Kulis.Az saytında “Ən yaxşı Azərbaycan roman”ı və milli romançılığımızın aktual problemləri ilə bağlı müzakirə keçirilib.
Qan Turalının moderatorluq etdiyi müzakirədə tənqidçi-ədəbiyyatşünas Seyfəddin Hüseynli, yazıçılar Şərif Ağayar və Etimad Başkeçid iştirak edib.
“Ən yaxşı 3 roman” sorğusu ilə başlayan müzakirə povestlə romanın fərqi, milli romançılığın mövcudluğu, roman stereotipləri, məhəlli ədəbiyyat mübahisələri ilə davam edib.
Müsahibənin “Üç ən yaxşı Azərbaycan romanı”, “İlk romanımız hansıdır?”, “Povestlə romanın fərqi nədir?” sualı ətrafında baş verən ilk hissəsini təqdim edirik.
Qan Turalı: - “Qətl günü”ndən təsirləndinmi? Ordan nəsə götürdünmü?
Şərif Ağayar: - Mən yazmışdım ki, həmin illərdə Yusif Səmədoğlunun bu təcrübə ilə çıxış eləməyi çox təqdir olunasıdır. Qaldı ki, ordan nəsə götürməyimə, qətiyyən “Qətl günü” əsərindən heç nə götürməmişəm. “Qətl günü” ilk əvvəldən mənə çox qurama, yalançı bir şey kimi gəlib. Mən o əsəri qəbul eləmirəm.
Qan Turalı: - Şərif, konkret əsərdə qurama olan nədir?
Şərif Ağayar: - Məsələn, “Ölümə qənşər” cümləsi. Çox yalançı və itələyici bir ifadədir. Mən sadəcə bir detalı dedim. Bilirsiniz, “Qətl günü” mənim romanım deyil. Ədəbiyyat yeganə peşələrdəndir ki, çox az belə peşələr olur, həm də mənəviyyat məsələsidir. Tutaq ki, pinəçilik belə deyil. Bu mənada, ədəbiyyatın mütərəqqiliyi, saflığı, səmimiliyi də vacibdir.
Seyfəddin Hüseynli: - Şərif, məndə qəribə bir inam var ki, sən “Qətl günü”nü oxumamısan. Ya da ki, təzə oxumusan, həm də önyarğı ilə oxumusan.
Şərif Ağayar: - Oxumuşam. Hardasa, doxsan səkkiz – iki mininci illər aralığında. Həm də çox diqqətlə...
Qan Turalı: - Etimad, Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda hansı fakültədə oxuyurdun?
Etimad Başkeçid: - Poeziya fakültəsində oxuyurdum.
Qan Turalı: - İlk romanını çox gec, qırx beş yaşında yazmısan. Bəs təhsil aldığın zaman roman yazmaq ağlına gəlmirdi?
Etimad Başkeçid: - Poeziyada oxuyub, roman yaza bilməzsən deyə bir şey yoxdur. Edqar Po “Quzğun” adlı gözəl şeir yaza-yaza hekayə də yazıb.
Seyfəddin Hüseynli: - Bizdə müğənninin rəssamlıqla məşğul olması problem yaratmır, amma qəzəl yazan bir adamın sərbəst şeir yazması problem olur. Görünür, sözə çox qeyri-adi əhəmiyyət veririk. Ancaq bu əhəmiyyət hərdən də ayı xidmətinə dönür. O qədər döyürük ki...
Şərif Ağayar: - Bir ara aşıq şeirləri yazırdım, bir xeyli bəyənilirdi. Aşıqlar da oxuyurdular. Ancaq sonra sərbəst şeir yazan kimi sərt şəkildə tənqid olundum. Dedilər, sən pis yoldasan (gülür).
Etimad Başkeçid: - Böyük rus şairi Yevgeni Yevtuşenkonun indi yazdığı şeirlərə baxın. Amma Yevtuşenkonun vaxtları var idi. Poeziya elə bir substansiyadır ki, qocaldıqca adamdan uzaqlaşır. Bunu da insanın dərk etməsi lazımdır. Sən heç vaxt cavanlıq şövqüylə yaza bilməzsən.
Qan Turalı: - Söhbəti bir qədər dəyişmək istəyirəm. Sizcə, biz milli Azərbaycan romanı deyilən bir ədəbi anlayışdan söhbət edə bilərikmi? Milli, özünəməxsus romanımız mövcuddurmu? İstərdim ki, ilk olaraq Şərif, sən bu barədə fikrini bildirəsən.
Şərif Ağayar: - Bu milli roman nədirsə onda məhz Yusif Səmədoğlunun xidməti yoxdur. Bu məsələdə biz İsa Hüseynova güvənməliyik. Amma çox təəssüf ki, o da sonralar düşüncəsində azdı. Mən İsa Hüseynova milli deyəndə ideya baxımından demirəm, milli o mənada deyirəm ki, Azərbaycan xalqı fərqli bir yazıçı yetişdirdi. Burda söhbət əsərin mövzusundan getmir. Həqiqətən, Azərbaycan xalqı dünyaya fərqli bir yazıçı bəxş etdi. Ancaq bununla bərabər, məncə tale bunu bizə vermədi. Xalq olaraq bizim çox problemlərimiz oldu. Amma Yusif Səmədoğlu bu istiqamətdə heç çalışmadı da. “Qətl günü” alınsa belə, məhz o milli əsər deyil.
Seyfəddin Hüseynli: Gəlin ilk olaraq bunu müəyyənləşdirək ki, biz milli deyəndə nəyi nəzərdə tuturuq? Milli roman necə olmalıdır? Onlara tələblərimizi irəli sürək. Mən fikirləşirəm ki, milli roman deyəndə bir neçə şey deyə bilərik. Sırf millət olaraq, millətin bir fərdi olaraq Azərbaycan insanın düşüncəsini, problemlərini, gündəlik güzəranını ifadə eləmək baxımından milli deyirsən, yoxsa milli çərçivədə baş verən hadisələri işıqlandırmaq baxımından deyirsən? Yaxud da bizim millətin bu dəqiqə sıx yaşadığı sərhədlər daxilində yaranan romanı nəzərdə tutursan? Tutaq ki, Umberto Ekoya Qəbələdə şərait yaradarlar, o da gəlib oturar Qəbələdəki insanlardan yazar, müəyyən paralellər aparar. Bu Eko təfəkküründən gələn roman olar. Buna görəmi deyirsən?
Şərif Ağayar: - Mənim üçün ədəbiyyat həmişə dil faktı deyil. Çingiz Aytmatovu rus dilində yazmağına baxmayaraq tam olaraq qırğız ədəbiyyatı sayıram. Mənim düşüncəmdə milli roman Azərbaycana məxsus olan naxışlarla dünyanın tələb etdiyi səviyyədə, dünyada qəbul olunan modellərlə yaranmalıdır. Yəni, spesifik fərqlilikləri, belə deyək, dünya standartlarına uyğun təqdim etməlisən ki, bu da mənəm!
Etimad Başkeçid: - Məncə milli ədəbiyyat anlayışının özü müasir zaman üçün keçərli deyil.
Qan Turalı: - Sizə bir roman verib mətndən adları çıxarsam bu romanın hansı ədəbiyyata aid olduğunu müəyyənləşdirə bilərsinizmi? Mən bundan danışıram. Tutaq ki, fransız romanı rus romanından fərqli anlayışdır. Ya da tutaq ki, italyan filmi deyilən bir şey var.
Şərif Ağayar: - Eko italyan olmasaydı, Vatikan İtaliyada yerləşməsəydi, o, “Gülün adı”nı yaza bilərdimi?! Məncə yox. Bir fransız “Gülün adı” kimi əsər yaza bilməz.
Qan Turalı: - Katoliklik yalnız İtaliyada deyil axı. Şərif, sən deyən daha lokal şeydir. Mən o cür demirəm. Məsələn, Rabindranat Taqorun bir hekayəsi var. Orda adları dəyişsək söhbətin hansı ölkədən getdiyini dərhal biləcəksiniz. Çünki hekayədə ər öləndən sonra onun cəsədini yandırırlar. Hamı bilir ki, bu ritual Hindistana aiddir.
Seyfəddin Hüseynli: - Millilik bir qədər humanizmə yaxındır. Biz romanı daha çox məhəlli dünyagörüşündə müzakirə etməliyik. Məhz bu söhbətdə qardaşım Şəriflə tamam ayrı tərəflərdə dayanırıq. Niyə? Mən belə hesab edirəm ki, Şərif mütərəqqi düşüncəli adam olsa da, dəhşətli dərəcədə məhəlliliyə meyllidir. Milliliyə yox ha, məhz məhəlliliyə. Onun özünün xüsusi seçib vurğuladığı əsərlər də elə bilirəm ki, özünün bu meylinə hesablanıb. Bu Şərifin ixtiyarıdır. Lap mənim ərkim çatmayan tamam ayrı bir ədəbi fiqur kimi götürsək, bunu mən belə müşahidə edirəm və bu məni narahat edir. Bəzi əsərlər var ki, adını çəkdik. Həmin əsərlərdə Azərbaycan insanı, Azərbaycan mühiti ola bilər. Amma o mühitdən hara baxmağın da əsas şərtdir. Azərbaycan mühitindən qayıdıb üzü məhəlliliyə, özü də məhdud bir kontekstdə baxırsa, bu çox mənfi haldır. Bunun qloballaşma ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Təfəkkür həmişə qlobaldır. Amma ümumi bəşəri bir şeyə baxırsa, bu tamam başqa məsələdir. Bizi çaşdıran nədir, bu türkləri uzun müddət aldadıb. Orxan Kamal, Yaşar Kamal kimi yazıçılar Anadolu insanını romanlara gətirdilər. Avropa modeli ilə insanlıq problemini əlahiddə problem kimi qaldırmaq olmaz. Həmin romanların bir çoxu ələndi. Anadoludakı ağalarla rəncbərlərin problemlərini çözməyə çalışan romanların şedevrlərindən biri “İncə Məhmət”dir. İstənilən halda, “İncə Məhmət”i məhəlliliyə yuvarlamaq çox asandır.
Roman modern sənətdir. Biz romanla yenə də qayıdıb adi bir şeirdə, bir replikada verə biləcəyimiz mətləbi, duyğunu verəcəyiksə bu nəyə lazımdır? Bu artıq birqatlı olur. Müasir roman isə çoxqatlı mətləb tələb edir. Birqatlı mətləbi üç bəndlik şeirlə vermək imkanı varsa, buna roman həsr eləmək bilirsən nəyə bənzəyir? Məsələn, sən gedirsən uşu, taekvando, karate fəndləri öyrənirsən, hazırlaşırsan, amma meydana girən kimi dədə-baba qaydasıyla güləş tutub dombalaq aşırsan. Bax, bizim götürdüyümüz modellər, üsullar təxminən belə bir tərs effekt verir. Bu isə milliliyə yox, məhəlliliyə aparır.
Qan Turalı: - Məsələn, Borxes nümunəsi var.
Şərif Ağayar: - Borxesin yaşadığı şəhərin hətta məhəllə və küçələrindən bəhs edən ciddi hekayələri var. Seyfəddin bəyin mənim haqqımda dediyi fikir barədə onu deyə bilərəm ki, mən milliliyə qarşıyam. Buna görə məni harasa yuvarlamaq lazımdır. Seyfəddin bəy də məni məhəlliliyə yuvarlayır. Başqa birisi də fikirləşir ki, mən mütərəqqi düşünürəm. Ola bilsin ki, hansısa yazımda məhəlli düşüncəli görünə bilərəm. Ancaq bu mənim məqsədim deyil.
Seyfəddin Hüseynli: - Tətbiq etdiyin üsulları və sən onu nəyə sərf edirsən. Bax, mən bunları demək istəyirəm.
Şərif Ağayar: - Mənim məqsədim millilikdən də yuxarıdır. İnsan məsələsidir.
Qan Turalı: - Mən belə başa düşdüm ki, sən dürüstlük haqda hekayə yazmısan və kəndinizdəki bir kişidən yazırsan. Burda isə məhəlli sənin düşüncən deyil, konkret məkandır.
Şərif Ağayar: İnsan kəndindən, kəndindəki daxmadan da bəşəri bir əsər yaza bilər.
Seyfəddin Hüseynli: - Dünyada, tək Sovet İttifaqında yox, dünyada marksist roman və marksist tənqid deyilən bir anlayış var. Bu nədir? Ancaq əzilən kütlələrin tərəfində dayanıb onların hüquqlarını qorumalısan. Solçu romanların əsas ideyası budur ki, bir kütlə o biri kütləni əzir. Mənim dediyim daha çox odur ki, Şərif texnikanı da bilir, amma tətbiq elədiyi nədir? Bax, yanaşma tərzin nədir? Postmodernist meyllərdən, texnikalardan, üslubdan istifadə edirsən, oxuyursan. Bilirəm, Milan Kunderanın “Roman sənəti”ni oxumusan, bunları bilirsən, amma romana qiymət verəndə, mən şahid olmuşam, deyirsən ki, sən hələ filan cümləni yaz, danışarıq. Gəl belə danışaq da. Əvvəla sən yeni estetikayla yazırsan və irəli baxırsansa artıq romanın bir cümlə səviyyəsində qiymətləndirilməyəcəyini bilməlisən. Ağrılı əhvalatları önə çəkmək bir növ hadisəçilikdir. Şərif, Azərbaycan insanının sırf sosial problemlərini yazmaqla mən dediyim o meylə qayıdırsan.
Şərif Ağayar: - Mənim üçün ucqar bir qəsəbənin ucqar bir evindəki insanın problemini ciddi, inandırıcı və usta şəkildə verirsənsə bu bəşəri dəyərdir.
Seyfəddin Hüseynli: - Əlbəttə, ancaq hadisəçilik şəklində yox. Sən dediyin yeni romanda ancaq detaldır. Ümumi mənzərə tamam başqadır. Cəfər kişinin pulunun olmamağı haradasa əlli ildən bəridir ki, problem deyil. Niyə? Çünki indi dünyada ürək, ciyər dəyişdirilirsə romana əvvəlki qəliblə yanaşmaq olmaz. Ən ağır ehtiyac içində yaşayan insanın adi bir müraciətlə işi düzəlir.
Şərif Ağayar: - Bilmirəm, Seyfəddin bəy yaradıcılıqla məşğul olur, ya yox. Məncə bu işdə bizə Etimad kömək edə bilər. Azərbaycan reallıqları bəzən, yazıçı kimi onu içdən yanaşanda, adamı dünyada gedən proseslərdən geri qoyur. Sən buna məhkumsan. Mirzə Cəlili götürün. Mirzə Cəlil yazdığı vaxt, dünyada nələr baş verirdi? Bu Mirzə Cəlilin istedadsızlığı deyil, o, üzləşdiyi reallıqlar və problemlərdən yazıb. Biz Azərbaycanı dünyaya maraqlı olacaq səviyyədə təqdim etməyə çalışmalıyıq. Bu isə “Qətl günü”nü yazmaqla həll olunası problem deyil.
Qan Turalı: - Etimad, sən ayrı bir respublikada - Gürcüstanda doğulmusan və Moskvada təhsil almısan. Romanında da hadisələr Moskvada baş verir. Hekayələrinin çoxunda da Gürcüstan var, Azərbaycanı, demək olar ki, xatırlamıram. İstərdim romanını Rusiyadan yazmış bir adam kimi buna münasibət bildirəsən.
Etimad Başkeçid: Mən bu məsələ ilə bağlı Seyfəddin bəylə razı deyiləm. Nə mənada razı deyiləm? Hər şey romanın mövzusu ola bilər.
Seyfəddin Hüseynli: - Uilyam Folknerin bir sözü var, deyir ki, bir qarış torpaqdan da nəsə yaratmaq olar.
Etimad Başkeçid: - Markesin bütün əsərlərinə baxırsan Makonda var, Fazil İsgəndərə baxırsan aul var.
Şərif Ağayar: - Seyfəddin bəy bəşəri dəyərdən danışır. Nədir axı bəşəri dəyər? Bu çox şərti və mübahisəlidir.
Seyfəddin Hüseynli: - İndinin romanını yazmaq həm də reallıq yaratmaqdır. Mən bunun tərəfindəyəm.
Etimad Başkeçid: - Ədəbiyyat həqiqi ədəbiyyatdırsa, burda məsələyə müxtəlif kriteriyalardan yanaşa bilərik. Ədəbiyyatşünaslar bir cürə, obıvatellər, öz düşüncələrinə görə, başqa cürə yanaşa bilərlər. Əgər bu doğrudan da etiraf olunmuş ədəbiyyatdırsa, hansı texnikadan istifadə etməkdən, predmet və mövzunun səviyyəsindən asılı olmayaraq artıq ədəbiyyatdır. Yazıçı kənddəki nənəsindən də yaza bilər.
Seyfəddin Hüseynli: - Bilirsiniz, küçədən də yazmaq olar, məhəllədən də. Qətiyyən bunun əleyhinə çıxan yoxdur. Amma bir məsələ var da. Əgər romanın ideyası, mətləbi orda qalacaqsa, ordakı xırda bir ağrını göstərməklə alınmayacaq.
Şərif Ağayar: - Biz bütün deyilənləri nəzəri şəkildə bilirik, həyata keçirmək çətindi.
Seyfəddin Hüseynli: - Buna mən neyləyim?
Şərif Ağayar: - Söhbət təkcə səndən getmir. Bizdə həmişə belədir. Nəzəriyyəçilər, tənqidçilər həmişə belə rahat danışırlar. Sizinlə razılaşmadığım çox az məqamlar var. Amma pişiyin boynuna zınqırov taxmaq məsələsində heç cür razılığa gələ bilmirik.
Qan Turalı: - Etimad, məhəlli məzmunla, məhəlli xarakterlə böyük ədəbiyyat yaratmaq olarmı?
Etimad Başkeçid: - Baxır sən məhəlli düşüncəylə necə böyük ədəbiyyat yarada bilərsən də.
Qan Turalı: - Borxesdən nümunə gətirim. Nyu-York Universitetinin professoru Borxesə sual verir ki, dünyada ən zəif yazıçı öz kəndindən, kəndinin adət-ənənəsindən, orda yaşayan insanlardan, ordakı əhvalatlardan, məhəlli rənglərdən yazan yazıçıdır. Borxes də cavab verir ki, sizi təbrik edirəm, çox cəsarətlisiniz. Mənim deyə bilmədiklərimi siz dediniz.
Etimad Başkeçid: - Bu qətiyyən düzgün deyil. Bu təsnifat, yəni kənd ədəbiyyatı və şəhər ədəbiyyatı ruslarda aparılıb. Rasputin, Belov, Soljenitsının “Matryonkanın ocağı” - bunlar kənd ədəbiyyatına aid olunur. Bu yazıçılarda rus milli düşüncəsi geniş hiss olunur. Şəhər mühitində yaşayan yazıçılar bəşəri şeylərdən yazıb bu təxribatı apardılar ki, bu kənd ədəbiyyatıdır, bu şəhər ədəbiyyatıdır. Mən Şukşini necə məhəlli və kənd ədəbiyyatına aid edə bilərəm? Soljenitsın “Matryonkanın ocağı”nı yazanda kənd ədəbiyyatı oldu, ancaq Sovet hökumətinə qarşı çıxıb Qərbə mühacirət edəndən sonra oldu bəşəri? Burda yanaşmalar nisbi xarakter daşıyır. Ədəbiyyatı bu cür təsnifləndirmək doğru deyil. Bir kriteriya var, o da ədəbiyyatdır.
Qan Turalı: - Sizcə Folkner hansı təsnifata aiddir?
Etimad Başkeçid: - Dedim axı, mənim düşüncəmdə elə təsnifat yoxdur.
Seyfəddin Hüseynli: - Mən düşünürəm ki, mentalitetdənmi, xarakterdənmi, nədəndirsə biz duyğunun əsiriyik. Duyğu bizdə öndə gəlir. Halbuki, ağılla birlikdə qurğu və ideyanı məqsədyönlü şəklə salıb yazmaq olar.
Şərif Ağayar: - Roman urbanistik hadisədir - bu, dünyada qəbul olunub. Kənddə doğulsa belə, gəlib şəhər mühitini görən, teatrı anlayan, təyyarəyə minən insanlar yaradırlar bu ədəbiyyatı. Dünyada yaranan modeli də hamımız bilirik. Ancaq heç vaxt ədəbiyyatı, heç vaxt o düşüncəni yaxına buraxa bilmərəm ki, məsələn, hansısa məzmuna görə əsərə qiymət vermək olar. Mövzu yazıçı üçün problem olmamalıdır. Mənə də bəzən bu iradlar tutulanda daha çox mövzuya görə, hadisələrin baş verdiyi məkana görə tutulur. Hətta yeni nəsrin özəlliklərini zəif bildiyim vaxt yazdığım hekayələrdə də məhəllilik yoxdur. Əgər varsa, göstərin, həmin əsəri cırıb tullayacam.
Qan Turalı: - Müzakirəni burda bitirməkdə fayda var. Gəlin əsərlərimizi cırıb tullamayaq (gülür). İştirakınıza görə hər birinizə təşəkkür edirəm.
-SON-
