Kulis.az yazıçı Mirmehdi Ağaoğlunun “Şamxal Həsənovun “Səs və ya Qırmızı” romanı haqqında bəzi qeydlər” essesini təqdim edir.

Doğrusu adını ilk dəfə eşitdiyim gənc yazar Şamxal Həsənovun “Səs və ya Qırmızı” adlı kitabının çıxacağı xəbəri birinci növbədə məzmununun iddialılığı ilə diqqətimi çəkdi. Xəbərdə deyilirdi: “Çağdaş nəsr prinsiplərinə uyğun olaraq şüuraxını və daxili monoloq fəndlərilə qələmə alınan və obrazların öz təhkiyəsində təqdim olunan “Səs və ya Qırmızı” romanı hisslərin dərinliklərinə, incəliklərinə vararaq Azərbaycanda bir ilkə imza atır...”

Bir tərəfdən əsərin adı da dünya ədəbiyyatında özünə əhəmiyyətli yer tutmuş “Qırmızı və qara”, “Cinayət və cəza”, “Hərb və sülh”, “Hay-küy və hiddət”, “Şəhər və itlər” kimi əsərlərlə assosiativ əlaqə yaradaraq iddiasını daha da möhkəmləndirdi. Çap olunandan sonra isə kitabı görəndə həm zövqlü tərtibatı (bizdə kitablar çox az halda belə zövqlü tərtib edilir, bu cür tərtibatı daha çox türk nəşrlərində görmüşəm), həm də qalınlığı (400 səhifə!) istər-istəməz məndə ikiqat maraq, üstəlik (nə yalan deyim) şübhə yaratdı ki, 29 yaşlı (nəzərə alaq ki, kitab 2017-2019-cu illərdə, yəni 26-28 yaşlarında yazılıb) gənc 400 səhifəni hansı düşüncələri, fikirləri ilə doldura bilər? Az-çox nəsr təcrübəsi olan biri kimi bunun heç də asan başa gəlmədiyini gözəl bilirəm.

Onun üçün ilk imkanda kitabı oxumaq qərarına gəldim ki, görüm dediklərincə var imiş?

***

“Səs və ya Qırmızı” ata (Ramiz), ana (Səma) və oğulun (İdris) Qurban bayramı ərəfəsində üç gün boyu yaşadıqlarından bəhs edir. Üç nəfərin arasındakı münasibətdən-konflikdən doğan əsər Bermud üçbucağı kimi bütün keçmiş hadisələri (xüsusilə ata ilə bağlı) içinə çəkir.

Ailənin yeganı oğlu, 23 yaşlı İdris günü kitablar arasında keçən, özünəqapalı, hərdəmxəyal, yazıçılığa iddialı gəncdir. Onun ədəbiyyata meyl etməsində on ilə yaxındır Bakıdakı klinikalardan birində yatan atasının təsiri az deyil. Xəstə yatağına bağlı qalmasının taleyin bir cilvəsimi, yoxsa törətdiyi cinayətinmi (bu cinayətin gerçək olub-olmamağı sona qədər məchul qalır) bədəli olmasını da nə oxucu, nə də Ramiz özü müəyyənləşdirə bilir. Oxucu bunu gəncliyində bir vaxtlar yazıçılq eşqinə düşmüş atanın, indi isə bütün gününü yataqda keçirib xəyala dalmaqdan başqa əlindən heç nə gəlməyən xəstənin yazdığı hekayə və düşüncələri ilə aşkarlayır: “Xəstə yatdığım ayların (illərin deməli idim!) sayını unutmuşam. Bu, mən daxil olmaqla, heç kəsin vecinə deyil, mən istisna olmaqla, heç kəsi narahat da etmir. Bütün bunlara səbəb mənəm. Bunları və səbəbləri bilmirəm. Özümü əyləndirmək üçün ağlımda hər gün cürbəcür söz oyunları oynamaqdan başqa, indiki kimi uzandığım xəstə yatağında çox az işə yarayıram. Əlbəttə, bir balaca səmimi olsaydım, heç bir işə yaramadığımı etiraf edərdim.”

Üçbucağın digər tərəfində isə oğlunu hər vəchlə atasının tilsimindən qurtarmaq istəyən, onu ailə qurub, uşaq sahibi görmək istəyən ana dayanıb. Bütün cəhdlərinə və məhəbbətinə laqeydliklə cavab verən hərdəmxəyal, öz aləmində, kitabları və düşüncələri ilə yaşayan əriylə keçirdiyi bihudə illərin əvəzini oğlunun adi həyatında tapmaq istəyir Səma: “Nə etməyə çalışdığını bilirəm, lənətə gəlmiş yeşiyin və sən, doldurursan içini, əvvəllər başını doldura-doldura zəhərlədin, indisə İdrisi, oğlumun beynini arabir zəhərləyirsən, qəribə şeylər oxudursan ona, guya sən də belə yazmalısan, sən mən olmalısan, mənim olmaq istəyib ola bilmədiyim digər mən olmalısan, qəribəliklərlərlə dolu qarışıqlıq olsun istəyirsən oğlumun başında, özün kimi uğursuz və faydasız, atanın qoyub getdiyi şirkət də olmasaydı heç nə olardın sən, amma mənim İdrisim..., anası qurban ona.”

Buna görə də illərlə görüşmədiyi qrup yoldaşına (Aysu) zəng edib onu qızı Məryəmlə birlikdə evlərinə dəvət etməsi də oğlu üçün çabalarının əsas tərkib hissəsidir. O, bu mübarizədə Ramizlə əks qütbdə dayanır. Ramizin özünün və arvadının həyatını məhv etdiyi kimi İdrisin də həyatını məhv etməsini istəmir. Bütün gücü ilə buna qarşı qoymağa çalışır.

Onu qeyd etmək istədim ki, fəsillərin adları gəlişigözəl, sadəcə başlıq xatirinə deyil, böyük diqqətlə seçilib və mətnin məzmun və mesajını dəqiqliklə ehtiva edir. Buna epiqrafları da aid etmək olar. Epiqrafların hər biri fəslin ruhuna, mənasına uyğun gəlir və mətnlə üzvi şəkildə bağlanır. Bunun özü müəllifin yazdığı romana qarşı nə qədər həssas davranmasının, onun hər bir detalı üçün nə qədər səylə çalışmasının göstəricisidir.

Ş.Həsənov hadisəçiliyə meyillikdən ziyadə obrazların daxili aləminə nüfuz etməkdə maraqlıdır. Qəhrəmanların ətrafında baş verənlər onların iç dünyalarının açılmasına kömək edir və bütün bunlar film lenti kimi, amma yavaş sürətlə sözlərə hopur. Hər detal, hər bir fikir ağır artilleriya ilə yüklənmiş ordu kimi aramla gözümüzün önündən keçib gedir, tələsmir, personajların daxili monoloqları nəticəsində oxucu onların nə hiss etdiklərini ən xırda detalına qədər duyur. Lakin müəllif personajların daxili aləmlərində ilişib qalmır, ümumi təhkiyə öz qaydasınca davam edir və əsərin strukturu pozulmur.

“Səs və ya Qırmızı”nın hadisəsi fəsil-fəsil hər bir qəhrəmanın dilindən nəql olunur, lap dəqiq deyəsi olsaq, oxucu personajın dilindən çıxan sözləri deyil, beynində qaynaşan söz yığınını görür, buna görə şüurdakı pərakəndəlik mətnə də sirayət edir, onun “saçlarını” sığallamaq yerinə pırpızlaşdırır, “səthini” hamarlamaq yerinə kələtə-kötürləşdirir ki, bu da şüur axınının əsas xüsusiyyətlərindəndir. Bəzən eyni hadisəni, məsələn, əsərin əvvəllində balıq, qatıq, xlor satanların səslərinin İdrisgilin evində yaratdığı ovqatı həm ananın, həm oğulun dilindən oxuyuruq. Sonrakı fəsillərdə də Aysunun qızı Məryəmlə onlara gəlməsini həm ananın, həm də oğulun təsvirində görürük. Buna görə də bir hadisəyə müxtəlif prizmalardan baxmaq imkanı yaranır. Onu vurğulamaq istərdim ki, müəllif çox vacib olan rakurs fərqliliklərini saxlaya bilir. Məsələn, Məryəm əyiləndə onun yaxasını görən İdris utancaqlıq və incəliklə “sinə” sözünü seçirsə, Səma özünün yetkin qadın düşüncəsi ilə “döş” kəlməsini işlədir. Başqaları üçün bu ötəri bir detal ola bilər, lakin mənim üçün bu cür xırda təfərrüatlar da önəmlidir, çünki personajın xarakterinin açılmasında əhəmiyyətlidir.

Ana ilə oğulun dilindən səslənən fəsillərdən fərqli olaraq romanda atanın fəsilləri (monoqloları) ilə yanaşı onun yazdığı hekayələr də yer alır. Bu hekayələr daşdan hörülmə uzun divarın ortalarına tökülüb onu möhkəmlədən beton dayaqlar kimi romanda vacib birləşdirici xüsusiyyət daşıyır. “Mən qoyunam”, “Kalendarhane məscidinin itiyəm”, “Mən vicdanam”, “Məni öldürdülər”, “Mən Bayquş Bəyazam” “Biz – üç yarasa”, “Cetoni Aurta mənəm!” kimi hekayələrin hər biri Ramizin yazıçılıq bacarığını sərgiləməklə yanaşı onun daxili dünyasının, yaşadığı sevgi macərasının açılmasında müstəsna xidmət göstərir. Artıq əsərin ortalarına doğru müxtəlif canlıların, mücərrəd varlıqların dilindən səsləndirilən və yüksək istedadla yazılmış hekayələr vahid xətdə cəm olaraq süjeti daha maraqlı və rəngli edir. Beləliklə oxucuya əyan olur ki, əslində əsərin baş qəhrəmanı yazıçı olub-olmamaq dilemması qarşısında qalan 23 yaşlı İdris yox, neçə il xəstə yatağında çarpışan ata və onun 23 il əvvəl törətdiyi cinayətin (?) verdiyi vicdan əzabıdır. Artıq bir insan kimi özünü faydasız hesab edən, xəstə yatağına illərlə pərçim olmuş Ramiz insan olmaqdan çıxır, çəkdiyi vicdan əzabı içini güvə kimi yeyib dağıdır, o, özünü unudur və itdən, qoyundan, bayquşdan, yarasadan, qızılı parıldaq böcəyindən fərqlənmir, insandan başqa bütün canlılara çevrilir, bir növ Qreqor Zamza ilə eyniləşir, onun ədəbi qardaşına, taledaşına çevrilir. Sanki bununla həm də özündən qisas alır, məsələn, “Mən qoyunam” hekayəsində ağrılarını Qurban bayramında kəsilən qoçun ağrıları ilə eyniləşdirir (“Gözlərim gah yumulur, gah açılır. Axan və ağır-ağır qatılaşan al qanıma sevgiylə baxıram və gülümsəyirəm. İndi dişlərimdə sərin mehin gəzişdiyini hiss edirəm. Bu, ürəyimə də bir növ sərinlik gətirir. Qanımın sürətlə qıvrıla-qıvrıla qarşısına çıxan maneələrdən yan keçdiyini, sanki, öz yolunu müəyyən etdiyini və bunun məni İsaya aparan uzun bir yolun başlanğıcı olduğunu düşünürəm. Yəqin, gözlərini məndən çəkən cəlladım da bunu anlayır”), “Mən Bayquş Bəyazam” hekayəsində törətdiklərinə haqq qazandırırmış kimi bayquş müdrikliyinə bürünür, “Biz – üç yarasa” hekayəsində isə içindəki qaniçən obrazı faş olur. O, həm də bu canlılar ilə şəxsləşir, onların gözləri, ayaqları, qanadları ilə on ildir pərçim olduğu xəstə yatağından qalxıb təbiəti dolaşır, çölü-bayırı gəzir, bu hekayələr onun ayağına çevrilir: “Çünki bilirəm: ayaqlarım məndən cəsurdur, azadlığa inanmırlar. Şanslıdırlar, başımdakı səslərdən uzaqda yaşayırlar”. Palatada tənhalığı ilə baş-başa qalan Ramiz tez-tez bir zamanlar sevdiyi Z-ni xatırlayır. Z ilə münasibətləri qarışıqdır, aralarında hər şey yaxşı gedən zaman Z qəfildən onu tərk edib Hollandiyaya yollanır, dörd ildən sonra qayıdanda isə özünün jurnalist qohumu ilə evlənir. Bu müddət ərzində Ramiz də artıq Səma ilə ailə həyatı qursa da bu evlilik onu xoşbəxt etmir. Səmanın qarnındakı balaca İdris böyüdükcə Ramizin beynindəki Z -yə qarşı olan məhəbbət də böyüyüb idarəolunmaz vəziyyətə düşür. O, manyak təki Z-ni hər yerdə izləyir, köhnə sevgilisi ilə görüşməyə can atır. Hətta Z ilə xoşbəxt olmaq üçün onun həyat yoldaşı Kamranı öldürdüyünü də öyrənirik. Lakin illər sonra yaddaşsızlıqdan əziyyət çəkməyə başlayan xəstə Ramiz bütün bu keçmişi zar-zor təzədən canlandırmağa çalışdıqca biz nəyin gerçək, nəyin təxəyyül, hətta bədii məhsul olduğunu dərk etməyə çətinlik çəkirik. Çünki oğlu nəhayət roman yazacağını dilə gətirəndə və atasının çarpayısının altında illərlə yazdığı yazıların yığıldığı yeşiyi ondan alıb aparandan sonra İdrisin gözlənilənlərin əksinə katarsis yaşamadığının şahidi oluruq. Axı atanın cinayət etirafı və “Pandora qutusu”nun açılması oğulda təsirsiz ötüşməmliydi. Belə görünür ki, Ramiz törətdiyi cinayəti yazılarının arasında yaxşı gizlədə bilib, ya da müəllifin bir yazıçı kimi təcrübəsizliyinin, ola bilsin, tələskənliyinin qurbanı olub.

Səmanın dilindən yazılan fəsillərin ortaya çıxmasının da öz məntiqi əsası var. İdris anasından xahiş edir ki, qurban bayramı ərəfində üç gün ərzində baş verənləri öz dilindən nəql etsin. Beləliklə roman təkcə İdrisin deyil, ailənin bütün fərdlərinin bədii məhsulu kimi ərsəyə gəlir.

Əsərin dili haqqında onu deyim ki, müəllif özü açıq şəkildə hiss etdirdiyi kimi Prust və başqa yazıçıların təsirinə qapılaraq uzun cümlələrə meyl edir və buna görə də bəzən təhkiyədə kələ-kötürlüyə rast gəlirik. Təbii ki, əsərin dilini daha yaxşı etmək olardı. Lakin kitabın redaktoru Şərif Ağayarın məqaləsindən aydın olur ki, müəllif hər bir redaktənin üstündə təkidlə dayanaraq köklü dəyişikliklərə icazə verməyib. Məncə bu dirəniş gənclik maksimalizmindən qaynaqlanır ki, zamanla o keçir və sən istər-istəməz əsərinin “Quran ayəsi” olmadığını anlayıb (həm də onu “Quran ayəsi” səviyyəsinə çatdırmaq üçün) məcburən redaktor qarşısında əllərini göyə qaldıraraq təslim olursan, xüsusən də Şərif Ağayar kimi bir yazıçı redaktorundursa.

Lakin bu kələ-kötürlük əsərin məğzinin üzə çıxmasına bütövlükdə mane olmur, bəzən isə uğurlu təsvir və bənzətmələrin bolluğunda əriyib yox olur. Müəllif tələsmədən, anbaan obrazlarının daxili dünyasına nüfuz edir, hərdən intellektual gedişlər etməklə (“Mən Bayquş Bəyazam”, “Biz - üç yarasa”, “Cetonia Aurata mənəm!” və başqa fəsillərdə) onu belə cümlələrin arasında məharətlə əridir və bir-birindən gözəl bənzətmələrlə əsəri toxuyur.

Açığı deyim, ilk baxışdan mənə elə gəlmişdi ki, 29 yaşlı bir müəllifin 400 səhifəlik roman yazmağa nəfəsi çatmaz, lakin əsəri oxuduqca onun necə böyük məharətlə, hadisəçilikdən qaçaraq öz hekayəsini həzin-həzin danışdığının şahidi olanda heyrətlənməyə bilmədim. Düzdür, əsəri oxuyanda Prustun, Nabokovun, Pamukun (“Səs və ya Qırmızı” mənə Orhan Pamukun “Səssiz ev, “Mənim adım Qırmızı”, “Qara kitab” romanlarını xatırlatdı) və başqa müəlliflərin təsirləri hiss olunur, lakin bu təsirlər üzköçürmə deyil, eyni metodu başqa cür işləmə bacarığı deməkdir. Məsələn, Ramiz Z-nin yaşadığı binanı təsvir edərkən, əvvəlcə onun rəsmini çəkir: “Beləcə, bozumtul, açıq-mavi rənglərlə Z-nin içərisində yaşadığı binanın hər gün girib-çıxdığı ensiz, birinci giriş qapısından başlayıb, yuxarı istiqamətdə iki mərtəbə qalxmaq, Z-nin içərisində gəzişdiyi mənzilin həyətə baxan iki pəncərəsini sarımtıl işıq düşən pərdələrilə birlikdə rəsm etmək lazımdır. Pəncərədəki pərdələrə xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. Çünki tül pərdələr (indi də xatırladığım kimi) onlara düşən sarımtıl işığa rəsmən açıq-mavi rəngdə olmalıdır, məhz Z tərəfindən çəkildikləri üçün dalğaları alçaq və səssiz görünməlidir. Soyuq girişin həmişə üfunət qoxuyan qaranlığını, ona bitişik sağdakı zir-zibil boşluğunun yarıaçıq dəmir qapısını, orası-burası zamanla aşınmaya uğramış çirkli beton pilləkənləri olduğu kimi deyil, Z-nin görmək istəyəcəyi kimi, düzgün və səliqəli xətlərlə çəkməli və canlı rənglərlə təzələməliyəm.”

Səmanın otaqda tək olan zaman öz çılpaq bədəninə baxaraq keçirdiyi hisslər isə möhtəşəmdir. Hər müəllif qarşı cinsin hisslərini bu cür həssaslıqla duyub qələmə ala bilmir: “Yataq otağına keçməzdən əvvəl koridorun aynasındakı bədənimə baxdım. İstifadə etdiyim nəmləndirici, yumşaldıcı və qırış əleyhinə yalançı kremlərə baxmayaraq, əllərim qab və paltar yumaqdan ola bilsin, bir balaca iriləşib. Bədənimsə elə gəncliyimdəki formasında qalıb. Yalandan belimi sığalladım. Bu gün bir ovucda yerləşməsi üçün əlavə iki əlin də lazım olduğunu təxmin etdim. Boynumu qeyri-ixtiyari sağa əyərək əllərimi azcana çıxmış qarnımın, sinəmin və çanağımın üstündə gəzdirdim. Məryəm belə anormal dərəcədə incə qala bilmək üçün bəlkə də nəsə edir, deyə fikirləşdim.”

Eyni fəsildəcə davam edir: “İlahi, sinəm necə yoxa çıxıb! Bunlara baxsana! Əvvəl əllərimin içindən daşardı, yığıb-yığışdıra bilməzdim. Ağırlığı ilə fiziki, Ramizin atmacaları ilə mənəvi əzab verərdilər. Son on ildə heç kəs toxunmayıb deyəmi belə küsüb-büzüşüb yığılıblar? Ərsizlik deməyə dilim gəlmir, neyləyir orda İdris? ”

Gözəl bədəni ilə öyünən Səma Ramizin gözəlliyinin qədrini bilməməsinə heyfslənir. Ərinin evləndiyi yaşda olan oğlunu evləndirməklə ondan yaşanmamış həyatının həm qisasını almaq, həm də dadını çıxarmaq istəyir. Lakin illərlə öz məhəbbətini oğluna verən ana özünü bundan sonra onun yerini tutacaq Məryəmlə də müqayisə etməkdən qalmır. Nə qədər çalışsa da daxili narahatlığı öz qadın gözəlliyinin ötüb keçməsini qəbul etməyə qoymur. Qadınlığını doya-doya yaşaya bilməyən Səma var gücü ilə oğlunu Ramizdən, onun lənətə gəlmiş qutularından kənar qoymağa çalışır ki, heç olmasa bununla öz bədbəxt taleyində nələrisə düzəltsin: özü xoşbəxt ola bilmədi, qoy oğlu və gəlini xoşbəxt olsun.

Səma kitabların ərini məhv etdiyi kimi oğlunu da məhv edəcəyindən qorxur. Görəsən Azərbaycan qadının Sabirin “Çatlayır, Xanbacı, qəmdən ürəyim” şeirindən gəlmə kitab düşmənliyi nədən qaynaqlanır? Doğrudanmı Azərbaycan qadını ərini, oğlunu elmli, savadl, intellektual biri kimi görmək istəmir, yoxsa bütün qadınlar bu cürdür? Səma deyir: “Sadəcə onu, o işəryaramaz kitablarından ayırmaq lazımdır. İnsan içinə çıxınca parlayır sanki. Kitabların bataqlığından qurtulan gözləri də bir cüt almaz kimi işıldayır.” Şahbaz bəyin Parisə getməsinə əngəl olan qadın indi savadlı olduğu təqdirdə belə (İngilis dili müəlliməsidir Səma) oğlu üçün ən böyük uğurun ailə səadəti, oğul-uşaq olacağını düşünür? Yeri gəlmişkən Aqşin Yeniseyin “Tarix və Tale” əsərində də ana oğluna münasibətdə eyni mövqedən çıxış edir. Bu isə ayrı bir yazının mövzusudur.

***

Açığı 29 yaşında bir gəncin belə bir yükün altına girməsi məni sevindirir. Onun qələmindən bir çox parametrlərinə görə sanballı bir əsərin çıxması tək özünün deyil, ədəbiyyatımızın da uğurudur. İnanıram ki, gələcəkdə Şamxal Həsənov “Səs və ya Qırmızı”dan da qat-qat gözəl əsərlər yaradacaq.

Çünki haqqında bəhs etdiyim roman dediklərincə var imiş.

• Onlar "Avroviziya"da iştirakdan imtina etdilər
• Əlvida, Zülfüqar Rüfətoğlu və onun dövrü - Nərmin Kamal
• Hər kədər bir kamillik pilləsidir - Heyrət haqqında fəlsəfi esse