Kulis.az filologiya elmlər doktoru, tənqidçi-ədəbiyyatşünas Elnarə Akimova ilə müsahibəni təqdim edir.
– İkinci ildir “Kulis.az”ın təşkil etdiyi hekayə müsabiqəsində münsifsiz. Konkret bu ilki müsabiqədən danışaq. Ümumi qənaətiniz necə oldu?
– Müsabiqələrin ədəbi prosesdə oynadığı rol danılmazdır. Janrı bir sistem, mənzərə olaraq görükdürür, yeni auditoriyalara çıxarır. Oxutdurur, diqqət cəlb edir, müqayisə mexanizminə yol açır, nəzəri analitikasından tutmuş estetik mündəricəsinə qədər hər kontekstdə təhlil etməyi labüdləşdirir. Bu mənada, Kulis.az saytının artıq iki ildir davam edən hekayə müsabiqəsinin prosesi, mühiti gəlişdirmək baxımından təsiri böyükdür. Müsabiqənin məhz hekayə janrı üzrə keçirilməsi də xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Əvvəla, çağdaş ədəbiyyatı carilik müstəvisində dəyərləndirəndə hekayə janrının daha dinamik olduğunu görürük. Hər halda, bu janr vasitəsilə çağdaş insanın yaşamı, duyumu, düşüncəsi, obrazı ədəbiyyata birbaşa daxil olur.
Qaldı ki, hekayələrə. Təbii ki, hər müsabiqədə olduğu kimi, burada stixiyanın gətirdiyi nümunələr də yer alırdı, ədəbi gücü, mündəricəsi, enerjisi olan mətnlər də. Bu mənada, müsabiqəyə qatılan hekayələri müxtəlif yöndən dəyərləndirmək olar. Burada birbaşa zamanla dialoq üstündə qurulan hekayələr də vardı, tamam özgə dünyanın mətni kimi ərsəyə gələnlər də. Bütünlükdə bu hekayələr zənnimcə, nəsrdə yeni cəmiyyətin zümrəvi səciyyəsini bir araya gətirirdi. Qarabağ acılarını taleyində yaşayanlar, köhnə Bakının nostaljisinə dalanlar, urbanizasiya probleminin gətirdiyi acı aqibəti bölüşənlər, tənha insanların dramı, özgələşmə məsələsi, küçə insanının problemləri, həyatın dibindəkiləri birbaşa naturallığında ədəbiyyata gətirmək ehtirası, sosial sıxıntı, depressiv durum, pandemiya, müharibə ağrıları və s.
– Zəif hekayələr də çox olardı, yəqin.
– Təbii ki, ədəbiyyat faktı kimi uğurlu alınmayan hekayələr çox idi. İllüstrasiyaya köklənən, naturanın bədiiyyatı üstələdiyi hekayələr ötən il olduğu kimi, bu ildə də qaçılmaz idi. Bilirsiniz necədir? Bəzi hekayələrdə müəllif yaxşı mövzu tapmışdı, amma işlənməsi zəif idi, müəllifin həyat materialı, nasirlik təcrübəsi çatmamışdı. Yaxud bəzilərində yeni həyat materialı vardı. Amma yeni həyat materialı yeni də yanaşma, təqdim, xarakterini, obrazını istəyir nəsrdən. Bu mənada, ideya, məzmun və formanın vəhdətini verən az hekayə vardı.
Amma iyirmiliyə, onluğa düşənlər ən yaxşılar, seçilmiş hekayələr idi. Onluğa düşən hekayələr arasında isə Ulucay bəyin bildirdiyinə görə, bal fərqi minimal həddə olub. Hər halda, qaydaya əsasən, qalib yalnız üç əsər olmalı idi və düşünürəm ki, seçilmiş üç hekayə öz yerlərinin tam haqqını verir.
– Bəs seçilməyən hekayələr arasında hansılar diqqətinizi çəkdi?
Ümumiyyətlə, builki hekayələrin oxunuşundan sonra bir neçə kədərli obraz qaldı yaddaşımda. Məsələn, Sevinc Elsevərinn “Azad” hekayəsi çox uğurlu mətn idi. Müharibədə oğul itirən ananın ağrısını psixoloji dərinliyində ötürə bilmişdi. Eyni ağrı Rəvan Cavidin hekayəsində də əksini tapmışdı. Xudavi obrazı ilə, iki oğlu şəhid olan atanın səssiz danışan yaşantıları fonunda. Yəni bu pillədən həyat, dünya işləkləri necə görünür, hər iki hekayədə bunu əyaniləşdirməyə cəhd vardı. Yaxud Orxan Saffarinin ötən il də, bu il də hekayələrindəki həyat materialı mənə çox maraqlı təsir bağışladı. Sülhiyyə Şirinovanın “Dəli Sənəm” hekayəsindəki eyni adlı obraz da həmçinin. Neynəyəsən ki, seçim şansı üç hekayədən yanadı. Bu mənada, münsif kimi özüm də narahat oluram sonda. Kənarda qalan yaxşı hekayələrə görə. Amma ötən il də, bu il də əksəriyyətini məhz yarışmanın tanıtdığı, nasir qələminə böyük ümidlər doğuran imzalar qaldı yaddaşımda. İlhamə Nasir, Orxan Saffari, Mahir Rəsuloğlu, Sənan İsmayılov, Nizami Hüseynov, Sülhiyyə Şirinova, Orxan Həsəni, Zaman Piriyev, Orxan Cuvarlı, Furqan Sadiq, Tural Atəş. Müsabiqələr həm də bu cür istedadlı imzaları önə çəkmək üçündür.
– Elnarə xanım, ənənəvi sual olsa da verəcəm. Sizcə, müasir Azərbaycan yazıçısı müasir dünya ədəbiyyatı arenasına niyə çıxa bilmir?
– İndiyə qədər bu suala o qədər rəngarəng cavablar verilib ki, məncə, ən kreativ olanından faydalanıb nəsə etmək olardı. Gələk suala. Bunun sadə və aydın olan iki yolu var.
Birincisi, dünya üçün maraqlı olan əsər yazmaq. Yəni iç məsələsi. Bu kontekstdə bizdə həm nəsrdə, həm də poeziyada müəyyən potensiala malik qələm adamlarımızın olduğunu düşünürəm.
O biri yol tərcümədən, təqdimatdan keçir. Əsəri başqa ölkənin oxucusuna təqdim etməyin yollarını tapmalıyıq. Bu gün hər şeyin – dəyərlərin, meyarların, ədəbiyyata yanaşma düşüncəsinin anbaan dəyişdiyi bir zaman kəsimində dünya oxucusuna aparan yolu müəyyən etməyin mexanizmləri nədir, bilməliyik. Bu işdə əsas yük bir neçə instansiyanın üzərinə düşür. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, Mədəniyyət Nazirliyi, Tərcümə Mərkəzi və digər instansiyalar, nəşriyyat sistemi, kitab bazarı birbaşa missiya daşıyıcısı olmalıdır. Yəni mətn ərsəyə gətirmək sırf yazıçı istedadına, peşə bacarığına, biliyinə, dünyagörüşünə bağlı olan tamam ayrı bir prosesdir, onu seçib dünyaya təqdim etmək ayrı. Ona görə də burada istedadlı mətnlə bərabər yaxşı tərcümənin, yaxşı təqdimatın da rolu var. Bu baxımdan mən düşünürəm ki, dediyim ikinci kontekstdən biz hələ dünya ədəbiyyatı sisteminə tam adaptasiya ola bilməmişik, yəni yerimizi tapmamışıq. Adətən deyirlər ki, heç bir qurum, birlik yazıçı yetişdirmir. Bəli, yetişdirmir, amma ən azı bu birliklər müəyyən imzaların önə çıxmasında, əsərlərinin dünya çapında tanınmasında maraqlı olmalıdırlar. Əsas missiya, hədəflərdən biri bu olmalıdır.
Ümumiyyətlə, bu gün humanitar sahələrdə çalışan insanların başlıca problemi maliyyə dəstəyinin olmamasıdır. İntellektual potensiala, geniş əlaqə və işlək mexanizmlərə malik işlərin əksəriyyəti fərdi entuziazma söykənərək gerçəkləşir. Ardı gəlmir. Bir yerdən sonra qırılır. Niyəsi məlumdur. Bu sahədə milli donorlara ehtiyac var.
– Bu günün ədəbi mühiti, mənzərəsi sizə nə deyir? Proses necə gedir? Ümumiyyətlə, proses varmı?
– Zənnimcə, çox yaxşı əsərlərimiz yaranır. Xüsusilə, hekayə janrında, poeziya sahəsində rəqabətə girəcək nümunələrimiz kifayət qədərdir. Son illər Mübariz Örən, Orxan Fikrətoğlu, Şərif Ağayar, Etimad Başkeçid, Mirmehdi Ağaoğlu, İlham Əziz, Sərdar Amin, Nərmin Kamalın, Yaşar Bünyadın, elə sənin özünün hekayələrindən aldığım həzz oxuduğum Avropa müəlliflərinin mətnlərindən az olmayıb. Yeri gəlmişkən, bu yaxınlarda Hədiyyə Şəfaqətin yenicə yazdığı romanını oxudum. Əlyazmada təqdim etmişdi. İnsanın mənəvi dünyasını ekzistensial, sosial, psixoloji, altşüur səviyyələrdə mətnə gətirmək baxımından fərqli mətndir. Deməyim odur ki, bütün çətinliklərə baxmayaraq, ədəbi proses öz axarındadı.
– Ümumən roman janrında vəziyyət necədir sizcə?
– Yaxşı romanlarımız az da olsa, yazılıb. Amma bu janrda ümumən axsayırıq. Çünki hələ də Qərb insanı kimi düşünüb yazırıq əsərləri. Halbuki şərq dəyərlərinin dünyəviləşməsi prosesinin yollarını bilməliyik. Əsas məsələ bu incə məqamla bağlıdır. Yəni tutaq ki, tərcümə olundun, bəs necə etməli ki, dünya səni qəbul eləsin, oxumağa çalışsın. Cavab sadədir. Ortaq dəyərlər sistemi var. Bu sistemi mənimsəyib ona uyğun yazmalıyıq. Həm də yeni bədiyyatla, poetexnologiyalarla, ifadə vasitələrini zamana uyğunlaşdırmaqla. Bir də ruhunu dünya üçün maraqlı etmək. O ruh oxucunu özünə çəkəcəksə, fərqli bir ampluada nəsə tapacaqsa istər-istəməz özünün ədəbiyyat arsenalına daxil edəcək.
Yeri gəlmişkən, bir məqama da toxunum. Dünya ədəbiyyatını fəth edibmiş kimi bəzəkli kağız parçalarını, təşəkkür bəlgələrini, sertifikatları, mükafatları, nə bilim daha nələri qucaqlayıb gündə bir yerdə şəkil çəkdirib xəbərə çevirənlər var. Bax bu cür adamlarla biz dəqiq heç nəyə nail olmayacağıq. Çünki bu artıq prosesin imitasiyasıdır, dar sistemin içində vurnuxmaqdır. Yazıçı ciddi estetik fikir mübadilələrinin, yüksək sənət materiyasından dəyərləndirmələrin fərqində olmalıdır. Bu sadaladıqlarım baş tutduğu təqdirdə Nobeli qazanmasaq belə, hər halda çağdaş dünya ilə rəqabətə meylli bir ədəbiyyat hasilə gətirəcəyik.
– İkinci Qarabağ müharibəsindən artıq iki il keçir. Sizcə Qarabağ müharibəsindən əsər artıq yazılmalı idi?
– Yazılar, yəqin. Bu mövzuda ümidsiz deyiləm. Hətta bəzi nümunələr də meydana qoyulub artıq. Bəlkə, indi bu proses yazıçıların içində gedir. Şuşanın fəthi özü bir romandırsa, hərb baxımından dünya üçün yenilikdirsə, Azərbaycan yazıçısının bunu nə vaxtsa dünya ədəbiyyatı faktına çevirəcəyinə də inanıram. Qlobal yanaşma müstəvisindən tutmuş metafizik çözümünə qədər. Müharibə mövzusu bir qədər fərqlidir. Hər yazıçının onu idrak etməsi fərdi məsələdir. Amma idrak etməsi həm də vacibdir. Yalnız işğal, yaxud zəfərlə bağlı deyil, son iki yüz ilin fövqündən, tarix müstəvisindən yanaşılmalıdı məsələyə. Daha epoxal, daha sistemli, monumental mətn təfəkkürü ilə.
– Bəs sizin özünüzün də təmsil olunduğunuz müasir tənqiddə hansı proseslər gedir?
– Bu gün ədəbi tənqid mətnə yanaşmada yeni düşüncə prinsipləri, yeni estetik meyarlar formalaşdırmağı bacarıb, ədəbi faktı modern Qərb ədəbiyyatşünaslığından gələn baxışlar sistemi, hermenevtik dillə şərh edən yeni paradiqma yarada bilib, amma əvəzində nisbətən sistemli və prosessual yanaşmanı fraqmentar, dağınıq yanaşmalar əvəzləyib. Halbuki tənqid kollegial yanaşma, çoxsəslilik tələb edən sahədir. Bu gün rəqabət mühiti aradan qalxıb, əsərlər ətrafında ciddi sənət polemikaları aparılmır. Yəni istəsək də, nail ola bilmirik buna.
Məsələn, deyək ki, kulis.az saytında yeni yazılmış hekayə müzakirələrinin keçirilməsi çox gözəldir, elə biz də “Ədəbiyyat qəzeti”ndə hekayə müzakirələri təşkil edirdik, şeirlə bağlı fərqli yanaşmalar sərgilənirdi, ara-sıra romanların da müzakirəsini təşkil etdik. Yaxud “Azərbaycan” jurnalında olurdu belə müzakirələr. Deməli, məsələ necədir? Bu müzakirələri hansısa yaradıcılıq problemləri ətrafında aparmağa nail oluruq, amma konkret həcmli əsərlərin müzakirəsində bunu davamlı gerçəkləşdirə bilmirik. Yəni sistemli xarakter daşımır.
– Səbəb nədir, sizcə?
– Səbəblər çoxdur. Əsas qonorarın azlığıdır. Tutaq ki, tənqidçiyə bir romanı oxutdurub əvəzində əziyyətinə müvafiq nə qədər qonorar təqdim edə bilirik? Biri razı olanda, digəri olmur. Haqları da var. Heç kimi məcbur etmək olmaz. Vəziyyət elədir ki, hamı əziyyətinə müvafiq dəyərləndirilməsini istəyir. Ona görə bizdə ancaq hekayə, şeir müzakirələri alınır, romanlar haqqında isə adətən bir neçə resenziyalar meydana qoyulur. Orda da hərə öz yanaşmasını sərgiləyir. Tənqid adətən ədəbiyyatın çoxsəsliliyi, kollektiv zəkası kimi üzdə olanda prosesə təkan verə bilir.
– Əvvəlki nəsil tənqidçilərinin mövqeyi ilə sizin nəsil və ya az, çox ortada olan tənqidçilərin mövqeləri arasında nə kimi fərq var? Dəyişiklik baş veribmi? Veribsə, hansılardır?
– Sovet dövrünün qaynar dönəmində məqsədli tənqid meydan sulayırdı. Sonradan 60-80-ci illərdə daha çox mətnin estetikasına istiqamətlənən tənqid meydana çıxdı. Yaşar Qarayev, Elçin, Aydın Məmmədov, Nizami Cəfərov, Kamal Abdulla, Kamil Vəliyev, Arif Əmrahoğlu, Nadir Cabbarov, Vaqif Yusifli, sonrakı illərdə Məti Osmanoğlu, Tehran Əlişanoğlu, Cavanşir Yusifli, Azər Turan, Rüstəm Kamal dövrün imkan verdiyi qədər sənət kriteriyasından yanaşdılar prosesə. Sonra müstəqillik dönəmi gəldi. Tənqidin nəzəri gücünü, potensialını aldığı ədəbiyyatşünaslıq ölçüləri, prosesi təhlil cəhdləri dəyişdi. Çünki ədəbiyyatın özü dəyişmişdi və tənqidin yeni ədəbi təcrübəyə əvvəlki baza ilə nüfuz etməsi mümkünsüz idi.
Bir məqamı qeyd edim. Sovet dövrünün istər ideoloji, istərsə də estetik tənqid istiqamətində yaxşı ilə bərabər, zəif mətni də hədəfə almaq və tənqid etmək prioritet olub. İndi bizdə bu tendensiya aradan çıxmaq üzrədir.
Tənqid zəif mətn haqqında danışmağa çox lüzum görmür. Daha yaxşı olanı seçib, bəlirləyib haqqında yazmaq, oxucuya təqdim etmək işinə köklənir. Amma burdan digər problem meydana çıxır. Bəzən zəif mətn nəinki tənqid olunmur, əksinə, əvəzində yaxşı matah kimi oxucuya sırınır. Haqqında yazılan, tərifi göyə qaldıran mətn nə dərəcədə buna layiqdir? Təəssüf ki, bu estetik meyarda tənasüb çox zaman pozulur.
Digər problem də var. Baxırsan əsərlə bağlı yazıya, orda mətndən başqa hər şey var. Əvvəllər “izm”dən qəlib kimi yararlanıb uyğun gəldi-gəlmədi mətni həmin “izm”in prinsipləri nöqteyi-nəzərindən təhlil etmək cəhdləri öndə idi. İndi başqa tendensiya hökm sürür. Mətnin mahiyyəti qalır bir kənarda, tənqidçi nəzəri, fəlsəfi biliklərini sərgiləməklə, mətnətrafı gəzişmələrlə məşğul olur. Bunların olması normaldı, amma o şəkildə ki, təhlil gerçək mətnə əsaslansın.
– Dövr dəyişəndə janrlar da, onlara münasibət də dəyişir. Bu gün ədəbi tənqiddə hansı janrlar öndədir?
– Bizdə ədəbi tənqidin ədəbiyyatın ayrı-ayrı janrları və istiqamətləri üzrə ixtisaslaşmaması problem olaraq qalır. Hamı hər janrda yazır. Bu gün monoqrafiya, resenziya, portret, analiz yazıları da yazılır, yaxud oçerk, icmal janrı fraqmental səciyyə daşısa da, funksionallığını itirməyib. Öndə olan janr isə essedir.
– Tez-tez fikirlər səslənir ki, bizdə tənqid ölüb, tənqid yoxdur, tənqidçilər ancaq tərifləməklə məşğuldur, ranqlı, nüfuzlu tənqidçilər müəyyən olunmuş şair və yazıçılardan yazırlar. Yəni bu baxımdan sizdən və digər tənqidçilərdən umu-küsü edənlər var. Bu fikrə münasibətiniz maraqlıdır.
– Bu fikirlər indi, yəqin ki, polemik mühitin olmamasından qaynaqlanır. Tənqidçilərin bir qismi daha çox esse janrına keçib. Bu yaxşıdırmı, pisdirmi, deyə bilmərəm. İstənilən halda ağıllı təhlildən mətn də, ədəbiyyat da qazanır. Qaldı ki, umu-küsüyə, bu tənqidin əbədi problemlərindən biridir. Yazıçı bütün hallarda tənqiddən umur və əksəriyyəti tənqidin varlığını o zaman qəbul edir ki, öz mətnlərini tənqidçinin təhlil predmetinə çevrildiyini görsün. Əks halda sən o yazıçı üçün yoxsan.
Qaldı ki, müəyyən olunmuş şair və yazıçılardan yazanlara, özünü hansısa çərçivəyə salanları bizim ədəbi mühitdə hamı tanıyır. Guya nə qədər tənqidçi, esseistimiz var ki? Əksəriyyəti də sözə ləyaqətlə xidmət edənlərdir. Buna görə tənqiddən narazı olanlar, tənqidçiləri nəyinsə müqabilində yazdığına görə suçlayanlar gərək özlərində cəsarət tapıb ad da çəksinlər, faktlarla danışsınlar. Neçə ildi tənqidlə məşğulam, tərcümeyi-halımda bir dənə də olsun təmənnaya əsaslanan yazım yoxdur, xüsusən ədəbi gəncliyə daha həssas yanaşmağa çalışmışam. Haqqında yazdığım bütün şair və yazıçılar da təsdiqləyər ki, onlarla bağlı yazdığımı mətbuatda çap olunandan sonra biliblər. Sizə bir söz deyim. Təmənnasız sözün, təmənnasız xidmətin zövqü, tənqidçiyə yaşatdığı həzzi başqadır. Allahın sənə verdiyi fitrəti qorumaqdan gözəl nə ola bilər. Mən ədəbiyyata ömür kimi yanaşan adamam. Mətnlə özüm, Allahla mənə verdiyi istedad arasına heç nə buraxmamağa çalışıram. Bunun qarşılıqlı enerjisini də hiss etmişəm həmişə. Ən ağır, ən kədərli məqamlarda sözün gücü ilə ovunmuşam, ədəbiyyat mənim xilasım olub.
– Ədəbiyyatşünaslar niyə yazıçı ola bilmirlər?
– Niyə ola bilmirlər ki. Türkiyədə Tanpınar örnəyi var. Həm ən üstün ədəbiyyatşünas, həm şair, həm də dünya miqyasında yazıçıdır. Belə örnəklər bizdə də var, dünyada da yetərincədir.
– Bir qədər də uşaq ədəbiyyatından danışaq. Azərbaycanda uşaq ədəbiyyatı nə yerdədir? Bizdə sanki nağıl yazana, uşaqlar üçün şeir qoşub, mahnı bəstələyənə o qədər də ciddi münasibət yoxdur.
– Bizdə ümumən, ədəbiyyatın özünə ciddi münasibət arxa plana keçib. Özü də indi deyil. 1990-cı illərdən başlayaraq. Bu gün bu çöküş prosesi bütün dünya ədəbiyyatında gedir. Sadəcə onlar bizdən irəlidə olduqları üçün onların düşüşü də bizə görə inkişafdır. Uşaq ədəbiyyatında da proses eyni şəkildə getdi. Kompüterin dövriyyəyə girməsi, internet oyunlarının yayılması, cib telefonlarının gündəmə gəlməsi ilə bütün sərhədlərin aradan qaldırılması məlumdur. Diqqət eləsək, bu texnologiyanı daha sürətlə öyrənən və izləyən uşaqlar oldu. Yəni, uşaqların marağından öz çıxarları üçün sui-istifadə olunma prosesi başlandı. Oxumağa, mütaliəyə maraq azaldı, kitab tirajları sürətlə eniş yaşadı. Ən böyük boşluq onda yarandı. Burda önəmli olan hansı məqamdır? Vəziyyətdən çıxmaq üçün biz hansı yollara əl atdıq, çıxış üçün nələri təcrübədən keçirtdik?
Məsələn, bu yaxınlarda Almaniya uşaq ədəbiyyatına dair çox maraqlı bir faktla rastlaşdım. Deməli, 2000-ci illərin əvvəllərində Almaniya fərq edir ki, ölkədə kitab oxusuna maraq 14 faiz aşağı düşüb. Panika başlayır: xəyal dünyası, dil çevrəsi daralmış bir nəsillə Almaniya öz gələcəyini necə quracaq? Bura qədər gətirilən elmi, texnoloji yüksəlişi gələcəyə daşımaq necə mümkün olacaq? Beləcə, böyük bir hərəkatın əsası qoyulur. Evlərdə, məktəblərdə, kilsələrdə, parlamentdə belə hər yerdə toplantılar, media ilə açıq söhbətlər aparılır. Əsas mövzu bu olur: uşaqları kitaba yenidən necə yaxınlaşdıra bilərik? Sivil, rəsmi olan bütün qurumlar bütün gücünü səfərbər edirlər bu işə. Yazarlar parlamentə dəvət edilir, 200-dən çox yazarla görüşüb planlar qurulur. Alınan nəticələr dövlət səviyyəsində qanun halına salınaraq ölkə boyu reallaşmasına başlanılır. Yazarlar bir toplantıdan digərinə qaçırmış, məktəblərdə, bağçalarda, mədəniyyət ocaqlarının hər birində imza günləri keçirilirmiş, nağıllar danışılırmış. Ən əsası da, uşaq yazarlarının qarşısına əsərlər yazmaq, kitablar çap etmək məram kimi qoyulur. Yüzlərcə yazar professional şəkildə çalışır, qeyd olunur ki, kitab ölkədə çörək kimi istehsal olunurdu. Və tam on il içərisində oxu sayı əvvəlkindən də artıq effekt verir. İndi də orda maşın və əczaçılıq sənayesindən sonra kitab sənayesi ön sıralarda yer alır.
Amma bizdə vəziyyət çox acınacaqlıdır. Ölkədə on milyon əhalinin 2-3 milyonu uşaqdırsa, çap olunan kitabların sayı uzağı 500-ü keçmirsə, üstəlik, o kitablar əyalətlərdə yaşayan uşaqlara belə gedib çatmırsa, yəni ölkə üzrə regional yayım sistemi qaydasında deyilsə, çox ciddi problemlərimiz həll olunmamış qalır deyə bilərik. Təəssüf ki, illərdir danışılır, əməli işlər görülmür.
– Bizdə həm də belə düşünürlər ki, tutaq ki, bir yazıçı uşaqlar üçün nağıl, hekayə yazırsa, o, böyük əsərlər yarada bilməz. Amma Tolstoy, Turgenev, Heminquey uşaqlar uçun mətnlər, nağıllar yazıblar. Bu məsələyə münasibətiniz necədir?
– Bu sualı mənə keçən dəfə Xanım Aydın da ünvanlamışdı. Orda da qismən cavablandırdım ki, əsl sənətkarlar uşaq ədəbiyyatına ikinci dərəcəli məsələ kimi baxmayıblar. Füzuli “Leyli və Məcnun”la bərabər “Meyvələrin söhbəti”ni də yazmağı vacib bilirdi. Puşkin “Yevgeni Onegin”lə yanaşı “Balıqçı və qızıl balıq” əsərini yazıb meydana qoyub. “İblis” kimi faciə yazan Hüseyn Cavidin qələmindən “Qız məktəbində” adlanan zərif şeir nümunəsi də çıxıb. Yaxud fransız simvolisti Marsel Şvobun 1896-cı ildə qələmə aldığı “Uşaqların səlib yürüşü” əsəri var. Belə nümunələrin sayını istənilən qədər artırmaq olar.
Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində uşaq ədəbiyyatında yaşayıb-yaradan əksər ədiblər həm də uşaq ədəbiyyatının ən dəyərli nümunələrini hasilə gətiriblər.
Süleyman Sani Axundov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əli bəy Hüseynzadə, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət eyni dərəcədə bu sahədə qələm işlətmiş insanlardı. Bu artıq milli təəssübkeşliyə bağlı məsələdir. Gələcək nəslin sağlam yetişməsinə çalışmaq istəyindən irəli gələn məsuliyyətdir.
Sabir İran inqilabına, ölkədəki cəhalətlə mübarizəyə silsilə şeirlər yazdığı bir vaxtda “Dəbistan”, “Rəhbər” kimi uşaq jurnallarında balacaların maariflənməsi xüsusunda yazdığı şeirlərlə aramsız mübarizənin ön xəttində idi. Deyirsən, bizdə elə münasibət var ki, sanki uşaqlar üçün yazan müəllif böyük ədəbiyyat meydana qoya bilməz.
Bəli, bizdə, bəlkə də, belə yanaşılır məsələyə. Amma, əslində, tam əksinədir. Məsələn, Mehmet Uzun yazır ki, İsveçrədə bəzi yayın evlərinin belə bir qaydası varmış. Deyir, ora bir roman yazıb götürdüyümüzdə “uşaqlar üçün diqqət çəkmiş bir kitabınız varmı” deyə sual edirlərmiş. Bu qaydanın qoyuluşu artıq uşaq ədəbiyyatına böyük status, nüfuz qazandırır. Yəni uşaqlar üçün yazmağın nə qədər çətin və məsuliyyət iş olması qənaətindən doğur.
– Dünya ədəbiyyatında uşaqlardan bəhs edən xeyli sayda gözəl nağıllar, hekayələr, hətta romanlar vardır. Azərbaycanda da uşaqlardan bəhs edən əsərlər az deyil. “Bir gəncin manifesti”, “Qaraca qız”, “Danabaş kəndinin əhvalatları” və s. Amma qəribədir ki, haqqında bəhs etdiyimiz əsərlərin qəhrəmanları kədərli, faciəvi status daşıyırlar. Sizcə bu əsərlərin belə pessimist əhvalda olmasına səbəb nə olub?
– Həyat yalnız sevincdən ibarət deyil, çətinlikləri də var və hətta daha çoxdur. Bu çətinlikləri anlatmasaq özünü qorumağı bacarmayan, xətalarından dərs çıxarmayan uşaqlar böyüyəcək. Yəni kədərdən də cəsarətlə yazmaq, anlatmaq lazımdır, bunun heç bir ziyanı yoxdur. Əsas odur ki, psixologiyasına zərbə vurmasın uşaqların.
– Bəs uşaq ədəbiyyatşünaslığının missiyası nədir?
– Hər zaman dediyim bir fikir var. Uşaq ədəbiyyatı bizim məfkurə qaynağımızdır. Baxın bizdə uşaq ədəbiyyatının formalaşma, inkişaf dinamizminə? Nə vaxta təsadüf edir? XX əsrin əvvəli, milli oyanış dövrünə. Düzdür, XIX əsrin sonunda “Vətən dili” dərsliyi hazırlanmışdı, müxtəlif qəzetlərdə uşaq mətnlərinə az-çox yer verilirdi. Amma sistem halında deyildi, mərama çevrilməmişdi. XX əsrin əvvəlində isə düşüncə adamlarımız, ziyalılarımız vətən yaratmağın əsas şərtlərindən birini həm də uşaq ədəbiyyatına önəm verməkdə gördülər və buna nail oldular. Uşaq mətbuatı, ana dilli dərsliklər, oxu kitabları və s.
Uşaq ədəbiyyatı, nağıllar, əfsanələr ən böyük yaddaş məxəzidir, genetik kod daşıyıcısıdır. Ədəbiyyatşünaslıq bu sahənin elmi müstəvilərdə öyrənilməsinə çalışır. Yarandığı çağdan günümüzəqədərki immanent inkişaf qanunauyğunluğunu tədqiq edir. Amma məsələ yalnız milli ədəbiyyatını öyrənmək kontekstində qoyulmamalıdır.
Məsələn, hazırda məni Şərq və Qərb nağıllarının tipoloji vahid kimi oxşar motivləri, yəni ümumi xüsusiyyətlərinə görə təsnifi maraqlandırır. Türkiyəli uşaq ədəbiyyatı araşdırmaçısı var. Yücel Feyzioğlu. Bu yaxınlarda onun bir müsahibəsi ilə tanış oldum. O, qeyd edir ki, Alman dövlətinin dəstəyi ilə 163 dilə çevrilib dünya uşaqlarına xidmət edən Qrim Qardaşları nağıllarının sayı cəmi 263-dür, Andersen nağıllarının sayı isə 156-dır. Yücel bəy hesablayıb ki, türk nağıllarının sayı 600-dən artıqdır. Bu artıq böyük bir xəzinəyə sahibik deməkdir. Anadoludan Yakutiyaya, Volqa boyundan Xəzər dənizinə, Altaylardan Uyğurlara qədər uzanan böyük bir mədəni coğrafiya. Belə bir düzəndə yaranmış 600-dən artıq nağılların ortaq cəhətləri, üstəlik Qərb uşaq ədəbiyyatı ilə kəsişən bağları. Maraqlı tədqiqat predmetidir. Miqyaslı işlərə hədəflənəndə meydana qoyulan iş də böyük olur.
– Daha nə kimi işləriniz, planlarınız var?
– Plan qurmağı sevmirəm. Belə bir fikir var, ömrümüzün yaxası vaxtın əlindədir, vaxtınsa xoşluğu baxtın. Təki sağlıq olsun. Çox yaxşı kitablar üzərində işləyirəm. Biri Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişidir, biri isə öz araşdırmamdı. Tərtibçisi olduğum kitablar da var. Allah nəsib etsin, hamısını tamamlayıb meydana qoya bilim.
Foto: İlkin Nəbiyev
