdu və Paris də artıq yad yox, Baninin fransız dost və tanışlarının yaşadığı bir şəhər idi: Kamyu, Sartr, Araqon, Elyuar, Morua, Moriak, Monterlan, Triole, K.Roy, de Bovuar...

Paris, eyni zamanda, onun rus mühacir dostlarının da yaşadığı şəhər idi: İvan Bunin, Şalyapin, Gippius, Teffi, Berberova...

Nadejda Aleksandrovna Teffi Banindən otuz yaş böyük idi, amma bu yaş fərqinə baxmayaraq, onlar Parisdə ən yaxın rəfiqələr olublar. Banin "İvan Buninin son höcəti"ndə "Mən özüm Azərbayjandanam" - deyə Parisdəki mühacirətdən bəhs edir: "Ədəbiyyat, heç olmasa (!- E.), ona görə yaxşı bir şeydi ki, adamları bir-biri ilə tanış edir. Ədəbiyyat bir çox qapıları mənim üzümə açdı, məni müxtəlif yazıçılarla yaxınlaşdırdı. Ədəbiyyatın sayəsində mən ilk görüşdən sevdiyim Teffi ilə rəfiqə oldum. Onun çox iti və acı dili var idi. Həm də ağıllı idi, onunla keçirilən vaxt həmişə adamı valeh edirdi".

İvan Bunini də Banin ilə Teffi tanış etmişdi.

O zaman Buninin 76, Baninin isə 41 yaşı var idi və yenə də bu yaş fərqinə baxmayaraq (bəlkə də elə buna görə!), biz bu gün məxsusi İvan Bunin qələminin Baninə ünvanladığı otuzdan artıq məktubu oxumaq imkanına malikik. O məktubların orijinalı Baninin arxivində idi, böyük bir qismi də "İvan Buninin sonuncu höcəti" povestində çap olunub.

O məktublar incə, kövrək insani hisslərin əbədiliyindən xəbər verir və Baninin həmin məktublar əsasında yazdığı sənədli povesti də İvan Bunin qələminin ifadə etdiyi o incə, o kövrək hisslərə layiq bir əsərdir.

Banin:

- Siz Konstantin Simonovu eşitmisiniz?- soruşdu.

- Əlbəttə.- dedim.

- Stalinin adamı idi?- soruşdu.

- Orasını deyə bilmərəm,- dedim.- Ancaq yazıçılar arasında ən çox Stalin mükafatı laureatı idi.

- Ən çox? Yəni neçə dəfə?

- Altı dəfə.

Banin gülümsədi:

- Simonovun gözəl bir xanımı var idi, Valentina Serova. Onlar Parisə gələndə Bunini razı salmağa çalışırdılar, çox cəhd edirdilər ki, o, Rusiyaya qayıtsın. Bəlkə elə bu tapşırıqla Parisə gəlirdilər? Bilmirəm… Bunin mənə deyirdi: "Artıq Rusiya yoxdur, Rusiya əvəzində Sovet İttifaqı var."

Və Banin, görünür, nələrisə yadına alıb, bir müddət susdu, sonra dərindən nəfəs alıb yenə gülümsədi:

- İvan Alekseyeviç Rusiyaya qayıtsaydı, əlbəttə, xoşbəxt olardı... Ancaq onun Rusiyası daha yox idi...- Bir neçə an susdu, sonra özü öz fikrinə düzəliş edərək:- Yoxdur…- dedi.

Yenə bir neçə an susub, nə fikirləşdisə:

- Bunin,- dedi.- Stalindən bir-neçə ay sonra vəfat etdi, 53-cü ilin 8 noyabrında.

Bunin məktuldarında Baninə Azərbaycan dilində "Canım" («Djanum»)- deyə müraciət edirdi, "Doroqaə qazel" («Əziz ceyran») - yazırdı və bu müraciətlərdə, əlbəttə, 76 yaşlı dünyagörmüş Ustadın – aşiq Ustadın – xəfif bir təbəssümü də var idi. Bəzən məktublarını "Vaş pokornıy sluqa Aşik-Kerib» («Sizin müti nökəriniz Aşıq Qərib)- deyə imzalayırdı və bizim məhəbbət dastanımızın o məşhur qəhrəmanı – Aşıq Qərib, elə bil ki, Lermontovun qələmindən adlayıb, Astafyevin "Aşıq Qərib" operasından, Qliyerin "Şahsənəm"indən keçib, gəlib, Ümm-ül-Banuya yetirdi.

Şahsənəm gözəl və zəngin bir qız idi.

Banin Şahsənəm kimi gözəl idi, amma Şahsənəm kimi zəngin deyildi: əksinə, sadə bir həyat sürürdü.

Bu, əlbəttə, çox çeynənmiş səslənir, amma həqiqət belədir: zənginlik mənəviyyatda, hisslər aləmində idi.

Bu o zənginlik idi ki, halva satan arvadın o dəli qəhqəhəsi qarşısında mənəvi bir dayağa çevrilirdi.

O mənəvi zənginlik də, görünür, həmin qorxunc inqlablar kabusu kimi əbədidir.

Amma bütün bunlar – mənim təəssüratlarımdır, Banin özü isə "Qafqazlı günlər"də yazır: "Hər dəfə xatirələrin qanadında uşaqlıq çağlarına qayıdanda heyrət məni bürüyür... Uşaqlıq çağlarının yaddaşımın dərinliklərində baş qaldıran səhnələri sanki mənə aid deyil, sanki onları kimdənsə borc almışam: heç cürə inana bilmirəm ki, bu xatirələr mənə məxsusdur. Elə bil, bu hadisələr mənim başıma gəlməyib, mən onların arasında yad bir səyyaham..."

«Son ümidin çağırışı», «Bizimlə», «Mən tiryəki seçdim», «Sonra», «Yad Fransa» əsərlərini də Parisdəki o «yad səyyah» yazıb, F.Dostoyevskinin «Özgə arvadı»nı da rus dilindən fransız dilinə o «yad səyyah» tərcümə edib.

Belə bir söz də gəzir ki, Banin xristianlığı qəbul edibmiş və mən bu barədə ondan nəsə soruşmağı düzgün hesab etmədim. Bu yaxınlarda isə Musa Nağıyevin nəvəsi (Fərəc Nağıyevin qızı) Dilarə xanım müsahibəsində bunu təsdiq edir, hətta konkret olaraq deyir ki, Banin katolik idi, ancaq, baxın, İvan Bunin məktublarında ona: «Doroqaə, prekrasnaə Maqometanka», («Əziz, gözəl Məhəmməd ümməti»), yaxud «Çernaə roza nebesnıx sadov Allaxa» («Səmadakı Allah bağının qara qızılgülü» - deyə müraciətlər də edir və elə bilirəm ki, o söz-söhbətlər şaiyə də ola bilər, hər halda, İvan Buninin bu cür müraciətləri məndə həmin söz-söhbətə şübhə yaradır. Bunin xaçpçərəstidisə, nə üçün xaçpərəst Bunin onu «Məhəmməd ümməti» adlandırır?

Dilarə xanım başqa bir hadisə də söyləyir: Mirzə Əsədullayev ikinci dəfə evləndikdən sonra, ögey ana Ümm-ül-Banu ilə yola getmir və onu, yəni yeniyetmə Ümm-ül-Banunu özündən 20 yaş böyük olan istəmədiyi bir nəfərə ərə verirlər. Sovet hakimiyyəti qurulanda, Ümm-ül-Banu fürsətdən istifadə edib ərindən qaçaraq, Azərbaycanı tərk edir və bundan sonra ərə getmir.

Ancaq Banin «İvan Buninin son höcəti»ndə ailə qurduğunu yazır: «O (yəni Bunin- E.) bilirdi ki, mən ərdəyəm; bilirdi ki, biz bir-birimizdən ayrı yaşayırıq, hətta ərim heç Parisdə də deyil.» Söhbət 1946-ci ildən – Buninlə ilk tanışlıq çağlarından gedir və o zaman Banin, özünün dediyi kimi, evli olub.

5.

Taleyin yazısı ilə, görünür, şüuraltı hələ də uyğunlaşmayıb, özünü "yad səyyah" hiss edən Banin Parisdəki o balaca otağında gülə-gülə mənə dedi:

- Hayıf babamın o milyonlarından!.. İndi mənə lazım olardı!..

O gülüşdə heç yüngülcə bir təəssüf də yox idi.

Ümm-ül-Banu öz-özü ilə zarafat edirdi.

Banin taleyinin qəribəlikləri isə davam edirdi: az qala, yetmiş illik ayrılıqdan sonra Banin öz kitabları ilə yenidən Azərbaycana qayıtmaqda idi.

Ümm-ül-Banu ömrünün yeni bir başlanğıcı başlayırdı.

Mən onu Bakıya dəvət etmişdim və Banin də həvəslə bu dəvəti qəbul etmişdi.

Amma bu səfər baş tutmadı və o, Azərbaycana gələ bilmədi, elə bil, tale Ümm-ül-Banu ilə oyununu hələ bitirməyibmiş.

Banin Parisdə avtomobil qəzasına düşdü və onun sağ əli yaralandı, onsuz da zərif və zəif orqanizmi bu qəzadan sonra özünə gələ bilmədi.

Banin daha qələm tutub, yaza da bilmirdi.

Mən bu qəzadan sonra Bakıdan telefonla ona zəng etdim və Banin yaşıyla, yatağa düşməsiylə heç cürə uyuşmayan gənc bir səslə zarafat etdi:

- Elçin, Parisdə avtomobil qəzası həqiqətən baş verdi!.. («Glğçin, v Parije na samom dele proizoşla avtomobilğnaə katostrofa!..»)

Mənim kitabımın adını oynadırdı…

Banin 23 oktyabr 1992-ci ildə, bizim o görüşümüzdən düz dörd il sonra 87 yaşında Parisdə vəfat etdi.

6.

Ümm-ül-Banu, Züleyxa xanım, Məryəm xanım – bu gün onların üçü də haqq dünyasındadı.

Onların bu dünyadakı qorxunc və həzin, fərəhli və qəmgin, sirli və sərt reallıqlarla dolu "Min bir gecə" nağılları sona yetib.

"Min bir gecə" nağılları yalnız özündən əvvəlki minillikləri ifadə etmir, həm də özündən sonrakı minillikləri ifadə edir.

Bu dünyadakı hər bir insan ömrü, əslində, bir "Min bir gecə" nağılıdır, sadəcə, hər bir missiyanın öz məzmunu, öz forması var – kimin payına nə yazılıb.

Baninin son əsəri yarımçıq qalmış bir romandır və o roman Məryəm ananın həyatından bəhs edir. Həmin romanın əlyazmasını da, bütün arxivini də Banin Rolf Ştimmer adlı bir alman ədəbiyyat adamına vəsiyyət edib və beləcə də bu dünyadakı "Min bir gecə" möcüzə və müəmmaları ilə dolu missiyasını başa vurub.

Mən onun "İvan Buninin son höcəti" əsərindən ilk cümləni xatırladım. Həmin povestdəki son cümləni də xatırlamaq istəyirəm.

Bu, Hötenin məşhur kəlamıdır:

"Aller Anfanq ist schon" («Hər şeyin əvvəli gözəl olur»).

7.

Banin artıq Azərbaycana qayıdıb.

Onun əsərləri Azərbaycan dilinə çevrilib və jurnallarda çap olunur, kitabları nəşr edilir.

Bu əsərlər əsasında pyeslər yazılır, tamaşalar hazırlanır, filmlər çəkilir.

Onun haqqında araşdırmalar aparılır, məqalələr yazılır.

Həmin araşdırmalarda, məqalələrdə, müsahibələrdə onun nəsl-nəcabəti – babaları, yaxınları bir daha xatırlanır və Banin səvab qazanır.

Mən çox təəssüf edirəm ki, Baninin bütün bunlardan xəbəri yoxdur.

Ancaq kim bilir, bəlkə də xəbəri var?

8 noyabr 1988 - 27 mart 2006 – 7 avqust 2019.

• Yaşamaq necə qorxuludur... - Günün şeiri
• Doğum evinin yanındakı morq - Əyyub Qiyasın hekayəsi
• İlqar Xəyal: "35 il muğam oxudu, heç kim onu tanımadı"