Kulis.az ədəbiyyat üzrə builki Nobel mükafatı laureatı Yun Fossenin müsahibəsini təqdim edir.
- Nədənsə çox müsahibə vermirsiniz.
- Elektron poçt vasitəsilə ünsiyyət saxlamağa üstünlük verirəm. Hiss edirəm ki, mənim üçün hətta ingilis dilində yazmaq belə, danışmaqdan asan başa gəlir.
- Bir neçə yazıçıdan müsahibə götürmüşəm, hamısı da iddia edir ki, yaxşı danışmağı bacarmadıqlarına görə yazırlar.
- Bəli, bunu mənə də aid etmək olar. Avstriya filosofu Lüdviq Vitgenşteyn deyir ki, haqqında söz aça bilmədiyimiz şeylərlə bağlı susmalıyıq. Jak Derridanın məşhur kəlamını xatırlayırsınız? Deyir ki, yazıçı dilinə gətirə bilmədiyi şeyləri yazmalıdır. Bu mənim düşüncələrimlə üst-üstə düşür.
- Derridanı yaradıcılığınızın erkən illərində qələmə aldığınız “Mələk səhnədə gəzir” essenizdə də dönə-dönə xatırlayırsınız. Onun düşüncə tərzini əksər pyeslərinizdə və romanlarınızda, xüsusilə nitq və susqunluq oyunlarınızda hiss etmək olar.
- Derridanın əsərlərini hələ 1979-cu ildən oxumağa başlamışam. Ən azı, burada, Norveçdə universitet, yaxud universitet ruhu marksizmin güclü təsiri altında idi. Ölkədə alimlər, yazıçılar və bu kimi yaradıcı adamlar arasında böyük nüfuzu olan ifrat maoçu partiya fəaliyyət göstərirdi. Bu, zamanın hətta məni də bürüyən ruhu idi. Həmin dövrdən sosiologiyanı öyrənməyə başladım. Mənə elə gəldi ki, bu elm sahəsi tamamilə mənasız bir şeydir. O cür düşüncə tərzini, o cür nikbin sərhesablığı, ümumiyyətlə, gərəksiz sayırdım. Buna görə də fəlsəfəylə maraqlanmağa başladım. Həmin dövrdə filosoflar Marksdan başlayaraq fransız poststrukturalistlərinəcən böyük dəyişikliklərə məruz qalmışdılar. Yadımdadır, ilk dəfə Derridanın “Qrammatologiya haqqında” əsərini Norveç kəndlərindən birində oxudum. Əsər mənə təsir göstərdi. Martin Haydeggerin “Varlıq və zaman” əsərini oxumusunuz? Mən oxumuşam, həm də ondan çox şey öyrənmişəm. Çox mürəkkəb, eyni zamanda da insanı vəcdə gətirən əsərdir. Oxuyanda Derridanın Haydeggeri alt-üst etdiyini başa düşdüm. Haydegger üçün başlıca məsələ bütün varlıqlar arasında ümumi bir əlaqənin olub-olmamasıdır. Derrida üçün isə əsas məsələ əksinə, varlıqlar arasındakı fərqdən ibarətdir. Həmin məqamda da dərk etdim ki, yazı prosesi həddən artıq özünəməxsus prosesdir. Bu, danışıq prosesinə oxşamır, nəsə tamamilə başqa bir şeydir.
- Əlbəttə, elə bu da Derrida yaradıcılığı və onun yazı konsepsiyası ilə bağlı müəyyən əlaqələri üzə çıxarmağınıza yardım etdi.
- Elədir. Sonra da müqayisəli ədəbiyyatı öyrənməyə başladım. Həmin vaxt artıq ilk romanımı və erkən ədəbi əsərlərimi qələmə almışdım. Roman nəzəriyyəsi mənim üçün başlıca predmetlərdən biri idi. Həmin nəzəriyyədə əsas anlayış həmişə hekayəçi – hekayəçi, şəxsiyyət, personaj, onların nəzər nöqtələri arasındakı əlaqə - olaraq qalırdı. Həmin hekayəçi də yazıçının özü olmalı idi. Mən yazıçını yaradılan mətnin cismani hissəsi, qələmə aldıqlarımızda nəzərə çarpan maddi məqam kimi təsəvvür edirdim. Həm də yazıçının başlıca anlayış kimi yer tutduğu şəxsi böyük hekayət nəzəriyyəmi, yaxud bədii ədəbiyyatımı yaratmaq istəyirdim. Bu da musiqinin sayəsində baş verdi. On iki-on üç yaşlarında qələmə aldığım ilk mətn mahnı mətni idi. Bir neçə şeir və kiçik hekayə yazmışdım. Hiss edirdim ki, məktəb üçün deyil, yalnız və yalnız özüm üçün yazanda həddən artıq məhrəm hisslərimi qələmə alıram. Beləliklə, yaşamaqdan zövq aldığı yeri tapdım.
- O yer barədə danışarsınız?
- Ora təhlükəsiz yerdir. Həm də o yer mənim on iki yaşımda təkbaşıma tapdığım məkandır. İndi yaşım altmışı ötüb, həmin məkan da mənim özümdən ibarət deyil, amma müəyyən tərzdə iç dünyamda yaşayır. Bu da insan kimi məni fərqləndirən cəhətdir. Adətən, özümü Yun sayıram. Üstəlik də, rəsmi simam var, həmin sima Yun Fossedir. Amma yazıçının adı yoxdur. Haqqında söz açdığım yer mənə dinləmək və hərəkət etmək üçün lazımdır, həm də yaşamaq üçün həddən artıq təhlükəsiz məkandır. Amma bu, həm də təhlükəli ola bilər, çünki mənim üçün naməlumluğa gedən yoldur. Mən öz ağlımın hüdudlarından kənara çıxmalı, o hüdudları adlamalıyam. Həm də insan özündə inam hiss etmirsə, həmin hüdudları keçmək üçün güç tapa bilməz. Bir neçə il belə bir vəziyyətdə oldum. Öz əsərlərimi, sözün əsl mənasında, qələmə almağa cəsarət etmirdim, çünki öz-özlüyümdə həmin hüdudları adlamağa qorxurdum. Yazı prosesi yaxşı gedəndə yazdığım və yazmış olduğum məqamlarla bağlı çox açıq-aydın hisslər keçirirəm, o duyğuları qeyb olmamış kağıza köçürməkdən başqa qayğım olmur.
- Uşaqlıqda hansı nağılları sevirdiniz?
- Hər axşam, yatmazdan əvvəl anam mənə və bacıma evimizin yaxınlığındakı qayıq anbarında məskən salmış siçan ailəsi barədə nağıllar danışırdı. Biz də hər gün həmin nağılın davamını səbirsizliklə gözləyirdik. Anam çox yaxşı hekayəçi idi. Amma özü nağıl yazmağı heç vaxt ağlına belə gətirmirdi. Məşhur Norveç nağıllarından “Bryusenin keçiləri”ni daha çox sevirdim, indiyəcən də o sevgi qəlbimdə yaşayır.
- Böyüdükcə, yeniyetmə çağınızdan uzaqlaşdıqca zövqünüzdə hansı dəyişikliyi hiss edirdiniz?
- Hər bir oxucunun gənclik çağlarında sevdiyi müəlliflər olur. Mənim üçün də belə bir yazıçı Fyodor Dostoyevski idi. Norveç nasiri Ens Byörnebunu da çox sevirdim. Onun yaradıcılığı yeniyetməlik çağlarımda oxucu kimi məndə böyük təəssürat oyatmışdı. Bir neçə il əvvəl Avstriya nasiri və dramaturqu Tomas Bernhardtın yaradıcılığına maraq göstərməyə başladım. Son illərdə nəhəng klassikləri, yunan faciələrini yenidən mütaliə edir, bəzilərindən öz ədəbi versiyamı yaradıram. İndi ən çox mütaliə etdiyim müəlliflər İsveç yazıçısı Torqni Lindqren, bir də Avstriya nasiri və dramaturqu Peter Handkedir.
- Etiraf edirsiniz ki, Dostoyevski həmişə sizin üçün qəhrəman olub. Bəs, daha hansı yazıçıların təsirini hiss etmisiniz?
- Təsirini hiss etdiyim iki yazıçı var ki, öz yaradıcılığımı da həmin yazıçılarla dialoq sayıram. Həmin ədiblərdən biri Semyuel Bekketdir. Onun ən məşhur əsəri olan “Qodonun intizarında” pyesini çox sevirəm, təsadüfi deyil ki, ilk və ən məşhur pyesim “İndicə kimsə gələcək” adlanır. Digər yazıçı isə Taryey Vesosdur. O da mənim kimi özünü modern Norveç dilində yazır, əsərləri bir çox dillərə tərcümə olunub. Vesosun yaradıcılığında məni sakit, eyni zamanda, həddən artıq aydın və saf yazıçı səsi məni heyran edir. Məncə, Onun ən yaxşı əsəri “Quşlar” romanıdır. Daha bir yazıçını, tayı-bərabəri olmayan Knut Hamsunu çox bəyənirəm, amma məncə, onun təsirinə düşməmişəm.
- Əsərləri kitab formasında, yoxsa elektron versiyada mütaliə edirsiniz?
- Yalnız kitab formasında! Bir dəfə elektron versiyanı oxumağa cəhd göstərdim, heç xoşum gəlmədi. Mən kitabın kənarlarında karandaşla qeydlər edir, sözlərin, ifadələrin, yeni fikirlərin altından xətt çəkirəm. Kimsə deyib, bəzi ixtiralar o qədər dahiyanədirlər ki, heç vaxt yox olmayacaqlar, çarx və kitab da həmin ixtiralardandır. Bu fikirlə tamamilə razıyam.
- Özünüz üçün qeydlər edirsiniz?
- Vacib yerləri karandaşla qeyd edir, lazım gələndə göz gəzdirirəm. Sonuncu poetik toplum bu cür qeydlər nəticəsində yaranıb.
- Mütaliə üçün xüsusi yerlər seçməyə ehtiyacınız olur, yoxsa istənilən yerdə kitab oxuya bilirsiniz?
- Müxtəlif mövzularda kitablar oxuyuram, tematika da dövri olaraq dəyişir. Son beş-altı ildə ilahiyyata dair çoxlu kitablar, əsasən, Maysner Ekhartın yazdığı dini musiqi barədə yazdığı əsərləri oxumuşam. Uzanıb oxumağa vərdiş etmişəm. Uzaq yola çıxanda sükan arxasında audiokitabları dinləməyi sevirəm.
- Pyes və kitab oxumaq eyni, yoxsa fərqli mütaliələrdir?
- Bunlar mənim üçün eyni xarakterli mütaliələrdir. Sevdiyim əksər dramaturqlar - çəsələn, Bekket - digər janrlarda da əsərlər yaradıblar. Həm də onlar nəsr, dramatik, yaxud poetik əsərlər qələmə almalarından asılı olmayaraq, özlərinə məxsus üslublarını həmişə saxlayıblar. Sevdiyim yazıçıları özlərinə məxsus nəfəsləri fərqləndirir, hansı janrda yazmalarının fərqi yoxdur.
- Bir neçə il əvvəl Nobel mükafatını Umberto Ekoya, yaxud Haruki Murakamiyə deyil, əsasən, musiqiçi kimi tanınan Bob Dilana uduzmağınız sizə ağır gəlmədi ki?
- Nobel mükafatına təqdim edilib-edilməməyimdən xəbərim yox idi. Bununla belə, adım xeyli müddət idi ki, iddiaçılar siyahısında çəkilirdu. Belə hesab edirəm ki, Bob Dilanın Nobel mükafatına layiq görülməsi səhv qərar idi. Məncə, Dilan da öz-özlüyündə bunu hiss edir. O, cavan yaşlarında vəfat etdiyinə görə, Nobel mükafatını qazana bilməyən şair Dilan Tomasın adına şərik çıxdı. Bob Dilanın İsveç Akademiyasına münasibəti də xoşagələn deyil. Ümumiyyətlə isə dəfələrlə bu mükafata təqdim olunmuş ən görkəmli Amerika şaiti Con Eşberinin laureat adı almadan 90 yaşında vəfat etməsi və az sonra da mükafatın Dilana verilməsi çox acı haldır.
- Özünüzü dramaturq, yoxsa yazıçı kimi qəbul edirsiniz? Belə bir fərq varsa, sizin üçün pyes yazmaqla roman qələmə almaq arasında hansı fərq mövcuddur?
- Mənim üçün yazmaq – yaşamaq üsuludur, həyatım da elə bundan ibarətdir. Heç vaxt yaradıcılıq cəhətdən çıxılmaz vəziyyətə düşməmiş, ilham çatışmazlığı duymamışam, əksinə, daim nəsə məni yazmağa məcbur edir. Şübhəsiz ki, pyes yazmaq və roman qələmə almaq tamamilə ayrı-ayrı şeylərdir. Dram əsərində başlıca şey – dilə gətirilməyən, sözə şevrilməyən məqamlardır. Bu, romanda da, amma tamamilə başqa cəhətdən vacibdir. Müəyyən dövrdə nəsr əsərləri, müəyyən dövrdə isə pyeslər qələmə almışam. Bu dəyişiklik faydalı olur: bir janrdan yorulanda digərinə keçirəm. İlahi vəhy gələndə şeirlər də yazıram. Həm də pyeslərim bu mənada şeirdən çox romanı xatırladır. Tez-tez Federiko Qarsia Lorkanın fikrini xatırlayıram. O, deyir ki, pyes – kitabın səhifələrindən çıxmış və cismani şəkil almış poeziyadır.
- Şöhrətdən əziyyət çəkmirsiniz ki? “Daily Telegraf” hələ 2007-ci ildə sizi “canlı dahi” kimi təqdim etmişdi, “yeni İbsen” adlandıranlar da var. Buna necə münasibət bəsləyirsiniz, çətinlik törətmir ki?
- Özümü mətbuatın yazdığından və rəsmi obrazımla bağlı söylənənlərdən kənarda saxlamağa çalışıram. Deyəsən, məqsədimə də nail oluram. Tez-tez bir cismdə üç simadan ibarət olduğumu dilə gətirirəm: birincisi, yazıçıyam, daha doğrusu, daxilimdə məskən salıb yazan adamam; ikincisi, ədalətli olsa da, olmasa da, müəyyən qabiliyyətlər bəxş edilmiş ictimai şəxs, yəni, Yun Fosseyəm; üçüncüsü, birinci iki adamla müəyyən ümumi cəhətləri, həm də kifayət qədər də fərqləri sezilən xüsusi şəxs - Yunam. Şəxsi həyatımda çəkingən, guşənişinəm, diqqətdən kənarda qalmağı sevirəm. Mənə yazmaq imkanı verən tənhalıqda özümü çox yaxşı hiss edirəm.
- Hələ başqasının yazmadığı hansı kitabı qələmə almaq arzusundasınız?
- Hər bir yeni kitab, yaxud yeni pyes, yəqin ki, müəyyən mənada, həmişə yazmaq arzusunda olduğum əsərlərdir. Yazmaq
– arzulamaq, aşkar yuxular görməkdir. Başqalarının yazdıqları müəyyən əsərləri yazmaq istəyib-istəmədiyimi deyə bilmərəm, amma istər nəsr, istər dram, istərsə də poetik əsər olsun, başqalarının yaratdıqları bütün həqiqi ədəbi nümunələrə görə minnətdarlıq duymağı bacarıram. Belə əsərlər mənim həyatımı da, söz yaradıcılığı ilə məşğul olan başqa qələm sahiblərinin həyatını da zənginləşdirir.
“Notos”dərgisi, 2023, N10.
Tərcümə: Nəriman Əbdülrəhmanlı
