“...Xahiş edirəm, mənə sadəcə xeyirxah bir Məhəmməd tərəfdarı kimi baxın” (Lev Tolstoy)
Rus ədəbiyyatı tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, İslam və Şərq motivləri, onlarla bağlı süjet və obrazlar burada birdən-birə deyil, tədricən mövcud olmağa başlayıb. Qədim rus abidələrində, demək olar ki, Şərq elementlərinə heç rast gəlinmir, ya da bu elementlər çox cüzi şəkildə təzahür edir. Rus sənətkarlarının Şərqə və qismən də İslam dininə marağının XVIII əsrin sonlarına doğru formalaşdığını demək mümkündür. Məhz bu dövrdə rus romantikləri doğma ədəbiyyatda Şərq motivlərindən istifadə edərək, xüsusi bir istiqamət – “Şərq üslubu” yaratmışlar. Buna səbəb romantiklərin ümumiyyətlə dini kitabları və o cümlədən, “Quran”ı dini mahiyyəti ilə yanaşı, həm də yüksək səviyyəli bədii əsər hesab etməsi ilə bağlı idi. Belə ki, “Quran” onlara yeni sənət əsərləri yarada bilmək üçün bol material verən əvəzsiz mənbə idi.
“Quran” ilk dəfə rus dilinə 1716-cı ildə Böyük Pyotrun göstərişi ilə tərcümə olunub (orijinaldan deyil, fransız dilindən). XVIII əsrin sonlarında isə “Quran” ərəb dilindən rus dilinə tərcümə edilərək “Məhəmmədin yazdığı kitab” kimi oxuculara təqdim edildi. İllər keçdikcə tərcümələrin və Rusiyada onu kamil sənət nümunəsi kimi dəyərləndirənlərin sayı artırdı.
Rus ədəbiyyatının “qızıl dövrü” adlandırılan XIX əsrin 20-30-cu illərində sənətkarların əsərlərində şərq və islam motivlərindən istifadə daha geniş vüsət almışdı. Bunun səbəbləri “Şərq romantizmi” ilə həmin dövr şairlərinin sevgi lirikasındakı psixologizmin dərinliyi, şəxsi hisslərin qabarıq ifadə edilməsi, emosionallığın yüksək səviyyəyə çatması kimi ortaq cəhətlərin mövcud olması idi. İslam fəlsəfəsindəki Allahın və yaradılışın birliyini ifadə edən “tovhid” anlayışı rus romantiklərini varlığın fəlsəfi dərkinə yönləndirirdi. XIX əsrdə rus sənətkarlarının müsəlman Şərqinə marağını şərtləndirən səbəblərdən biri həm də ictimai marağın və elmi-nəzəri araşdırmaların artması ilə bağlı idi. Belə ki, bu dövrdə şərqşünas-alimlərin bu sahədəki araşdırmaları və Şərq dillərindən tərcümələrin sayı durmadan artmaqda idi. XVIII əsrin sonlarından başlayaraq, Şərq dünyasının inciləri Rusiyada kütləvi şəkildə tərcümə edilərək dərc olunmağa başlamışdır. Elə təkcə rusların “əyləndirərək düşündürən, düşündürərək əyləndirən sənətkar” adlandırdıqları Sədinin əsərləri dəfələrlə müxtəlif sənətkarlar tərəfindən tərcümə edilib rus oxucusuna təqdim edilib. Digər klassik şərq sənətkarları da maraq dairəsindən kənarda qalmırdı. Şərq müdrikliyini ifadə edən rəvayətlər və lətifələrin yayılması da bu baxımdan müəyyən əhəmiyyətə malikdir. Bununla yanaşı, XIX əsrin əvvəllərində rus sənətkarlarının Şərq motivlərinə kütləvi şəkildə üz tutmasının səbəblərindən biri də Qərbin təsiri idi. Hötenin “Şərq-Qərb divanı”ndakı “Şərq şeirləri”, Bayronun “Gavur”, “Abidos gəlini” əsərləri, Consonun “Rasselas” romanı və digər əsərlər rus sənətkarlarının böyük marağına səbəb olmuş və təbii ki, bu maraq onların yaradıcılığına öz təsirini göstərib. Başqa sözlə, istənilən sahədə olduğu kimi, islami düşüncənin rus ədəbiyyatına yol tapması məsələsini də kompleks şəkildə dəyərləndirmək lazımdır.
Rus ədəbiyyatında məşhur olan “Şərq hekayətləri” silsiləsi tanınmış yazar və şərqşünas O. İ. Senkovskinin adı ilə bağlıdır. Həcc ziyarətinə gedən O. Senkovski ərəb şərqini üç il müddətində səyahət etmiş, səfər zamanı görüb-eşitdikləri ilə bağlı çoxlu yazılar yazmış, islam dünyası haqqında bir çox elmi araşdırmalar aparıb. Belə məşhur şərqşünaslar sırasında N. N. Berezin, X. D. Fren, A. V. Boldırev və başqa tədqiqatçıların adlarını da çəkmək olar. Bu müəlliflər hesab edirdilər ki, “Quran”ı öyrəndikdən sonra Şərq dünyasının mental xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, hətta “İncil”i də fərqli rakursdan dəyərləndirmək olar. Belə fikirlər rus romantiklərinin yaradıcılığında Şərq motivlərinin yer almasında, üslub cəhətdən formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayıb.
Bir çox rus ziyalıları müsəlman şərqini yalnız elmi materialların deyil, eyni zamanda, bədii əsərlərin köməyilə öyrənməyə, tanımağa başlamışlar. Belə ki, Sədi, Hafiz, Nizami, Firdovsi, Cami kimi klassiklərin əsərləri Şərq dünyasına və İslam təfəkkürünə bələd olmaq üçün əsl xəzinə idi. Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, rus ədəbiyyatında Şərq və İslam mövzusu sadəcə ornament rolunu oynayıb, rus sənətkarlarına özlərinə tənqidi yanaşma üçün istifadəyə imkan yaradıb.
XIX əsr sənətkarları içərisində A.Qriboyedov, P. Vyazemski, S. Qlinka, P.Çaadayev, xüsusilə, M. Lermontov və A. Puşkinin əsərlərində islam komponentləri mövcud idi. Böyük rus filosofu V. Solovyovun “Məhəmmədin həyatı”, Qoqolun “Əl-Məmun” kimi əsərləri Rusiyada Şərqə olan marağın yalnız etnoqrafik deyil, eyni zamanda, mənəvi-poetik səciyyə daşıdığına işarədir. İnsanların bərabərliyi ideyasının sadiq tərəfdarı olan filosof və şair V.Solovyov 1896-cı ildə “Məhəmməd. Həyatı və dini təlimi” adlı oçerkində yazırdı ki, İslam Peyğəmbəri həqiqi dinin məzmun və mahiyyətini tovhiddə görmüşdür. Solovyov İslamın ən mühüm özəllikləri arasında niyyət və əməllərin gözəlliyini görürdü. Alim İslam dininə şamil olunan “cəhaləti və fanatizmi yayan, zor və güc hesabına yayılmış din” anlayışlarının əslində bu dinə və Məhəmməd peyğəmbərə (s.) qarşı haqsızlıq olduğunu cəsarətlə vurğulayırdı. O yazırdı: “Məhəmmədin dini bundan sonra inkişaf etməsə də, geniş əhatədə yayılacaq; çünki “Quran”ın mənəvi qidası bütün bəşəriyyət üçün gərəklidir”.
Rus ədəbiyyatında islami mətnlərin yaranmasının səbəblərindən biri də Qafqaz faktoru idi. Çar Rusiyası siyasi fəaliyyətinə görə narazı olduğu sənətkarları, adətən, Qafqaza sürgün etdirirdi və bu fakt həmin söz adamlarının yaradıcılığına təsirsiz ötüşmürdü. A. S. Puşkin də Cənuba sürgün olunduğu zaman çərkəzlər, arnautlar, Krım tatarları kimi müsəlman əhali ilə sıx ünsiyyət qurub, onların məişəti və mədəniyyəti ilə yaxından tanış olub. Şairin yaradıcılığına nəzər salsaq, görərik ki, onun əsərlərində Şərq anlayışı İslam mədəniyyəti kontekstində meydana çıxır. Puşkinin bütün yaradıcılığı boyu Şərq onu cəlb edib: o, məşhur şərqşünas N.Biçurin ilə dostluq edib, kitabxanasında İslam fəlsəfəsini və ədəbiyyatını əks etdirən çoxlu sayda kitabları olub. Şairin ulu babasının ərəb olması da onun İslama marağını artıran səbəblərdəndir. Puşkin “Böyük Pyotrun ərəbi” povestində babası İbrahim Hannibalın obrazını yaradıb. 9 şeirdən ibarət olan “Qurana nəzirələr” silsiləsi, “Talisman”, “Qafqaz əsiri”, “Baxçasaray fontanı”, “İblis” və s. əsərlərində Puşkin Şərq motivlərindən istifadə edib. O, “Quran”a müraciət edən ilk rus yazarı olub. Tədqiqatçı K.Qordeyev qeyd edir ki, “Qurana nəzirələr” adı ilə yazdığı şeirlərdə müəllifin məqsədi heç də rus oxucusunu Müqəddəs Kitabda yer almış dini-hüquqi məsələlərlə tanış etmək olmayıb, bu əsərlər sırf lirik poeziya nümunələri olaraq meydana çıxıb.
M. Lermontovun da yaradıcılığında Şərq motivləri özünəməxsus yer tutur. Gənc şairin “Aşıq Qərib”, “İblis”, “Mtsıri” kimi əsərlərində bu motivlər daha geniş əks olunur. Son illərdə bəzi tədqiqatçılar onun Şərqə marağının ata-babalarının müsəlman olması ilə əlaqələndirirlər. M. Sinelnikov M. Lermontov haqqında deyirdi: “Birbaşa həqiqəti sona qədər demək lazım gələrsə, etiraf etməliyik ki, xalis provaslav şeirləri yazan müəllif həm də müəyyən dərəcədə müsəlman olmuşdur”. Tədqiqatçı Məryəm Vahidova iddia edir ki, M. Lermontov və L.Tolstoyun Qafqazı ürəkdən sevməsinin səbəbi yalnız bu məkanın qənirsiz gözəlliyi deyil, həm də onların əslən çeçen olması idi. Müəllif yazır ki, Lermontov M. Sinelnikovun dediyi kimi, “müəyyən dərəcədə” deyil, ilk növbədə müsəlman olub və özünü dərk edəndən xristianlıqdan uzaqlaşıb. Bəs bu fikir onun müsəlmanlığı qəbul etdiyi fikrini iddia etmək üçün yetərlidirmi? Tədqiqatçı xanım Mixail Yuriyeviç Lermontovun, əslində, Rusiyanın ən qatı düşmənlərindən olan Beybulat Taymiyevin oğlu olduğunu yazır. Lakin bu fikir yalnız fərziyyə olaraq qalır və dəlillərlə isbatını tapmır. Odur ki, bu iddiaların həqiqəti nə dərəcədə əks etdirməsi ilə bağlı hələ ki, dəqiq fikir yürütmək olmur. Şairin əsərlərində İslam motivlərinə geniş yer ayırması isə göz önündədir.
Rus şairlərinin “islam antologiyası”ndan bəhs edərkən əsərlərində M.Lermontovun təsiri açıq duyulan A. Polejayevin “Hərəmxana”, “Qara hörük”, “Sultan”, V. Benediktovun “Əbdülqadirin məktubu”, “Xəlifə və qul” şeirlərini də unutmaq olmaz.
İslam təfəkkürünün rus ədəbiyyatına güclü təsirinin ikinci mərhələsini XIX-XX əsrlərə aid etmək olar. İ.Buninin yaradıcılığındakı “Quran” motivləri, N.Qumilyov və B. Lapinin sufi poetikasından yararlanması faktları fikrimizi təsdiqləyir. Həyat və yaradıcılığında ciddi problemlərlə üzləşən İ. Bunin çıxış yolunu dini kitabların mütaliəsində görüb, başqa dini kitablarla yanaşı, “İncil” və “Quran”ı daha ciddi şəkildə oxumağa başlayıb. Həyatının bu mərhələsində qələmə aldığı “İbrahim”, “Kövsər”, “Qədir gecəsi”, “Sirr” və s. əsərlərin süjeti “Quran”dan götürülüb.
Zadəgan əsilli L. Tolstoy gəncliyinin müəyyən bir hissəsini Qafqazda hərbi xidmətdə keçirib. Avtobioqrafik səciyyəli “Kazaklar” əsəri və sənətkarın öz sağlığında nə qədər cəhd göstərsə də, dərc etdirə bilmədiyi “Hacı Murad” povestinin əsas qəhrəmanları da elə onun burada tanıdığı real şəxslərin prototipləridir. Bu əsər və ümumiyyətlə, yazıçının bütün yaradıcılığı sübut edir ki, onun Şərqə marağı yalnız etnoqrafik deyil, daha çox mənəvi-poetik xarakterli olub. Ümumiyyətlə, Şərq mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yaxından maraqlanan L. Tolstoy, xüsusilə, ömrünün sonlarına yaxın “Quran”ı və dini kitabları çox mütaliə edib. Sonrakı illərdə o, Misirin müftisi Əbdu Muhəmmədlə və bir çox Krım tatarları ilə yazışmış və bu yazışmalar da onun İslam haqqında təsəvvürlərinin daha da artmasına kömək edib.
Tolstoyun 1895-1910-cu illəri əhatə edən gündəliklərində dönə-dönə Məhəmməd peyğəmbərin (s.) adı çəkilir, onun yaydığı dinin ən üstün din olduğu bildirilir. Sənətkarın dini dünyagörüşü, Allah, ruh, əxlaq və s. məsələlər haqqındakı qeyri-ordinar fikirləri yaşadığı cəmiyyət üçün qəbuledilməz olub, hətta 1901-ci ildə o, pravoslav kilsəsindən qovulub.
Gündəliklərindən birində o yazırdı ki, kilsə İsa Məsihin təliminə zidd bir təlim formalaşdırıb və insanları məhz bu yolun doğruluğuna inandırmağa nail olub. L. Tolstoy inanırdı ki, xristian dini də ilkin formada məhz İslamın prinsipləri ilə səsləşən bir dini təlim olub və dəyişikliklərə məruz qalıb. O, provaslav kilsəsinin təqdim və təbliğ etdiyi “İlahi üçlük” təlimini qəbul edə bilmir və bunun əvəzində tək Allaha sitayişi təbliğ edən İslama üstünlük verirdi. 1884-cü ildə yazdığı bir məktubda o belə deyir: “... Hakimiyyət nümayəndələri məni zərərli inqilabçı, pravoslavlar isə şeytan kimi görürlər. Etiraf edirəm ki, bu mənə ağırdır... Və buna görə də xahiş edirəm, mənə sadəcə xeyirxah bir Məhəmməd tərəfdarı kimi baxın, onda hər şey yaxşı olacaq.” Bu və buna bənzər fikirlərinə görə, son illər mətbuatda belə bir fikir yer almışdır ki, guya Lev Tolstoy ömrünün sonlarında İslam dinini qəbul etmişdir. Lakin fikrimizcə, bu, sensasiya yaratmaq xətrinə yayılmış bir xəbərdir. Çünki əvvəla, Tolstoyun gündəliklərini oxuyarkən əmin olmaq mümkündür ki, o, ümumiyyətlə Yaradan, ruh, ölümdən sonrakı həyatla bağlı çox düşünüb. Lakin bu düşüncələri birbaşa İslama bağlamaq düzgün olmazdı. Dünya şöhrətli sənətkar İslam dini və onun Peyğəmbəri ilə maraqlandığı qədər Buddaya, Konfutsinin fəlsəfəsinə də maraq göstərib, müsəlmanlarla olduğu kimi, buddistlərlə də yazışıb. Həqiqət axtarışında olan Tolstoyun xristianlığı tərk etdiyi və ya İslamı qəbul etdiyi barədə heç yerdə konkret fakta rast gəlinmir. Məhəmməd tərəfdarı olmağı isə sonradan yenilənib, əsl mahiyyətindən uzaqlaşdırılmış xristianlıqdan üstün tutub.
Məsələyə başqa bir yöndən yanaşdıqda isə hər kəsin dini mənsubiyyəti Allahla bəndə arasında olan bir məsələdir, bizi işin bu tərəfindən daha çox sənətkarın yaradıcılığının İslamla bağlı olan istiqaməti maraqlandırır. Qeyd edək ki, bir neçə il öncə Türkiyədə guya Lev Tolstoyun müəllifi olduğu “Məhəmməd” adlı kitab satışa çıxarılıb. Halbuki bu əsərin məzmununu Məhəmməd peyğəmbərin (s.) hədisləri təşkil edir. L. Tolstoy bu kitabı 1910-cu ildə özünün yayın evində “Məhəmmədin Qurana daxil olmayan hədisləri” adı altında çap edib və başlığın altında “Toplayan: L. Tolstoy” sözləri yazılıb. Lakin naşirlər, əslində, bu əsərin sadəcə hədis toplusu olduğunu bilsələr də, sənətkarın dünya miqyaslı şöhrətini nəzərə alaraq, belə bir hiyləyə əl atıb və kitab çox böyük tirajla satılaraq onlara xeyir gətirib.
Tolstoyun ayrıca kitab halında çap etdirdiyi “Hədislər” yazıçının 90 cildlik irsinin 40-cı cildində yer alıb. Beləliklə, Tolstoyun İslam dininə münasibəti məsələsini ümumiləşdirərkən belə bir qənaətə gəlirik ki, o, bu dinin mahiyyətinə dərindən bələd olmuş və əsərlərində ondan faydalanmağı bacarıb.
Sovet dövründə Şərq ədəbiyyatına maraq bu zamana qədər görünməmiş bir səviyyəyə çatmışdı. Həmin dövrdə İslamı, təsəvvüfü əks etdirən çoxlu sayda elmi və bədii əsərlər ərəb dilindən rus dilinə tərcümə olunub. Elə təkcə bu faktı xatırlamaq yetər ki, əlcəzairli müəllif Ət-Tahir Vəttarın “Əl-laz” romanı rus dilinə tərcümə edilərək altı il ərzində yeddi dəfə çap olunub və tirajı üç yüz əlli mini keçib. 1987-ci ildə “Asiya və Afrika yazıçılarının seçilmiş əsərləri” adlı 12 cildlik seriya tamamlanıb və hər cild 50 min nüsxəni əhatə edib. Bu rəqəmlər ərəb ədəbiyyatına, Şərq və İslam motivlərinə rus oxucusunun böyük marağının göstəricisidir.
Təəssüf ki, 90-cı illərin sonlarından etibarən bu maraq azalıb, müsəlman yazarların əsərlərinin tərcüməsi və Şərq ədəbiyyatının araşdırılması sahəsində işlər olduqca aşağı səviyyəyə enib. Bununla belə, demək olar ki, XX əsrin sonları, XXI əsrin əvvəllərində rus mədəniyyəti və ədəbiyyatında İslam təfəkkürünə yeni bir maraq mərhələsi başladı. Üstəlik müasir dövrdə bu marağın əsasında həm də ictimai-siyasi proseslər durur.
