Kulis.az 2025-ci ilin nüfuzlu ədəbi mükafatlarını qazanan müəlliflər və onların əsərləri haqqında materialı təqdim edir.

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı - Laslo Krasnahorkai

Macarıstanlı yazıçı Laslo Krasnahorkai (László Krasznahorkai) 2025-ci ilin Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülərək müasir ədəbiyyatın ən mühüm imzalarından biri statusunu qazandı. Komitə onu “apokaliptik dəhşətin ortasında sənətin gücünü bir daha təsdiqləyən inandırıcı və uzaqgörən yaradıcılığına görə” mükafatlandırdı. Laslo Krasnahorkai 1980-ci illərin sonundan bəri Avropa ədəbiyyatında özünəməxsus poetik tərzi, uzun və fasiləsiz axan cümlələri, qaranlıq atmosferi, sosial-psixoloji dağılmanı təsvir edən maneraları ilə tanınır.

Laslo Krasnahorkainin tanınmış əsərlərindən biri “Satantango”dur. Bu roman post-sovet məkanına bənzər bir kəndin çöküşünü, kollektivin dağılmasını, insanların “xilas” adı altında dələduzluğa uyaraq öz talelərini daha da pisləşdirməsini göstərən metaforik bir mətn olaraq formalaşıb. Digər mühüm əsər “Müqavimətin hüznü” barbarlıq, kütlə psixologiyası, qorxu kimi mövzuları daha geniş estetik çərçivədə təqdim edir. Burada müəllif sosial nizamın necə asanlıqla dağılacağını, xaosun isə bəzən ən kiçik təkanla gəldiyini göstərir.

Eyni zamanda, müəllifin "Şeytan tanqosu", "Müqavimətin melanxoliyası" "Savaş, Savaş" "Şimalda - dağ, Cənubda - göl, Şərqdə - yol, Qərbdə - çay", "Göylər səltənətinin xarabalığı və kədəri", "Sonuncu canavar", "Əbədi Homer" kimi əsərləri müəllifin 2025-ci ildə mükafatı qazanmasında həlledici rol oynadı.



Dublin Ədəbiyyat Mükafatı - Maykl Kramminin "Rəqib" romanı

Maykl Krammi (Michael Crummey) Kanadadan, "Newfoundland" adasında doğulub. O, 2025-ci ildə Dublin Ədəbi Mükafatına “Rəqib” romanına görə layiq görülüb. Roman XIX əsrin əvvəllərində "Newfoundland"ın təcrid olunmuş kəndlərindən biri - "Mockbeggar" adlı kiçik düşərgədə - baş verən amansız qardaş-bacı qarşıdurmasını, insanın qaranlıq tərəflərini, güc və vicdan münasibətinin dağıdıcı harmoniyasını ustalıqla təsvir edir.

“Rəqib” romanı tarixi, sosial və psixoloji qatları birləşdirən ağrılı bir mənzərədir. Əsərdə bacı Vido Keyns (Widow Caines) ilə qardaş Eyb Strap (Abe Strapp) arasında illərlə davam edən nifrət, bu nifrətin kənd həyatına, balıqçılıqla bağlı təsərrüfatlara və sadə insanların gündəlik həyatına sirayət etməsi, güc uğrunda mübarizənin sərt tələbləri geniş şəkildə göstərilir.

Münsiflər heyəti qeyd edir ki, Krammi oxucunu “əvvəllər heç bir bədii mətnin təsvir etmədiyi bir dünyaya” aparır. Onun poeziyaya yaxın dili, arxaik danışıq üslubundan bəhrələnən dialoqları, personajların mənəvi tənəzzülü və təbiətin sərtliyi romanı bədii realizmin sərhədlərindən kənara çıxararaq ona demək olar ki, bibliya-mifoloji epik çalar verir.



Beynəlxalq Buker mükafatı - Banu Müştaqın "Qəlb çırağı" əsəri

Banu Müştaq (Banu Mushtaq) “Qəlb çırağı” (Heart Lamp) adlı hekayələr toplusu ilə Beynəlxalq Buker mükafatına layiq görülüb. Onun hekayələri Asiyanın müxtəlif bölgələrində — kiçik şəhərlərdə, qapalı ailə mühitlərində, sosial ziddiyyətlərin ən kəskin olduğu məkanlarda — adi insanların daxili aləmini işıqlandırır.

Topluda müəllif qəhrəmanlarını böyük hadisələrin içində deyil, gündəlik həyatın “kiçik anlarında” göstərir. Müştaqın üslubu həm lirizmi, həm də konkretliyi birləşdirməsi ilə seçilir. Onun cümlələri qısadır, lakin psixoloji dərinliyi böyükdür.

Münsiflər heyəti bildiriblər ki, Müştaq “Qəlb çırağı”nda insan təcrübəsinin ən çətin anlarını — yas, ayrılıq, qırılmış ailə bağları — poetik şəkildə, lakin emosional manipulyasiyaya yol vermədən təsvir edir. Onun hekayələrində nə qəhrəmanlıq var, nə də melodramatik səhnələr. Biz bu hekayələrdə yalnız insanın içində daşıdığı işığı görürük.

Müştaqın bu mükafatı qazanmasının əsas səbəbi hekayə janrına yeni nəfəs gətirməsi, sadə insanın səsini yüksək ədəbiyyat səviyyəsinə qaldırmasıdır. “Qəlb çırağı” dünya ədəbiyyatında çoxdan unudulmuş bir istiqaməti yenidən önə çıxardı. Mükafat həm də onun uzun illərdir davam edən səbirli və son dərəcə dürüst qələmini beynəlxalq miqyasda tanıtdı.



Pulitzer Mükafatı - Persival Everet "Ceyms" romanı

Persival Everet (Percival Everett) “Ceyms” (James) romanına görə Pulitzer mükafatına layiq görülüb. Everet müasir Amerika ədəbiyyatının ən ciddi imzalarından biridir. Onun “Ceyms” romanı Mark Tvenin (Mark Twain) “Heklberi Finnin sərgüzəştləri”ndəki Cim obrazını yenidən yazaraq, Amerika ədəbiyyatının ən dərin yaralarından birini — irqçilik — yenidən işıqlandırır.

Heklberi Finnin sərgüzəştləri”ndə səsi kəsilmiş, yalnız komik və təsadüfi təsvir edilən Cim bu dəfə öz hekayəsini özü danışır. Everet onu intellektual bir insan kimi təsvir edir və beləliklə, uzun illər ədəbiyyatın qeyri-bərabər güc münasibətlərində susdurulan qaradərili obrazı mərkəzə gətirir.

Romanın dili həm klassik Amerika nəsrinin tonunu saxlayır, həm də müasir psixoloji dərinliklə yüklənib.

Münsiflər heyəti Everetin romanını “klassik bir mətni ədalət, insanlıq və yaddaş müstəvisində yenidən doğuran böyük bir ədəbi hadisə” adlandırıb. Onların sözlərinə görə, “Ceyms” həm tarixi ədalətsizlikləri göstərir, həm də roman janrının özünə yönəlmiş bir tənqidir.

Pulitzer mükafatının Everetə verilməsi təkcə romanın keyfiyyətinin yox, həm də müəllifin uzun illərdir apardığı intellektual mübarizənin tanınmasıdır. O, Amerika ədəbiyyatında tabu mövzuları dağıtmağa, “mərkəzdəki nəqli” yenidən qurmağa çalışır və “Ceyms” bu səylərin ən parlaq nəticəsi kimi qəbul edilir.

Yerusəlim Mükafatı - Mişel Uelbek

Fransız yazıçı Mişel Uelbek 2025-ci ildə Yerusəlim mükafatına layiq görülüb. 1963-cü ildən bəri iki ildən bir təqdim olunan bu mükafat cəmiyyətdə “fərdi azadlıq” ideyasını ən təsirli və orijinal şəkildə ifadə edən müəlliflərə verilir. Uelbek romanları, esse və publisistikası ilə artıq uzun illərdir ki, həm Avropa ədəbiyyatının, həm də, ümumən, Qərb mədəni fikrinin ən radikal, ən mübahisəli, eyni zamanda ən nüfuzlu adlarından biridir. O, daha əvvəl "Qonkurt" mükafatını və “Pri İnterallie” kimi bir çox ədəbi mükafatları almışdı.

Uelbekin əsərlərində fərdi azadlıq mövzusu “qırmızı xətt” kimi keçir. O, ifrat liberalizmin insana yüklədiyi tənhalığı, sosial bağların dağılmasını, fərdi kollektiv mənsubiyyətdən soyunduraraq “bazarın rəqabət maşını”na çevirməsini sərt şəkildə tənqid edir. Münsiflər bunun “müasir yazıçı üçün ən çətin və ən dəyərli məqam” olduğunu deyirlər. Həm cəmiyyətin illüziyalarına qarşı çıxmaq, həm də insanın özünü həmin illüziyalardan azad edə biləcəyinə inam göstərmək.

Uelbekin yaradıcılığında Şopenhauer pessimizminin çağdaş dünyaya gətirilməsi xüsusi yer tutur. Lakin onun pessimizmi qara mat rəngli deyil. O, insan xoşbəxtliyinin mümkünlüyünə, həm fərdi, həm də utopik kollektiv xoşbəxtlik ehtimalına qarşı həssasdır.

Bütün bu səbəblərə görə münsiflər 2025-ci ilin Yerusəlim mükafatını Mişel Uelbekə veriblər. Uelbek bundan sonra Nobel laureatları olan Oktavio Paz, Mario və Varqas Lyosa kimi Yerusəlim mükafatçıları sırasına qoşulacaq.



"Pri Qonkur" mükafatı - Loran Movinyenin “Boş ev” romanı

Fransız yazıçı Loran Movinye 2025-ci ildə nüfuzlu Qonkur mükafatına layiq görülüb. Münsiflər mövsümün ən güclü bədii hadisələrindən biri hesab etdikləri 700 səhifəlik ailə saqasını — Movinyenin həyat, zorakılıq, ailə yaddaşı mövzularını ustalıqla birləşdirdiyi monumental romanını — müasir fransız nəsrinin “növbəti mərhələsi” kimi qiymətləndiriblər. Movinye uzun illərdir ki, psixoloji dərinliyi, dramatizmi və insanın daxili dağılma prosesini minimal, lakin kəskin ifadə imkanları ilə təsvir etməsi ilə tanınır. Yeni romanında isə bu estetik istiqaməti daha geniş miqyasda, çoxsəsli ailə tarixi çərçivəsində inkişaf etdirib.

Roman bir ailənin üç nəsil boyunca yaşadığı travmaları, gizlədilən hadisələri, ailədaxili güc münasibətlərini təsvir edir. Movinye burada ənənəvi ailə romanının çərçivəsinə sığmayan, daha çox kollektiv psixoloji portretə bənzəyən, tarixi və şəxsi yaddaşın bir-birinə qarışdığı mürəkkəb bir struktur yaradır.

Bu nəticə Movinyeni Fransa nəsrinin aparıcı simalarından biri kimi bir daha təsdiqlədi. Qonkur mükafatı bu romanı təkcə ilin deyil, son illərin ən sanballı nəsr nümunələrindən biri kimi təqdim edir.

• Haqqında məqalə dərc olunandan 5 gün sonra vəfat edən rəssam kimdir?
• "O, şərin ən kəskin vəkilidir" - Dostoyevski niyə meşşanlardan yazırdı?
• "The Cube" - Sənət və texnologiyanın vəhdəti İstanbulda