Yenicə Osmanlı taxtına oturmuş Sultan Süleyman hərəmxanada dincəlirdi. Ona yeni təqdim olunmuş cariyələr öz istedadlarını Sultana nümayiş etdirirdilər. Yeni sultan üçün dünyanın dörd bir tərəfindən, bütün irqlərdən cariyələr gətirmişdilər. Sultan onları zövqünə görə seçir və bəyəndiklərinin hərəmxanaya qatılmasına izn verirdi.
Birdən Sultanın hüzurunda heç kimin gözləmədiyi bir hadisə baş verir. Balaca boylu sarışın qız Sultanın qarşısında rəqs edən cariyəni kənara itələyib öz dilində oxumağa başlayır. Hər kəs yerindəcə donub qalır. Çünki cəzanın necə olacağını bilirdilər. Özbaşına hərəkət edən cariyləri içində zəhərli ilanların olduğu dəri kisəyə atır və dənizə tullayırdılar.
Xacələr irəli cummaq istədikdə gənc Sultan əlinin işarəsi ilə onları saxlayır. Elə həmin gün balaca boylu cariyə Süleymandan dəsmal alır. Bu, cariyənin sultanın xəlvətinə aparılması anlamına gəlirdi.
Sultanın Hürrəm adı verdiyi xoxol qızı Anastasiyanın Sultan Süleymanla ilk tanışlığı belə başlamışdı. Xacələrin onu gözəl olmadığına görə hökmdara göstərmək niyyətindən vaz keçdiklərini görən sadə kənd keşişinin qızı dünya hökmranının hərəmxanasına düşmək imkanın itirildiyini duyunca özünü irəli ataraq Sultanın diqqətini cəlb etmək üçün həyatını təhlükə qarşısında qoymaqdan çəkinməmiş və hərəmxana qanunlarını çeynəmişdi.
Sultanın xəlvətində keçirdiyi ilk gecə, o, mükafat olaraq Sultan Süleymandan heç bir şey istəmədi. Sadəcə Sultanın kitabxanasında çalışmaq izni istədi. Süleyman Belqrad səfərindən dönəndə balaca cariyə türkcə ilə yanaşı, ərəb və fars dillərini öyrənmişdi və öz sahibinə gözəl şerlər yazırdı…
Sultan Süleyman hakimiyyəti dövründə balaca boylu xoxol qızından başqa yatağına nadir hallarda başqa qadın salacaq və ömrü boyu ona sadiq olmağa çalışacaqdı. Hətta Hürrəm Sultan öldükdə sultan hər kəsin qarşısında göz yaşlarını belə gizlətməmişdi.
Avropanı sakitləşdirən ölüm
1520-ci ildə İtaliyanı işğal etmək istəyən Sultan Səlimin səfərə çıxmamış kürəyinə çıxan çibandan ölməsi Avropanı rahatlaşdırmışdı. Xüsusilə intibah dövrünü yaşayan Venetsiya və başqa italyan şəhərlərinin üzərindən böyük yük götürülmüşdü. Avropada krallarının «dəli» adlandırdığı, qarşısı alınması imkansız olan bir fırtınanı xatırladan «qorxunc» Səlim artıq yoxdu.
Onun yerinə isə gənc və sakit təbiətli oğlu Süleyman keçdi. Avropa krallarını sakitləşdirən elçilər deyirdilər ki, Süleymanın dövrü babası İkinci Bəyazidin dönəmindən daha sakit və daha sülhpərvər olacaqdı. Çünki 26 yaşlı Sultan Süleyman ağıllı və sakit davranışları ilə diqqət çəkirdi. O, atası kimi dəli deyildi və nadir hallarda qəzəbini nümayiş etdirirdi. Süleyman taxta oturanda Avropa saraylarında bayram edir və «Aslan öldü, yerinə quzu gəldi»-, deyə sevinirdilər.
Lakin Avropanın Osmanlı sarayında olan elçiləri yanılırdılar. Tanrının qamçısı Atilladan sonra Avropa türklər tərəfindən heç bir zaman bu qədər böyük təhdidlə üzləşməyəcəkdi.
Osmanlı səltənətinin ən böyük hökmdarı olan və dünyanın dörd bir yanına hökm edən Sultan Süleyman 27 aprel 1495-ci ildə Trabzonda doğulub.
Süleyman Qanuni anası türk olan çox az sultanlardan biriydi. Anası Hafisə Xatun Krım xanı Məngə Gəray xanın qızıydı və Sultan Səlimin taxta çıxmasında qayınatası böyük rol oynamışdı. Atası, Trabzon hakimi Şahzadə Səlim qardaşları ilə daim taxt qovğaları aparırdı. Oğlu Süleyman da böyüdükdən sonra bu taxt qovğalarında atasının yanında yer almışdı.
Atası taxtı ələ keçirdikdən sonra böyük oğlu Süleymanla digər oğulları arasında taxt qovğası çıxmasın deyə kiçik yaşlı 3 oğlunu boğdurmuşdu. Səkkiz ildən sonra Sultan Səlim Yavuz öləndə Osmanlı taxtına Süleymandan başqa namizəd yoxdu. İllər keçəcək, Sultan Süleyman da taxt qovğası aparan iki oğlunun qətlə yetirilməsi üçün fərman verəcəkdi. Lakin o, atasından fərqli olaraq oğlanlarını həddi-buluğa çatmış yaşda öldürəcəkdi. Özünü böyük oğlu Mustafanın ölümündən peşman kimi göstərsə də, digər oğlunun başının kəsilməsini əmr etməkdən çəkinməyəcəkdi. Digər oğulları da bu və ya digər şəkildə Sultanın taxt sevgisinin qurbanı olacaqdılar. Sultan Süleymanın yarım əsr sürən hakimiyyətinin sonunu on beş oğlundan ancaq biri, taxta oturacaq şahzadə Səlim görəcəkdi. Bunlar hələ sonralar olacaqdı.
1520-ci ildə 25 yaşlı Sultan Süleyman taxta oturanda onun böyük oğlu Mustafanın 5 yaşı vardı və o, tam 34 il Osmanlı xanədanın vəliəhd şahzadəsi olacaqdı.
Bəlkə də Sultan Süleymandan sonra Avropa tamamən türklərin nəzarətində olacaqdı, avropalıların Roksalana, Sultan Süleymanın isə Hürrəm adlandırdığı Anastasiya (bəzi mənbələrə görə Aleksandra) Liskovskaya olmasaydı.
İlk fəthləri
Sultan Süleyman taxta keçər-keçməz bir neçə üsyanı yatırmaqla məşğul oldu. Atasının İtaliya səfəri üçün ciddi hazırlıqları bu üzdən nəticəsiz qaldı. Bir ildən sonra Osmanlı ordusu yenidən üzünü Avropaya çevirəndə Süleymanın hədəf Roma deyil, Belqraddı. Süleyman Mərkəzi Avropada möhkəmlənmək və bununla yanaşı Aralıq dənizini tamamilə türk dənizinə çevirmək üçün böyük hazırlıqlara başlamışdı.
Belqrad 1521-ci ilin avqustunda təslim oldu. Bununla da Macarıstanın tam işğalı üçün qapı açılmış oldu. Lakin gənc sultan Macarıstan səfərini bir neçə il təxirə saldı. Avropanın göbəyinə girmək üçün böyük hazırlıqların sona çatması lazımdı.
Aralıq dənizini tam olaraq nəzarətdə saxlamaq üçün Rodos adası Süleymanın yeni hədəfi idi. Avropa cəngavərlərinin əsas ordenlərindən biri olan «Hospitalerlər» 5 ay adanı müdafiə edə bildilər. Amma sonda təslimçi müqavilə imzaladılar və Rodos adası tüklərin nəzarətinə keçdi.
Belqrad və Rodos onun ilk fəthləri idi və bu fəthlər bütün Avropanı lərzəyə gətirdi.
Parqalı İbrahim dönəmi başlayır
1523-cü ildə səfərdən geri dönən Sultan Süleyman İstanbula dönər-dönməz Sədrəzəm Piri Məhməd Paşanı vəzifədən uzaqlaşdırdı. Onun yerinə isə çox sevdiyi dostu, Sultan Süleymanın Avropa səfərlərində böyük xidmətlər göstərmiş, böyük dövlət adamı kimi tanınan yunan əsilli Parqalı İbrahim Paşanı gətirdi. Sədrəzəm olmamışdan əvvəl İbrahim Ağa Sultanın has oda (has oda-Osmanlı sarayının ən önəmli hissəsi-red.) başçısı idi.
Parqalı İbrahim bu gün Yunanıstan ərazisi olan Parqa şəhəri yaxınlığında bir kənddə doğulub. Atası balıqçı idi və 6 yaşında o, dəniz quldurları tərəfindən qaçırılıb Manisada dul qadına satılmışdı. Qadın İbrahimə savad verməklə yanaşı skripkada çalmağı da öyrətmişdi. Məhz gözəl skripka çalması onun ulduzunun parlamasına yol açmışdı.
Manisa bəylərbəyi şahzadə Süleyman bir gün uzaqdan gözəl musiqi səsi eşidir və həmin səsə doğru gedir. İbrahimlə bir neçə kəlmə kəsdikdən sonra Süleyman İbrahimi yanına gətirir və ölüm fərmanını verənə qədər yanından ayırmır.
Parqalının yüksəlişi çox sürətli olmuşdu. Hətta 3 il müddətində qoca Osmanlının sədrəzəmi ola bilməsi hər kəsi heyrətə salmışdı. O sədrəzəm olanda cəmi 30 yaşı vardı. Bu yaşda hələ Osmanlı xanədanını yönəldən bir sədrəzəm olmamışdı.
İbrahimin 13 illik sədrəzəmliyi dövrü Osmanlı dövlətinin ən parlaq dönəmi kimi tarixə düşdü. Amma nə yazıq ki, qüdrəti artdıqca gözləri ayaqları altını görməyən İbrahim Paşa Hürrəm Sultanın məkrinin qurbanı olacaq və tək özünün deyil, bütün nəslinin məhvinə yol açacaqdı.
Süleyman Fransanı xilas edir
1525-ci ildə Lombardiyada Paviya yaxınlığındakı döyüşdə Fransa kralı I Fransisk yaralı vəziyyətdə «Müqəddəs Roma-German» imperatoru Karl tərəfindən əsir götürülür. Əsir Madridə aparılır və orda həbsdə saxlanılır. Oğlunu həbsdən qurtarmaq üçün Fransa kraliçasının apardığı danışıqlar nəticə vermədikdə, kraliça çıxış yolunu Sultan Süleymana müraciət etməkdə görür. Macarıstan səfərinə hazırlaşan Sultan Süleymana kraliçanın məktubu İstanbulda çatdırılır. Kraliçanın Sultana yalvarması Süleymanı təsirləndirir: «Biz sənə yalvarırıq, böyük imperator, mərhəmət göstər, oğlumu mənə qaytar».
Məktubla birlikdə kraliça Sultana oğlunun hakimiyyət möhürü olan üzüyünü də göndərmişdi. (Sonradan həmin üzüyü İbrahim Paşa barmağında gəzdirir və Avropadan gələn elçiləri qəbul edəndə elçilərə öpdürürdü). Kraliçanın oğlunun hakimiyyət möhürünü Süleymana yollaması, əslində Fransanın Osmanlı vassallığı altına girməsi anlamına gəlirdi və dəfələrlə bu barədə kral Fransiskə xatırladılmışdı.
Macarıstan səfərinə hazırlaşan Sultan Süleyman Osmanlı donanmasına rəhbərlik edən Barbaros Xeyrəddin Paşanı Fransiskə yardım üçün göndərdi. Barbaros Xeyrəddin Paşa İspaniya suları yaxınlığında imperator Karlın donanmasını darmadağın edir. Osmanlı axınçıları isə Macarıstan torpaqlarından Fransa torpaqlarına doğru irəliləyirlər. Aparılan danışıqlardan sonra əldə olunan razılığa əsasən Fransa kralı I Fransisk azad olunur və Parisə qayıdır. Sultan Süleyman həm Fransanı, həm də Fransiski xilas edərək Avropanın ən böyük dövlətlərindən birində özünün hegemoniyasını təsdiq edir.
Türklərin həmin illərdə Fransada hegemon olmasının ən bariz nümunələrindən biri Sultan Süleymanın Fransada və Avropanın bir çox ölkələrində rəqsi qadağan etməsidir. İntibah dövrünü yaşayan Avropa saraylarında məhz Sultan Süleyman dönəmində kişilərlə qadınların birlikdə rəqs etməsi dəb olur. Torpaqları Fransa ilə həmsərhəd olan Sultan Süleyman bunu eşitdikdə Fransa kralına bir məktub yollayır: «Mən 48 krallığın xaqanı Sultan Süleymanam. Aldığım xəbərə görə sizdə oğlanlar qızları qucaqlayaraq rəqs edirlər. Bu davranış cəzalanmalıdır. Ona görə də mən sizə çox az vaxt verirəm ki, bu biabırçı əyləncələrə son verəsiniz. Əks halda ordumla ora gələr və özüm bu biabırçılığa son qoyaram».
Sultan Süleymanın bu məktubunu aldıqdan sonra Fransa kralı rəqsləri qadağan edir. 100 il müddətində Fransada və Avropanın bir çox ölkələrində heç kim cüt rəqs etməyə cəsarət etmir.
2011-ci ildə erməni soyqırımını qəbul etməkdə israr edən Fransa prezidenti Nikola Sarkoziyə Fransız dövlətinin Osmanlı hegemoniyasını qəbul etdiyini sübuta yetirmək üçün Türkiyənin baş naziri Ərdoğan Fransiskin anasının Sultan Süleymana yazdığı və Sultanın Fransada rəqsi qadağan edən məşhur məktublarını oxuyur və hər kəsin yerini bilməsinin vacibliyini Sarkoziyə xatırladır.
Macarıstanın fəthi və Vyananın mühasirəsi
«Müqəddəs Roma-German» imperatoru Karl Sultan Süleymanın qarşısında Avropada əsas güc olaraq qalması Süleymanı narahat edir.
1526-cı ildə Osmanlı ordusu Macar torpaqlarına girir.
Tarixə Mohaç savaşı kimi düşən döyüş cəmi 2 saat sürdü. Osmanlı ordusu macarları ilk həmlədə darmadağın etdi. Macar kralı Layoş qaçarkən bataqlıqda boğulub öldü, bütün Macarıstan və Çexiya torpaqları Osmanlı dövlətinin nəzarətinə keçdi. 1527-1528-ci illərdə Osmanlı ordusu Bosniyanı, Slovakiyanı, Hersoqovinanı, bir çox xırda Avropa hersoqluqlarını fəth edərək Bavariya torpaqlarına girdi. Artıq osmanlıların müharibə meydanı Avropanın ürəyi saylan Almaniya torpaqları idi.
1529-cu ildə Osmanlı ordusu Vyana divarları önündə düşərgə saldı. Türk süvariləri alman torpaqlarını qasırğa kimi yandırıb yaxdı, Vyananın təslim olacağı heç kimdə şübhə doğurmurdu.
Lakin Bolqarıstandan alman torpaqlarına doğru irəliləyəndə sanki tanrı türklərdən üz döndərirdi. Bütün yol boyu yağan aramsız yağış türk ordusunun hərəkətini həddindən artıq çətinləşdirirdi. Vyana divarlarını yıxmaq üçün xüsusi olaraq hazırlanmış topların böyük bir hissəsi bataqlıqlarda batdı. Topları daşıyan yüzlərlə dəvə toplarla birlikdə bataqlıqlara gömülürdü.
Üstəlik Avropada baş alıb gedən epidemiyalar türk ordusuna ciddi ziyan vururdu. Vyana qapılarına çatanda 120 minlik türk ordusundan ancaq 80 mini qalmışdı. Güclü leysan türk toplarını yararsız hala salmışdı. Tək ümid ancaq lağım qazaraq şəhər divarlarını partlatmaq idi. Lakin türklərin qazdıqları lağımlar avstriyalılar tərəfindən sezildi və 8 minlik avstriyalı gecə hücumu ilə lağımları dağıtmağa müvəffəq oldu. Amma onların geriyə dönüşü qapandığından demək olar ki, hamısı həlak oldu.
Vəziyyət ürək açan deyildi. İbrahim Paşanın düşərgəsində üzüntü və ümidsizlik hökm sürürdü. Hər şeydən əvvəl yeni vəba epidemiyası türk əsgərlərin kütləvi ölümünə səbəb olurdu. Üstəlik qış artıq qapıdaydı. İlk qar yağmış və heyvanların yemi tükənmişdi. Buna görə də qərara alındı ki, qışı qışlamaq üçün ordu Rum elinə çəkilsin və yazda yenidən Vyananı almaq üçün yola çıxılsın. Amma yayda «Müqəddəs Roma-German» imperatoru Karlla imzalanan müqavilə səbəbindən Vyana səfəri Sultan Süleymanın hədəflərindən çıxarıldı.
İmzalanan müqavilə «Müqəddəs Roma-German» imperatoru Karl üçün tam aşağılayıcı anlam daşıyırdı. Avropa imperatoru türklərə illik xərac verməyə razılaşır, Macarıstan və Çexiyaya olan iddiasından əl çəkirdi. Müqavilədə ən alçaldıcı bənd imperator Karlın Osmanlı sədrəzəmi İbrahim Paşa ilə bərabər səviyyədə göstərilməsi idi. Karl faktiki olaraq Süleymanın təbəəsi kimi təqdim edilmişdi.
Sultan Süleymanın Vyana səfəri zəfərlə nəticələnməsə də, ümumi nəticədə onun xeyrinə idi. Sultan istədiyini ala bilmişdi. Atillanın Avropa yürüşündən 1000 il sonra Avropa türk xaqanının qılıncı qarşısında boynunu əymiş və bütün Avropa Osmanlı taxtının maraqlarına təslim olmuşdu. Səfər nəticəsində Alman torpaqlarının yarıdan çoxu fəth olunsa da, müqaviləyə əsasən həmin torpaqlar Karlın nəzarətində qaldı. Buna baxmayaraq Sultan Süleyman Avropa torpaqlarına gedən bütün yolları - istər dəniz, istərsə də quru yollarını nəzarətə götürməklə Avropa üzərində nəzarəti ələ keçirdi.
Kənd keşişinin qızı sultan hərəmxanasında
Sultan Süleymana qədər saraydakı qadınların siyasətə qatışması və verilən qərarlarla bağlı mübahisə etməsi görünməmiş bir işdi. Bunu edəni acınacaqlı ölüm gözləyirdi.
Bu dəyişməz qanunlar avropalıların Roksalana dedikləri Hürrəm Sultanın İstanbuldakı Topqapı sarayına ayaq basmasına qədər davam elədi.
XV və XVI əsrlərdə Ukrayna çöllərinin tam sahibi Osmanlı yeniçəriləri və Krım tatarları hesab olunurdu. Rəsmən Krım xanlığına aid olan bu geniş ərazilər əvvəldən türk torpaqları sayıldığından Ukrayna Osmanlı imperiyasının bir hissəsi hesab olunurdu. Lvov yaxınlığında yaşayan kənd keşişi Qavril Liskovskinin mənsub olduğu tayfa slavyanlaşmış qədim türk tayfalarından biri idi və roksal adlanırdı. (Avropalıların Hürrəmə verdikləri Roksalana adı da bu tayfanın adından gəlirdi). Yeniçərilərin əksəriyyətinin slavyan əsilli olmaları (Osmanlı ordusunun birinci dili türk diliydisə, ikinci dili slavyan dili idi), onların Ukrayna çöllərində geniş yayılmasına yol açmışdı.
1520-ci ildə yeniçərilər kənd keşişi Qavril Liskovskinin qızını oğurlayıb İstanbuldakı qul bazarında satmaq üçün gətirdilər, bu zaman Anastasiyanın 15 yaşı vardı. Bir il sonra sadə keşişinin qızı Anastasiya Topqapı sarayına cariyə kimi girəcək və tarixin dəyişməsinə səbəb olacaqdı.
Anastasiyanı İstanbul limanındakı qul bazarından Sultan Süleymanın yaxınlarından hesab olunan Rüstəm bəy alır. O, gənc, zərif qızı yeni taxta oturmuş Sultana hədiyyə etmək, bununla da onun rəğbətini qazanmağı düşünür və hesabında yanılmır. İllər keçəcək, Hürrəm Sultan qızını Rüstəm Paşaya verəcək və onu İbrahim Paşanın yerinə sədrəzəm edəcəkdi.
Müasirlərinin yazdığına görə Hürrəm heç də gözəl qadın olmayıb. O, ən adi qadınlardan fərqlənmirmiş. Buna görə də 16 yaşlı xoxol qızının, hərəmxanada bütün irqlərdən və dünyanın hər yerindən gətirilən yüzlərlə gözəl arasında Süleyman üçün hansı özəlliyi daşıması hələ də sirr olaraq qalır.
Bir çoxları yeniyetmə xoxol qızının həmişə şad-xürrəm (Hürrəm adının ona buna görə verildiyi güman olunur) olması ilə Sultanın qəlbini fəth etdiyini deyirlər. Hər halda bu bir faktdır ki, deyinməyən və daima deyib gülən qadına sahib olmaq çox az kişilərə nəsib olur. Amma uzun illər boyu Osmanlı sarayında ağlasığmaz intriqalar yaratmağı bacaran, sultanın ən yaxın dostunun və sevimli oğlunun qətlinə bais olan Hürrəm Sultanın Süleymanın sevimlisi kimi qalması açılmayan sirlərdəndir.
Hürrəm Sultana qədər Süleymanın bir neçə rəsmi qadını vardı. Bunlardan ən tanınmışları Gülfəm Sultan və Mahidevran Sultandır. Hürrəm saraya girməmişdən öncə başqa adı Gülbahar olan Mahidevran Sultan hərəmdə birinci qadın titulunu daşıyırdı. Bu həm də Mahidevran Sultanın şahzadə Mustafanın anası olmasından irəli gəlirdi. Məhz Hürrəmin saraya gəlişindən bir neçə ay sonra Mahidevran Sultan gözdən düşəcək və demək olar ki, bir daha sultanın xəlvətinə girə bilməyəcəkdi.
Mahidevran, balaca boylu, zərif görünüşlü və həmişə gülərüzlü Hürrəmdən çox gözəldi, amma 16 yaşlı Hürrəm Mahidevrandan çox ağıllı idi. İkili arasında davam edən mübarizə uzun illər sürəcək və bu mübarizədə saray nazirləri, paşalar tərəf olaraq iştirak edəcəkdi. Bu Osmanlı üçün ağlasığmaz bir şeydi.
Venesiyalı elçi Nnavacero yazırdı: «Əlahəzrət Sultan Roksalananı o qədər çox sevir ki, Osmanlı sülaləsindən heç bir qadın bu qədər hörmətə layiq görülməyib. Deyirlər ki, bu adi görünüşlü sevimli qadın böyük hökmdarı özünü tanıdığı kimi tanıyır».
Və təbii ki, özünü idarə etdiyi kimi Sultanı da idarə edirdi.
Süleymanın hərəmində intriqa qasırğaları
Adətən Hürrəm haqqında danışanda deyirdilər ki, o, sultanı cadulayıb. Əsil həqiqət ondaydı ki, Hürrəm Sultan Süleymanı doğurdan sehrləmişdi. Sultan hiyləgər Hürrəmin işvələrindən qurtula bilmirdi və sözün həqiqi mənasında öz cariyəsinin əsirinə çevrilmişdi.
Hürrəmin hərəmə gəlişindən sonra əsas işi demək olar ki, beş il müddətində davamlı olaraq dalbadal Sultan Süleymana övlad doğması olmuşdu. Hiyləgər Hürrəm öncə 4 ildə Sultana 5 uşaq (Hürrəmin 6-cı oğlu, şahzadə Cahangir xoxol qızının Sultan hərəminə girməsindən 10 il sonra, 1531-ci doğulmuşdu) doğmaqla özünü Sultan üçün vazkeçilməz hala gətirmişdi. Hürrəm başqa qadınlardan fərqli olaraq Süleymanı Sultan olaraq yox, bir kişi olaraq görürdü və yaxşı başa düşürdü ki, hətta Sultan belə olsa, bir kişi 5 uşağının anasını bayıra atmaz. Hər dəfə hamilə qaldıqdan sonra Hürrəm doğurdan güclənirdi.
Hürrəmi Hürrəm edən əsas şey onun qadınlıq instinktinə tam tabe olması və heç nədən qorxmamasıydı. Elə bu üzdən saraya gəldikdən bir il sonra, Hürrəm Osmanlı sarayının 3 ən güclu şəxsinə savaş açmaqdan və onlara meydan oxumaqdan çəkinmədi. Hürrəm hərəmdə keçirdiyi bir ildən sonra hədəflərini yaxşı bilirdi. Birinci Süleymanın güvəndiyi və sevdiyi tək qadın olmalıydı. İkincisi taxtın varisi onun oğlu olmalıydı. Üçüncüsü üç qitədə hökm edən qoca Osmanlı xanədanını o yönəltməliydi.
Bu hədəflərinə qarşı duran 3 şəxs vardı. O üç nəfər Osmanlı xanədanının ən güclü şəxsləri hesab olunurdu. Sultan Süleymanın üzərində böyük təsiri olan anası Validə Sultan Hafisə xatun, ikincisi Sultan Süleymanın adından bütün imperiyanı idarə edən və Sultanın bacısı Xədicə Sultanla evli olan İbrahim Paşa və vəliəhd şahzadə Mustafanın anası, Süleymanın Hürrəmdən əvvəlki xas qadını Mahidevran Sultan. İttifaq içində olan bu qüdrətli üçlüyə (şahzadə Mustafanı və Xədicə Sultanı əlavə edərsək qüdrətli beşliyə) qarşı Hürrəmin sadəcə körpə övladları və Süleymana olan sevgisi vardı. Bir də özünə olan tükənməz inamı… Həmin inam Hürrəmin bütün qorxularını yenirdi.
Sultanın hərəminə gəldiyi gündən Hürrəm tabe olduğu ancaq bir qanun vardı: Ya səni məhv edəcəklər, ya sən məhv edəcəksən. Ona görə də Hürrəm Validə Sultana və hakimi-mütləq sədrəzəm İbrahim Paşaya meydan oxumaqdan çəkinmirdi və bu zaman o, sadəcə özünü qorumaq üçün caynaqlarını və dişlərini işə salan dişi canavarı xatırladırdı.
Bir dəfə Mahidevran Sultanla saçyolmadan sonra Validə Sultan tərəfindən ağır təhqir olunan Hürrəm Süleymana anasından şikayət edir. Qısa müddətdən sonra heç bir şeydən şikayətlənməyən Validə Sultan ağır xəstə yatağına uzanır. Sarayda onun zəhərlənməsi haqqında söz-söhbət gəzir. Bəziləri hətta Validə Sultana oğlunun əmri ilə zəhər verildiyinı pıçıldayır.
Daima intriqalar içində yaşamaq Hürrəmin ağlını və instiktini tətikdə saxlayırdı. Heç kəsə güvənməyən Sultanın sevimli qadını hər kəsi səxavəti ilə ələ alırdı. O verdiyi hədiyyələrlə öncə ətrafındakı cariyələri, sonra xacələri və daha sonra isə qoca Osmanlının nazirlərini - ordular yönəldib ölkələr basan paşaları nı ələ aldı. Saraya gəldikdən 20 il sonra Hürrəm hətta yeniçəriləri belə ələ almağı bacarmışdı. Süleymanın səfərləri zamanı dövləti demək olar ki, təkbaşına idarə edən Hürrəm davamlı olaraq yeniçərilərin maaşını qaldırmaqla onların rəğbətini qazanmışdı. Şahzadə Mustafaya görə üsyan edən və Hürrəmə qarşı qəzəblərini ortaya qoyan yeniçərilər ömrünün sonuna yaxın bütün məkrlərinə baxmayaraq Sultanının qadınını ilahiləşdirirdilər.
Süleymanın Azərbaycan səfərləri
Sultan Səlimin qəfil ölümü Şah İsmayılı yenidən əvvəlki gücünü qaytarmağa və bölgəyə hakim olmağa həvəsləndirmişdi.
Qızılbaşlar qısa zaman içində Təbrizi geri almış və Bağdadı belə yenidən fəth edərək Azərbaycan taxtının əvvəlki sərhədlərini bərpa etmişdilər. Şah İsmayıl Sultan Süleymanı taxta çıxması münasibəti ilə təbrik belə etməmişdi.
Çaldıran savaşından sonra zəifləyən türk-şiə birliyi yenidən güclənməyə və əvvəlki qüdrətlərini bərpa etdiyi bir zamanda Şah İsmayılın gözlənilməz ölümü Anadolu qızılbaşlarını yeni ümidsizliyə düçar etmişdi. Taxta 11 yaşlı Təhmasibin keçməsi Anadoluludakı ələviləri faktiki olaraq lidersiz buraxmışdı. Elə bu üzdən də Sultan Süleyman Şərqdən gələn təhlükəni nəzərə almamış və Avropanın fəthini daha önəmli bilmişdi. Üstəlik Təhmasibin taxta keçməsindən sonra qızılbaşlar arasında baş verən çatlar Süleymanı sakitləşdirmişdi. Amma Avropanı tam olaraq nəzarəti altına aldıqdan sonra Sultan Süleymanın nəzərləri Şərqə doğru yönəlmişdi.
Sultanın hədəfi şiə təhlükəsini ortadan qaldıraraq Azərbaycan və fars üzərindən Türküstana girmək və burdakı bütün türkləri öz bayrağı altında toplamaqla Atillanın və Çingiz xanın zamanındakı Böyük Türk Xaqanı gücünü əldə etmək və Türküstandan gətirəcəyi yeni qüvvələrlə Avropanı bütövlükdə istila etməkdi.
Süleyman Səfəvi xanədanını yer üzündən silmək və şiəliyi bir məzhəb olaraq kökündən qazımaq üçün 1533-cü ildə öncül dəstələrini İbrahim Paşanın komandanlığı altında Təbrizə doğru yolladı. Özü isə İbrahimin dalınca yeni topladığı ordu ilə hərəkətə keçdi. Çaldıran meydan savaşının dərslərini alan qızılbaş sərkərdələri Təhmasibdən geri çəkilməyi və partizan savaşı ilə düşməni uzun müddət girinc etməyi təklif etdilər. Atasından fərqli olaraq Təhmasib bu təklifi qəbul etdi və qızılbaş orduları düşməni gözləmədən geri çəkildi.
İbrahim Paşanın ordusu Azərbaycan sərhədlərini keçdiyi zaman demək olar ki, hər tərəfdə yandırılmış ərazilərlə üzləşdi. Bu üzdən böyük qıtlıq yaşayan Osmanlı ordusu Təbriz qapılarına həddindən artıq yorğun və üzüntü içində gəlib çatmışdı. Gecələr İbrahim Paşanın ordugahı hücuma məruz qalır və səhər açılırkən qızılbaşlar yoxa çıxırdı. Heç bir döyüşə girmədən Osmanlı ordusunun itkisi günü - gündən artır və bu da İbrahim Paşanı özündən çıxarırdı.
Təbrizə gəldikdən sonra özünü Əcəm şahı elan edən İbrahim Paşa (Sultan Süleymanın onun ölümünə fərman verməsinə Paşanın Təbrizdə özünü şah elan etməsi də rol oynamışdı), Təhmasibin Qəzvində olduğunu öyrəndi və onun arxasınca ordu yolladı. Lakin yollanılan ordu yolda pusquya düşürüldü və demək olar ki, İbrahim Paşa komandanlığı altında olan ordunun böyük hissəsi itirdi. Allahdan Sultan Süleyman yeni ordu ilə arxadan gəlirdi və bu Osmanlıların tam məğlub olmaqdan xilas elədi.
İbrahimin ordusunun hardasa böyük bir hissəsini itirməsi Sultanı çox qəzəbləndirdi. Qabaqdan qış gəlirdi və buna görə də ordunun bu şərtlər altında Təbrizdə qalması ağılsızlıqdı. Təbriz qarət olundu və Sultan ordusu ilə Bağdada doğru irəlilədi.
Bağdadı aldıqdan sonra Sultan Süleyman dincəlmək üçün İstanbula geri dönmək istəsə də, Təhmasibin Bağdadın əvəzi olaraq Vanı və Qarsı alması xəbərini aldı. Sultanın Vana yolladığı ordu qızılbaşlara məğlub oldu və buna görə də Süleyman yenidən Azərbaycan sərhədlərini keçib Təbrizə doğru irəlilədi. 1535-ci ildə Sultan Süleyman Təbrizi yenidən işğal etdi. Təhmasib yenə Qəzvinə çəkilmişdi və ordan Sultan Süleymanı təhdid etməkdə davam edirdi.
Sultan Süleymanın Şərq hədəfləri beləcə iflasa uğradı. Qarşıya qoyduğu heç bir hədəfinə çata bilməyən Süleyman qızılbaş güclərinin əsas hissəsi ilə qarşılaşmadan 1535-ci ildə geri döndü. Avropa səfərləri ilə müqayisədə cahangir sadəcə Bağdadı ələ keçirə bilmişdi və Türküstanın qapısını aça bilmədən geri dönməyə məcbur olmuşdu.
Sultan Süleyman daha iki dəfə, 1548 və 1554-cü illərdə özünün Şərq hədəflərini reallaşdırmaq üçün Səfəviləri süquta uğratmağa cəhd etmişdi. Lakin hər iki səfərində də yenə də yalnız Təbrizi ala bilmiş və əliboş geri dönmüşdü. Təbrizi müdafiə edə bilməyən Təhmasib isə paytaxtı Qəzvinə köçürməklə paytaxtının mühafizəsini təmin etmiş və Süleyman geri çəkilər-çəkilməz yenidən Vana qədər əraziləri öz nəzarəti altına almışdı.
1555-ci ildə imzalanan sülh müqaviləsi ilə Osmanlılarla Səfəvilər arasında 37 illik savaşa son verildi. Müqaviləyə əsasən Şərqi Anadolu tamamən Azərbaycan taxtına verilmişdi. Yəni faktiki olaraq 20 ilə yaxın davam edən savaşı Sultan Süleyman uduzmuş və qarşıya qoyduğu hədəflərin heç birini həyata keçirə bilməmişdi.
1555-ci ildə imzalanan sülh müqaviləsi ilə Osmanlı xanədanı ilə Səfəvi xanədanı arasındakı 37 illik savaş sona çatmış və son nəticə olaraq savaşı Səfəvilər qazanmışdı. Eyni zamanda həmin müqavilə ilə Osmanlı xanədanı ilə türk-şiə bəylikləri arasındakı 200 illik savaş sona çatmışdı. Bu müqavilədən sonra türk-şiə bəylikləri birdəfəlik olaraq Şərqi Anadolu, Azərbaycan və İran torpaqları içinə çəkildilər və artıq Osmanlı xanədanının daxili işlərinə qarışmadılar.
Şah Təhmasiblə mübarizə aparan Sultan Süleyman iki oğlunun qətlinə fərman vermiş və onlardan Hürrəmin oğlu şahzadə Bəyazidin başı Qəzvində kəsilərək Süleymana yollanılmışdı.
Parqalı ibrahim Paşanın çöküşü
Hürrəmin ulduzu vəziri-əzəm İbrahim Paşa ilə ilk zamanlardan tutuşmur. İlk övladını doğduqdan sonra, oğlunu sultan etməyi qarşısına məqsəd qoyan Hürrəm üçün onunla heç bir halda heç bir şeyi paylaşmayan və demək olar ki, Sultanın sevimli qadınını görməməzlikdən gələn xasodabaşı İbrahim bəy Hürrəm üçün sadəcə bir maneə olaraq görünür. Lakin Belqrad səfərindən sonra İbrahim Paşanının gözlənilmədən və haqq etmədən (Osmanlı adətlərinə görə xanədanın baş vəziri təyin olunmaq üçün İbrahimin qarşısında ən azından 5 adam vardı və Süleyman onların haqqını yeyərək dostunu sədrəzəm etmişdi) sədrəzəm elan olunması və onun Sultanın bacısı Xədicə Sultanla evləndirilməsi Hürrəm üçün vəziyyəti kökündən dəyişir. Ya yeni sədrəzəm Hürrəmi məhv edəcək, ya Hürrəm sədrəzəmi yox edərək niyyətlərini həyata keçirəcəkdi.
Sədrəzəm İbrahim Paşanın Hürrəm Sultanla olan münaqişəsi Paşanın açıq bir şəkildə Hürrəmin oğlu şahzadə Məhmədə deyil, Mahidevran Sultanın oğlu, vəlihəd şahzadə Mustafaya dəstək verməsi idi. Dövlət ərkanına görə bu təbii idi. Çünki Mustafaya deyil, hələ körpə olan Məhmədə dəstək verməklə sədrəzəm xanədan içində üsyana səbəb olacaq hərəkətə yol vermiş olacaqdı. Digər tərəfdən isə Mustafanın lələsi (tərbiyəçisi )olaraq İbrahim Paşa təbii olaraq öz yetirməsindən başqa taxta heç kimin yolunun açılmasına imkan verə bilməzdi. Amma Hürrəmə görə bu belə deyildi. Hürrəmə görə əgər Parqalı İbrahim Paşa doğru seçim etsəydi və Hürrəmi gözləri azacıq görsəydi, bəlkə də uzun illər boyu Osmanlı xanədanını idarə etmiş olacaqdı. Təbii ki, Rüstəm Paşa kimi Hürrəmin tabeçiliyi altında.
Bir dəfə qüdrətli sədrəzəmlə münasibətlərini düzəltmək məqsədi ilə Hürrəm Sultan İbrahim Paşaya qızılla işlənmiş bir «Quran» yollayır. Amma Paşa hədiyyəni qəbul etməyib geri göndərir.
Bundan sonra hər yerdə İbrahim Paşanın üzdə müsəlman olması və doğulandan xristian olduğu üçün gizlicə xristian dininə beyət etməsi haqqında şayiələr bütün Osmanlı torpaqlarını dolaşmağa başlayır. Paşanın tez-tez Avropadan gələn elçilərin məclislərində iştirak etməsi də bu şayiələri gücləndirir və xalq içində İbrahim Paşadan «gavur» adı ilə bəhs edirlər.
Üstəlik İbrahim Paşa Osmanlı xanədanını qurmaqda böyük rol oynayan şeyx təkyələrini dağıtmağa cəhd edir və dövlətin təkyələrə ayırdığı pul yardımını kəsir. Hətta təkyələrə hücum etməkdən belə çəkinmir. Bu isə təbii olaraq xalq içində əcnəbi soylu sədrəzəmə nifrəti artırır və Sultana olan etimadı azaldır.
Özünü qoca Osmanlı imperatorluğunda ikinci şəxs olaraq görən və bir balıqçının oğluykən «Müqəddəs Roma-German» imperatoruna bərabər tutulan İbrahim Paşanın Hürrəmin bu xülyalarına tabe olması imkansızdı. Çünki həqiqətən həyatının son illərində gözləri ayaqlarının altını görməyən İbrahim Paşa özünü Sultan Süleymana tay tuturdu.
Azərbaycan səfərindən öncə özünə sədrəzəm olaraq 6 tuğla (bayraq) ilə səfərə çıxması əslində xanədana şərik olmasının nişanəsi kimi qəbul edilməliydi. (Süleymandan öncə imperatorluq atributu olaraq Osmanlı Sultanlarının önündə 4 tuğ aparılırdı, Süleyman bu tuğların sayını 7-yə çıxarmışdı). Sultan Süleymanın önündə aparılan 7-ci tuğ isə xəlifəlik atributu idi. Yəni Azərbaycan səfəri öncəsi Sultan Süleymanın candostu Parqalı İbrahim Paşa faktiki olaraq imperatorun bütün dünyəvi işlərini əlində toplamışdı və bu da Avropa və Şərq ölkələrində kimin Sultan olmasını və kimin böyük imperatorluğu idarə etməsini şübhə altına almağa başlamışdı. Üstəlik İbrahim Paşanın Təbrizdə özünü şah elan etməsi Süleymanın səbir kasasını daşdıran damlalardan biri olmuşdu.
Son damlanı isə kasaya Hürrəm Sultan əlavə etmişdi. Hürrəm qəvi düşməninin özünü həqiqətən Sultan kimi aparmasını isbatlayan sənədlər əldə etmişdi. Belə ki, Fransa elçisini qəbul edən İbrahim Paşa özünü fövqəladə güc sahibi kimi tanıtmışdı: «Böyük padşah bir şey ehsan etmək istəs, və yaxud etsə və mən padşahın həmin qərarını təsdiq etməsəm, o, qərar icra olunmaz. Çünki hər şey, hərb, sülh, sərvət və qüvvət mənim əlimdədir».
Bu sözlərlə əslində Fransa elçisinə İbrahim özünü əsil Sultan, Süleymanı isə bir oyuncaq kimi təqdim edir və nə yazıq ki, görüşün stenoqramını yazan katib Paşanın uğursuz sözlərini olduğu kimi qeyd edir. Bu sənəd Rüstəm Paşa vasitəsi ilə Hürrəmə, Hürrəm vasitəsi ilə Süleymana çatdırılır. Daha öncə dostunun təşəxxüsü qarşısında heyrətə düşən Süleyman isə ona sahib olduğu hər şeyi verən bir biri olaraq və böyük imperatorluğun tək və mütləq atributu olaraq İbrahimin onu bu qədər alçaltmasına göz yuma bilməzdi. Buna göz yummaq doğurdan bir oyuncaq olduğunu isbatlamaqdı.
Balıqçı oğlu olan Osmanlının böyük və möhtəşəm sədrəzəmi Parqalı İbrahim yatdığı zaman Sultanın yolladığı fərraşlar tərəfindən boğularaq öldürüldü. Sultan Süleyman öz dostunu bir xanədan üzvü olaraq qətlə yetirdi və Paşanın qanı axıdılmadı.
Bu hadisə 15 mart 1536-cı ildə baş verdi. Ramazan ayına təsadüf edən həmin axşam Sultan Süleyman dostunu və baş vəzirini iftara dəvət edir. Yemək yedikdən sonra ikili gecə yarısına qədər söhbət edir. Süleyman İbrahimdən gecəni sarayda keçirməsini xahiş etdikdə heç bir şeydən şübhələnməyən İbrahim Paşa razılıq verir. Səhər tezdən isə Paşanın cəsədi öz sarayındakı yatağından tapılır.
Elə həmin gecə Sultanın əmrinə əsasən Paşanın nəslinin davam etməməsi üçün İbrahim Paşa ilə Sultanın bacısı Xədicə Sultandan olan uşaqları - oğlu Məhməd Şah, qızları Fülanə Sultan və Xanım Sultan öldürüldü. Həmçinin Parqalının valideynlərinin və İstanbula gətirdiyi başqa qohumlarının başları vuruldu.
Ərinin və uşaqlarının ölümündən sonra dəli olmaq həddinə çatan Xədicə Sultan isə çox yaşamır. Davamlı olaraq ağır əsəb sarsıntıları keçirən Sultan Səlimin qızı iki il sonra ölür.
Xədicə Sultanın birinci əri İsgəndər Paşa Çələbi olmuşdu. İsgəndər Paşa Belqrad səfərində öldükdən sonra sultan öz bacısını dostu və sədrəzəmi İbrahim Paşa ilə evləndirmişdi.
Hürrəmin hakimiyyət dönəmi başlayır
İbrahim Paşanın ölümündən sonra tədricən Osmanlı sarayında bütün hakimiyyət ipləri Hürrəmin əlinə keçir. Ayaz Paşanın 3 illik sədrəzəmliyi dönəmində Hürrəm dövlət işlərinə müdaxilə etməkdən çəkinmir və demək olar ki, Sultan Süleymanın baş məsləhətçisinə çevrilir. Uzun illər boyu təhlükəli intriqalar içində yaşayan Hürrəm Sultanı bu intriqalar həm də təcrübəli politoloq kimi yetişdirir. Elə ona görə də Hürrəmin məsləhətləri, xüsusən Avropa və Şərq siyasəti məsələlərində Sultan Süleymana verdiyi məsləhətlər öz bəhrəsini verir və Hürrəm Sultan üçün əvəzolunmaz şəxsə çevrilir. Elə buna görə də Ayaz Paşadan sonra sədrəzəmliyə gətirilən və İbrahim Paşa kimi Hürrəm Sultanı saymayan Damad Lütfi Paşanın sədrəzəmliyi ancaq 9 ay çəkir. Yeni intriqalarla Lütfi Paşanı vəzifədən aldıran Hürrəm Sultan bu önəmli vəzifəyə bir az əvvəl qızı Mehirmahı verdiyi Rüstəm Paşanı gətirir.
Bu ikili arasında uzun illər birlik onların arasında bağları o qədər möhkəmləndirir ki, Hürrəm tək inandığı şəxs olaraq dövlətin idarəsini məhz Rüstəm Paşaya etibar edir. Bu həmin Rüstəm Paşa idi ki, 20 il əvvəl Hürrəmi qul bazarından alaraq Süleymanın hərəminə gətirmişdi. İkili o günə qədər bir çox cinayətlərə birliklə imza atmışdılar və Rüstəm Paşanın dövlət yönətimini ələ alması əslində Hürrəmin tam olaraq Osmanlı xanədanını ələ keçirməsi anlamına gəlirdi.
Lakin hər nə qədər qoca imperatorluğun idarəsini tam olaraq ələ keçirsə də, Sultan Süleyman yaşlandıqca Hürrəmin təşvişləri artmaqda davam edirdi. Tək və qorxunc təhlükə Sultan Süleymanın böyük oğlu vəliəhd Şahzadə Mustafanın hələ də yaşaması idi. Hürrəm yaxşı bilirdi ki, bütün elədiklərinə görə və Osmanlı adətlərinə görə Sultan Süleymandan sonra Mustafa taxta oturacağı halda ona və övladlarına heç bir aman verilməyəcək və Hürrəmin bütün səyləri boşuna gedəcəkdi.
Ona görə də Rüstəm Paşanın dövlət başına gətirilməsindən sonra Hürrəm Sultanın ilk işi Mustafanı ortadan qaldırmağı planlamaq olur. Planı Hürrəm Sultan, Rüstəm Paşa və Mehrimah Sultan birlikdə hazırlayırlar…
Şahzadə Mustafa hələ Süleyman Manisa bəyi olarkən 1515-ci ildə doğulmuşdu və Süleymanın ikinci oğlu idi. (Süleymanın ilk oğlu Mahmud 32 yaşında çiçək xəstəliyindən ölmüşdü). İbrahim Paşa tərəfindən yetişdirilən Mustafa Süleymanın daim fəxr duyduğu şahzadəsi idi.
İtalyan elçisi Bernardo Navagero Venetsiyaya yolladığı məktubda yazırdı: «Sultan bizimlə görüşündə iki dəfə söylədi ki, ondan sonra Mustafa taxta keçəcək…
…Şahzadə Mustafanı hər kəs çox sevir. Yeniçərilər onun hökmdar olmasını ürəkdən istəyirlər. Şahzadə doğurdan bir qəhrəmandır. Xalq da onun taxta çıxmasını arzulayır...
…Görünən budur ki, Süleymandan sonra Avropanı qaranlıq günlər gözləyir».
Şahzadə Mustafanın taxta çıxa bilmə ehtimalı doğurdan da Avropa saraylarını ciddi narahat edir. Elçilərin Avropa saraylarına yolladıqları hesabatlarda Mustafanın artıq Romanı və bütün Avropanı işğal etmək üçün planlar qurduğu xüsusi qeyd edilirdi. Elçilər Mustafanı Sultan Səlimdən döyüşkən və uzaqgörən bir sərkərdə kimi bəhs edir, onu Fateh Sultan Məhmədə bənzədirlər. Avropadan gələn cavablarda isə Mustafanın taxta çıxmasının əngəllənməsinin vacibliyi vurğulanır. Bunun tək yolu isə Hürrəm Sultanla birlikdə hərəkət etmək idi.
Hürrəm və Rüstəm Paşanın intriqaları ilə ilk nəticə əldə olunur. 1541-ci ildə Şahzadə Mustafa vəliəhd şahzadələrin iqamətgahı olan Manisadan Amasiya sancaq bəyliyinə göndərilir. Bu qeyri-rəsmi olaraq Mustafanın vəliəhdlikdən alınması anlamına gəlsə də, Süleyman bunu rəsmən elan etmir və yenə də böyük oğlunu vəliəhd kimi tanıyır. Mustafanın yerinə Şahzadə Məhməd Manisaya yola düşür. Ancaq bir ildən sonra Məhməd çiçək xəstəliyindən 22 yaşında ölür. Buna baxmayaraq Hürrəm yenə də öz gücünü göstərir. Manisada Şahzadə Səlimə sancaq bəyi vəzifəsi verilir. Şahzadə Mustafa isə şərq sərhədlərini qorumaq üçün Konyaya yola düşür.
Mustafanın aradan götürülməsi üçün onun üsyan etməsi lazım idi. Hürrəm yaxşı başa düşür ki, başqa cür Mustafanı sıradan çıxarmaq mümkün olmayacaq. Lakin Manisadan və Amasiyadan faktiki olaraq qovulmasına və haqsızlıqla üzləşməsinə baxmayaraq Mustafa atasına qarşı çıxmır və səbirlə öz zamanını gözləyir. Bu, Hürrəmi özündən çıxarır. Mustafa onun düşmənlərindən daha ağıllıdır. O bilir ki, Hürrəmi bitirmək üçün tək yolu səbirlə atasının ölümünü gözləməkdir.
Mustafanın asi olduğunu sübut etməkdən savayı yolu yoxdur. Mustafanın sarayındakı casus şahzadənin möhürünün şəklini çəkib Hürrəmə yollayır. Rüstəm Paşa şahzadənin möhürünün eynisini düzəltdirir və bundan sonra Mustafanın adından Azərbaycan şahı Təhmasibə məktub göndərilir. Məktubda Mustafa, şahdan atasını devirmək üçün kömək istəyir. Köməyin müqabilində Mustafa, Təhmasibə sülh və Qaramana qədər olan əraziləri vəd edir. Eyni ipli məktublar Serbiya kralına da yazılır və məktublara saxta möhür vurulur.
1553-cü ildə Sultan Süleyman Azərbaycan üzərinə yeni səfərə hazırlaşır və yola çıxmaq ərəfəsində Rüstəm Paşa saxta məktubları hökmdara təqdim edir. Süleyman öncə inanmır. Amma məktubları «ələ keçirənlərin» hüzura gətirilməsindən sonra hökmdarın qəzəbi yerə-göyə sığmır. Məktubları “ələ keçirənlər” başlarından olurlar. Bu Hürrəmin və Rüstəm Paşanın işinə tam yarayır.
Ordusu ilə birlikdə Konyaya doğru irəliləyən Sultan Süleyman Mustafanı hüzura çağırır. Onun üçün hazırlanmış böyük tələdən xəbərsiz olan Mustafa atasının ordugahına gəlir. Sultanın çadırının önündə qaydalara zidd olaraq onun silahı alınır. Mustafa içəri keçir və atası ilə görüşür. Qısa görüşdən sonra atası ona “İstirahət et”-, deyir. Mustafa öz çadırına keçir.
Burda onu 7 dilsiz cəllad gözləyir. Cəlladlar onu boğmaq üçün üstünə atıldıqda silahsız Mustafa aslan kimi çarpışmağa başlayır. Cəlladları vurub yerə sərən Mustafa çadırdan çıxmaq istəyərkən uşaqlıq dostu Zal Mahmudla rastlaşır. Zal əlindəki balta ilə ona doğru gəlir və «ya Allah» deyərək şahzadəni vurur. Yerə sərilən Mustafanın üstünə cəlladlar tökülür və qanı axan şahzadəni boğurlar. Şahzadənin cəsədini çadırın qapısı önündən asırlar və bundan sonra bütün ordugah bir-birinə girir.
Avropanın qorxulu röyasına çevrilən Şahzadə Mustafa beləcə xaincəsinə qətlə yetirilir və 32 il əvvəl sadə bir keşiş qızı olaraq Osmanlı hərəminə girən xoxol qızı Anastasiya tarixi dəyişdirir. Mustafanın ölümü ilə Avropa doğurdan da xilas olur. 13 ildən sonra Sultan Süleymanın taxtına oturan və xalq içində «Səllim Məst» olaraq tanınan Sultan Səlim gününü içki məclislərində keçirir və əlində böyük resurslar olmasına baxmayaraq atasının fəthlərini davam etdirmək istəmir.
Tanrı Hürrəmi cəzalandırır
Şahzadə Mustafanın öldürüldüyü çadırda başqa bir faciə də baş verir. Mustafanı çox sevən və Ağabəyinin gəldiyini eşidən Hürrəmin oğlu Şahzadə Cahangir qardaşının çadırına gedir. Doğuşdan xəstə olan Cahangir qardaşının necə amansızlıqla öldürülməsinin şahidi olur və yaşadığı şokdan xəstə yatağına düşür və bir aydan sonra ölür.
İki oğlunu birdən itirən Sultan Süleyman darmadağın olur. Şahzadə Mustafanın ölümü orduda üsyana yol açır. Yeniçərilər şahzadənin ölümündə Rüstəm Paşanı günahkar bildiklərinə görə onun çadırına hücum edirlər. Lakin ehtiyatlı sədrəzəm hələ Mustafa öldürüldüyü zaman ordugahı tərk etdiyindən yeniçərilər onu tapa bilmir. Bundan sonra yeniçərilər Sultanın çadırın qarşısına gələrək ondan Rüstəm Paşanın başını tələb edirlər. Baş verənlərdən sınmış Süleyman Rüstəm Paşanı sədrəzəmlikdən uzaqlaşdırıldığını elan edir və Mustafanın ölümünün araşdırılacağına söz verir.
Buna baxmayaraq Sultan Süleyman Mustafanın uşaqlarının öldürülməsini əmr edir və cəlladlar onun 2 oğlunu - Şahzadə Məhmədi və Şahzadə Orxanı, iki qızını - Mehrişah Sultanı və Handə Sultanı boğaraq öldürdülər.
Mustafanın ölümü xalqı da ayağa qaldırır. Bir çox yerlərdə xalq üsyan edir. Şahzadə Mustafanın oxşarları ortaya çıxır və ordu toplayaraq Sultan Süleymanı devirmək istəyirlər.
Xalq ağılar deyir və Şahzadə Mustafa haqqında dastanlar qoşurlar. Şahzadə Mustafa haqqında deyilən mərsiyələr bu gün də Türkiyənin bəzi kəndlərində söylənməkdədir.
Şahzadə Mustafanın və övladlarının cəsədi anası Mahidevran Sultan tərəfindən Bursaya gətirilir. Şahzadələr ulu babalarının yanında dəfn edildilər.
Qardaşı Mustafanı çox sevən Şahzadə Səlim 1555-ci ildə qardaşının qəbri üstündə türbə tikdirmiş, 1558-ci ildə Hürrəm Sultan öldükdən sonra Mahidevranın bütün borclarını verərək ona maaş kəsmiş və Sultan olduqdan sonra isə Mahidevrana bir kənd bağışlamışdı. Bundan başqa qardaşı Mustafa üçün ehsan vermiş və türbənin yanında Şahzadə Mustafanın adına açdırdığı məktəbə 100 min dirhəm bağışlamışdı.
Mahidevran Sultan bütün ömrünü oğlunun qəbri yanında yaşadı və Sultan Səlimin ona ayırdığı maaşı xeyir işlərə sərf etdi. 1581-ci ildə 81 yaşında öldü və oğlunun yanına basdırıldı.
Hürrəm arzularını görmədən ölür
Şahzadə Mustafanın edamından sonra Hürrəm üçün bütün qapılar açıldı. Amma Mustafanın ölümü bütün Osmanlı xanədanında ciddi sarsıntılar yaratdı. Xalq içində və dövlət ərkanında böyük nüfuza sahib, Süleymanın əsl davamçısı sayılan Şahzadə Mustafanın xain planları qurbanı olması Sultanın ədaləti üzərinə ağır kölgə saldı.
Sultan Mustafanın ölümündən il yarım sonra hər kəsin nifrət etdiyi Rüstəm Paşanı Hürrəmin xahişi ilə yenidən sədrəzəm məqamına gətirdi. Süleyman Hürrəmin təsiri altında idi, oğlunun xaincəsinə öldürülməsinə bais olanlara etimad göstərirdi. Sultan Süleyman həyatının ən böyük xəta etsə də peşman olduğu görünmürdü. Ona görə də Mustafaya qarşı xain təxribatı araşdırmaq belə istəmədi.
Sultanın süd qardaşı və bir çox dövlət adamları etimadsızlıqlarını açıq nümayiş etdirib saraydan uzaqlaşdılar. Süleyman onları edam etdirmədi. Çünki qəlbinin dərinliyində onların haqlı olduğunu bilirdi. Buna baxmayaraq artıq yaşlaşan Süleymanın Hürrəmə qarşı çıxmağa heç bir gücü yoxdu.
Mustafanın ölümündən sonra Hürrəm də böyük sarsıntı yaşadı. Sonbeşiyi Cahangirin ağabəyinin dəhşətli şəkildə öldürülməsinin şahidi olduqdan sonra keçirdiyi ağır psixoloji sarsıntıdan ölməsi Hürrəmi məhv edir. Xalq içində Cahangirin ölümü Tanrının Hürrəmdən aldığı qisas kimi yozulur. Və Hürrəm yozumlara inanır. Bundan sonra Hürrəm heç kimin ölümünü istəməyəcəkdi. Amma artıq öldürüləsi rəqib də qalmamışdı.
Cahangir uşaqları arasında ən çox sevdiyi idi. Həmişə xəstə olan Cahangirin üstündə yarpaq kimi əsirdi. Cahangir 23 yaşına dolduqdan sonra məhz anasının hazırladığı intriqanın məsum qurbanı olur. Bu qalan bütün ömrü boyu Hürrəmə ağır vicdan əzabı verir və Mustafanın qətlindən nə qədər sevinsə də, Cahangirin ölümündən sonra yatağa düşən Hürrəm tədricən ölməyə başlayır.
Buna baxmayaraq ucsuz-bucaqsız imperiyanı əlindən vermək istəmir. Süleymanın üzərində olan böyük təsirindən istifadə edən Hürrəm Rüstəm Paşanı yenidən mütləq Sultan hakimiyyətinin başına gətirir. Bu qərarın alınmasında Mehrimah Sultan da önəmli rol oynayır.
Yenidən Rüstəm Paşanı hakimiyyətin başına gətirən Hürrəm xarici siyasətə də nüfuz edir. Bu, Osmanlı tarixində görünməmiş bir işdi. Hətta yenicə taxta çıxmış Polşa kralına hədiyyələr belə göndərir.
Hakimiyyəti tam olaraq ələ keçirməsinə baxmayaraq Hürrəmin sağlamlığı günü-gündən pisləşir. Xalq içində Mustafanın intiqamını almaq istəyənlərin ona zəhər verməsi haqqında dedi-qodular dolaşır. Amma tarixçilər Hürrəmin qadın xəstəliyindən ölməsi haqqında versiyanı daha doğru sayırlar. Həkimlər hər nə qədər cəhd eləsələr də, Hürrəmin xəstəliyini tam olaraq çözə bilmirlər. Həyatının son günlərində həddindən artıq arıqlaması və dəhşətli ağrılar içində qıvrılması Hürrəmin qadın orqanlarında xərçəngdən ölməsi versiyasını daha da gücləndirir.
Ölümündən əvvəl Sultan Süleyman onu Ədirnəyə götürür. Bütün qışı birlikdə keçirirlər. Süleyman demək olar ki, Hürrəmin yatağından çəkilmir. Yaz gələndə Hürrəmin vəziyyətinin çox ağırlaşdığın görən Süleyman onu İstanbula gətirir. İstanbula çatar-çatmaz, aprelin 15-də Hürrəm canını tapşırır. Sultan Süleyman onu böyük dövlət mərasimi ilə Süleymaniyyə Camidə basdırır. Cənazə mərasimində böyük Sultan hər kəsin gözü qarşısında ağlayır.
Hürrəm əsl xəyalına çatmadan ölür. O, Validə Sultan kimi böyük imperiyanı yönəltmək istəyirdi. Ancaq Sultan Süleyman ondan 8 il sonra ölür və ölməmişdən əvvəl Hürrəmin daha bir oğlunun qətlinə fərman verir.
Hürrəmin oğlanlarının taxt qovğası
Şahzadə Mustafanın ölümünə bais olmaqla Hürrəm oğlanlarını qoca Osmanlı imperiyasının varisi etməyi bacardı. Cahangirin ölümündən sonra taxtın varisi kimi Hürrəmin iki oğlu qaldı. Hələ Hürrəmin ölümündən əvvəl oğlanları arasında taxt qovğası başlamışdı. Osmanlı xanədanın varisi kimi Səlimin elan olunması, Hürrəmin digər oğlu Bəyazidin xoşuna gəlməmişdi. Səlimin yumşaq təbiəti və içkiyə aludəçiliyindən isə Hürrəm xoşlanmırdı. Digər tərəfdən Mahidevran Sultanı öz çətiri altına alan Səlim hələ Hürrəm sağ ikən onun bütün xəyallarını dağıtmağa başlayır.
Anasının heç bir sözünə qulaq verməyən Səlim Şahzadə Mustafanın ölümündə anasını günahkar sayır və bunu Hürrəmdən gizlətmir. Buna görə də Hürrəm ölməmişdən əvvəl Süleymandan Bəyazidi Rumelindən Qaramana gətirməsini xahiş edir.
Süleyman Hürrəmin sözünü yerə salmamış və Bəyazid Konyaya sancaqbəyi göndərmişdi. Hürrəm öldükdən sonra isə iki qardaş arasında taxt davası açıq müstəviyə keçir.
Bəyazid taxta daha layiq idi. Lakin Sultan Səlimdən fərqli olaraq döyüşkən və qətiyyətli Bəyazidin üsyankar təbiəti yaşlı Sultanın xoşuna gəlmirdi. Hürrəmin ölümü ilə Bəyazid əsas hamisini itirir. Atası Bəyazidi özünün əsas rəqibi olaraq görür. Bu, Bəyazidin Süleymana Azərbaycandan yazdığı məktubda da açıqca hiss olunur. Bağışlanmasını istəyən Bəyazid atasına üsyan etmədiyini, qardaşı Səlimə qarşı olduğunu və taxtın Səlimə verilməsi ilə özünə qarşı ədalətsizlik edildiyini yazır.
İki qardaş arasında davanın qızışdığını görən Süleyman Səlimi Manisadan Konyaya, Bəyazidi isə Amasiyaya yollayır. Eyni zamanda şahzadələrin oğlanlarının da sancaqları dəyişdirilir. Lakin iki qardaş arasında taxt davası getdikcə qızışır. Şahzadələr açıq şəkildə tərəfdarlarını ətraflarına toplamağa başlayırlar. Əslində yerdəyişmə ilə Süleyman seçimini Səlimdən yana etdiyini nümayiş etdirmişdi və buna görə Bəyazid atasından küsdürmüşdü.
Buna görə də Bəyazid Amasiyaya getməkdən imtina edir. Atasının israrlı tələblərindən sonra gəldiyi Kütahyadan ayrılıb Amasiyaya yola düşür. Çox yavaş hərəkət edən Bəyazidin qüvvələrinə yol boyunca yeni qüvvələr birləşir. Bu artıq üsyan anlamına gəlirdi və oğlunu son dəfə xəbərdar edən Süleyman orduları geri çəkməsini və Amasiyaya gedib vəzifəsinin başına keçməsini tələb edir. Bəyazid atasına təhdid dolu məktublar yazaraq Səlimdən imtina etməyi tələb edir və bununla da Sultan Süleyman Səlimi öz varisi seçir. Atasını son qərarını eşidən Bəyazid atasına açıq şəkildə etinasızlıq göstərib Səlimi öldürmək üçün yola çıxır. Bəyazid 20 minlik ordu ilə Konyaya doğru irəliləyir.
1559-cu ilin may ayında, Hürrəmin ölümündən bir il sonra iki qardaş Konya yaxınlığında üz-üzə gəlir. Savaşın ikinci günü Sultan Səlimin yanında yer alan Lələ Mustafanın savaşa qatılmasından sonra Bəyazidin qüvvələri dağıdılır. Məğlub olduqdan sonra Amasiyaya çəkilən Bəyazid atasına məktub yazaraq bağışlanması üçün yalvarır. Xahişi rədd olunduqda Bəyazid çarəni oğullarını da götürüb Azərbaycan sığınmaqda görür.
Şah Təhmasib tərəfindən yüksək səviyyədə qarşılanan Bəyazid bir daha atasından əfv olunmasını xahiş etsə də, Qəzvinə gələn elçilər Şah Təhmasibə Sultanı Süleymanın tələbini təqdim edirlər. Süleyman aralarında bağlanmış müqaviləni xatırladaraq, Şah Təhmasibdən yeni savaş üçün səbəb yaratmamağı və Bəyazidin boğularaq öldürülməsini, cəsədin isə elçilərlə ona göndərilməsini istəyir. Qızılbaş əmirləri Osmanlının iç işlərinə qarışmamağı doğru sayır və Sultan Süleymanı öz asi oğlunun kəlləsini istəməkdə haqlı bilirlər. Buna görə də qərara alınır ki, yeni savaş səbəbi yaratmadan Süleymanın dediyi kimi etsinlər.
1562-ci ildə Bəyazidi elçilərin gözü önündə Şah Təhmasibin hüzurunda boğurlar. Bəyaziddən sonra elçilər Bəyazidin oğullarının da qətlə yetirilməsini Sultan Süleyman adından tələb edirlər və onların tələbləri qəbul olunur. Bəyazidin dörd oğlu fərraşlar tərəfindən boğdurulur. Cənazələr Bursaya gətirildikdən sonra burda Bəyazidin 3 yaşlı oğlu Şahzadə Murad da öldürülərək atasının yanında dəfn edilir.
Möhtəşəm yüksəlişin sonu
Sultan Süleyman hakimiyyətinin 46-cı ilində 72 yaşında Macarıstana növbəti səfiri zamanı Sigetavr qalasının zəbt olunması ərəfəsində gecə qəflətən çadırında vəfat etdi. Bəzi məlumatlara görə, möhtəşəm Sultan infarkt keçirib. Onun dizenteriyadan ölməsi haqqında məlumatlar da var. Sultanın ölümü 48 gün müddətində ordudan gizli saxlanılır. Sigetavr qalası onun ölümündən bir gün sonra alınmışdı, orduda ruh yüksəkliyinin qorunub-saxlanılması üçün cahangirin ölümü barədə məlumat verilmir. Sultanın ürəyi və iç orqanları çıxarılaraq Sigetavr da basdırılır. Yalnız ordu macar torpaqlarından çıxdıqdan sonra Sultan Süleymanın ölümü elan olunur. Sultanın mumiyalanmış cənazəsini yeniçərilər çiyinlərində Belqraddan İstanbula gətirirlər. Hürrəm Sultanın yanında dəfn edirlər.
Qanuni ölərkən həmişə yanında gəzdirdiyi sandığın qəbrinə qoyulmasına vəsiyyət edir. Lakin şeyxülislam qəbirə cənazədən başqa bir şeyin qoyulmasının islama zidd olduğunu bildirərək vəsiyyətə əməl olunmasına qarşı çıxır. Bir müddət sonra şeyxülislamın hüzurunda hər kəsin marağına səbəb olan sandıq Sultan Səlim tərəfindən açılır. Sandıqdan sadəcə Süleymanın verdiyi qərarların dinə uyğun olması haqqında şeyxülislamdan aldığı fətvalar çıxır. Şeyxülislam ağlamağa başlayır: «Hey, böyük Sultan, sən Allah qatında özünü təmizə çıxardın. Bizi bu işin içindən necə çıxacağıq, o bəlli deyil».
Atası, Sultan I Səlimin dövründə sahəsi 6 557 000 km olan Osmanlı İmperiyası Süleymanın 46 illik hakimiyyəti dönəmində 14 893 000 km-ə (Avropada 1 998 000 km, Asiyada 4 169 000 km, Afrikada 8 726 000 km) çatmışdı. O, dönəminin ən böyük hökmdarı və fatehi olaraq tanınırdı. Hökmü Krım xanlığı vasitəsi ilə Sibir çöllərindən başlayaraq alman və fransız torpaqlarına qədər keçirdi.
Ondan sonra türk dünyası heç bir zaman onun kimi böyük xaqan yetirmədi. Onun ölümündən sonra islam dünyası durmadan geriləməyə, xristian dünyası isə inkişaf etməyə başladı.
Hakimiyyət illəri Avropa intibahının birinci dövrünü əhatə edirdi. Onun hakimiyyəti bitdikdən sonra qaranlıq orta əsr dönəmini bitirən Avropa yeni mədəniyyət üfüqlərinə açıldı. Avropadan 200 il sonra orta əsrlər dönəmini bitirən islam Şərqi isə yeni Avropanın mədəni inkişafını rədd edərək öz içində gömüldü və hələ də bu günə qədər öz qılıfından çıxa bilmədən Avropanın arxasınca sürünməkdə davam edir.
Sultan Süleymandan sonra taxta keçən Sultan Səlim 8 illik sərxoş hakimiyyəti dönəmində atalarının başlatdığı möhtəşəm yüksəlişi durduracaq, imperiyanın Avropanın içərilərinə doğru böyüməsinə birdəfəlik son veriləcək və Avropa dövlətləri 300 il sonra Osmanlı imperiyasının şərq torpaqlarını bölüşdürmək üstündə Birinci dünya savaşını başlayacaqdı.
Azər Qaramanlı
