Kulis.az “Azərbaycan” jurnalının Baş redaktoru İntiqam Qasımzadə ilə tənqidçi Nərgiz Cabbarlının söhbətinin davamını təqdim edir.
- Səbəb ey, İntiqam müəllim, səbəb nədir? Tənqid davamlı olaraq insanı dinamik olmağa, ədəbi prosesi izləməyə vadar edir, vaxtını çox alır... Budurmu, əsəb, yoxsa başqa incəliklər də var?
- Var. Əlbəttə var. Cəmiyyətin özünün biganəliyi. Ümumiyyətlə, ədəbiyyata, ədəbi tənqidə, hətta sənətə qarşı cəmiyyətimiz çox biganədir. 1960-70-ci illərdə Azərbaycan kinosu inkişaf etmişdi. İndi ad çəkmək istəsək, 20-30 filmin adını çəkə bilərik. 60-cı illərlə 80-ci illər arasında filmlər var idi. Bəs hanı indi o cür filmlər? Görünür, tələbat da yoxdur, qayğı da yoxdur.
- Mən “tələbat yoxdur” deməzdim. Məsələn, tamaşaçı kimi görmək istərdim o cür filmləri. “Qayğı yoxdur” fikrinizlə isə razıyam.
- Cəmiyyətdə küll halında ədəbiyyata maraq varmı? Mən görmürəm.
- Bu məsələdə mətbuatın, sizin, bizim rolumuz az deyil. Oxucuya zəif əsəri şedevr kimi təqdim edəndə, onun müəllifini təbliğ edəndə, iki gündən bir hansısa əlaqələr vasitəsilə imzasını qabardanda, nəticənin belə olması təbiidir... Təbii ki, o zaman oxucu da “budur sizin şedevr?” - deyib ədəbiyyatdan üz çevirəcək...“Mən belə “şedevri” oxumaq istəmirəm”, - deyəcək... Bəzən mənim özüm də prosesi izləmək üçün reklam edilən hansısa kitabı alıram, amma heyrət edirəm. Başqa bir məqam: Təəssüf ki, bunda biz tənqidçilərin də rolu var. Tanınmış, məşhur tənqidçi şəxsiyyətlərin qatıldığı, söz dediyi təqdimat mərasimlərinin xidmətləri var...
- Siz nadir tənqidçilərdənsiniz ki, özünüzü tənqid edirsiniz. Baxmayaraq ki, bu prosesdə, sizin fəaliyyətinizdə dediklərinizin əksini görmüşəm. Adətən, belə əsərləri, yəni heç bir bədii dəyəri olmayan yazıları təqdim edib tərifləmirsiniz.
- Mən, ümumiyyətlə, tənqidi nəzərdə tutaraq “biz” deyirəm. Özümü ayırmıram... Mən də, siz də tənqidin bir qoluyuq.
- Doğru qoyulmuş məsələdir. Oxucularla ədəbiyyat arasında əlaqə yaratmaq, oxucuları ədəbiyyata yönəltmək - tənqidin işidir. Bəlkə də, ən başlıca vəzifəsidir. Ədəbi tənqid yazıçılara yazmaq öyrətmir. Bəzən tənqidin rolunu şişirdirlər, amma tənqidçi yazıçıya yazı yazmaq öyrətmir, mətni dəyişmir.
- Haradasa razılaşmıram bu dediyinizlə. Məsələn, sizin yazıçılarla kontaktlarınız olub. Xüsusilə əsər ictimaiyyətə təqdim olunmamışdan əvvəl. Tutaq ki, hansısa qüsurları tənqidçi yazıçıya deyirsə, o da obyektiv olaraq qəbul edə bilirsə, yazıçılıq eqosu hər şeydən üstdə deyilsə, tənqidi fikir bədii mətnə yaxşı mənada təsir göstərə bilir.
- Olur, amma dolayı yolla olur. Belə faktlar var. Əlbəttə, yazıçıda o səmimiyyət olarsa, ədəbi tənqid də mətnə və yazıçıya səmimi yanaşarsa, analitik düşüncənin inandırıcılığı duyularsa, dediyiniz mümkündür.
- Üstəlik, yazıçının qəbul etmək bacarığı və səmimiyyətini də əlavə edək...
- Bəli. Yazıçının qəbul etmək istəyi, marağı da varsa, əlbəttə, istənilən mətndə sizin arzu etdiyiniz effektlər əldə edilə bilər.
- Bildiyim qədərilə Elçinlə belə iş birlikləri olub.
- Buna iş birliyi demək, zənnimcə, düz olmazdı. Sadəcə, o zaman biz çox gənc idik - tələbə idik, aramızda bir Elçin artıq bədii yaradıcılıqla məşğul olurdu. Yeni hekayələr yazdıqca mənə, zövqlərinə inandığı başqa dostlara oxutdurardı. Onda mən tənqidçi olmasam da, ədəbiyyat haqqında müəyyən düşüncələrim vardı. Söhbətlər edərdik; söhbət də bir münasibətdir. Biz ədəbiyyat haqqında çox danışırdıq. Mənim Elçinin yaradıcılığına nə qədər təsirim olub-olmadığını deyə bilmərəm, amma onun mənim ədəbiyyatda formalaşmağımda, tənqidçi olmağımda böyük təsiri olub. Onun yaradıcılığının ilk illərində yazdığı əsərlərin bədii səviyyəsinin getdikcə artmasında, yeni-yeni çalarlar kəsb etməsində güclü mütaliə ilə yanaşı, ailəsinin və dostlarla söhbətlərin də, yəqin ki, müəyyən təsiri olub. Yazıçı vakuumda yaşamır...
- Yəqin ki, əsl dostluq münasibətlərinin təsirini nəzərdə tutursunuz?
- Yeri gəlmişkən, əslində, ədəbi tənqid elə dostluq səviyyəsində olmalıdır.
- Bəli, tənqidçi, əslində, yazıçının dostu olmalıdır. Yazıçı, bəlkə, fərqində deyil, amma yaxşı əsərə, uğurlu poetik tapıntıya, yaxşı sözə tənqidçi yazıçıdan, şairdən daha çox sevinir. Şəxsən məndə belədir...
- Mənim çox da olmasa, ildə bir-iki tənqidi yazım çıxır. Bəzən kino sənəti, bəzən teatrla, bəzən də hansısa kitabla bağlı. Amma gənclik illərində nisbətən daha çox idi onların sayı. Sizə deyim ki, tənqidçiyə söyən, qamçılayan tərəf kimi baxmaq düzgün deyil.
- Sovet dövründə olduğu kimi...
- Mən heç vaxt bəyənmədiyim, sevmədiyim yazıçıdan, əsərdən danışmamışam. Mənim üçün maraqsız olub bu cür əsərlər haqqında yazmaq. O əsər ki zəifdir, onun haqqında yazmasan yaxşıdır...
- Elçin bizim bildiyimizdir. Məsələn, son illər ərzində hansısa bir yazıçının əsəri haqqında fikriniz varmı ki, qəbul edilib, yaxud münasibətiniz normal qarşılanıb və bunun əsərə yaxşı mənada təsiri olub?
- Yox. Vaxtilə “Azərbaycan” jurnalında işləyəndə, 90-cı illərdə bizim görkəmli yazıçımız Əli Əmirlinin bir romanı var idi. Çox təəssüf ki, adını unutmuşam. Gözəl əsər idi. Əli Əmirli o vaxtlar əsasən nasir kimi çıxış edirdi. Təqdim etdiyi əsəri oxuduqdan sonra onunla xeyli söhbətimiz oldu. Ümumiyyətlə, Əli Əmirlinin yaradıcılığına marağım hər zaman olub. Bax, o romanın strukturu ilə bağlı müəllifə müəyyən düşüncələrimi dedim. Əli müəllim də nəzərə aldı. Hətta müsahibələrinin birində bunu qeyd etmişdi də. Bu müdaxilə hansısa böyük bir epizodu sonluğa keçirmək, yerini dəyişmək kimi qeydlər idi. Hətta onun yazıçı təxəyyülünü yenidən oyadan təkliflər də etmişdim. Əli müəllim o romanın strukturunda müəyyən dəyişikliklər apardı. Sonradan mənə təşəkkürünü də bildirdi. Yəni, demək istəyirəm ki, bu cür işləmək xeyirlidir. Bəzən deyirlər, redaktəyə nə ehtiyac var? Yazıçı yazıb, siz də çap eləyin, getsin. Doğrudur, heç də həmişə redaktə vacib deyil. Amma bəzən bu lazım olur. Yazıçı ilə işləmək prosesi, tənqidçi-yazıçı, redaktor-yazıçı münasibəti müəyyən yaxşı nəticələr verir. Yazıçı sənin dediklərinə səmimi yanaşırsa, dinləyə bilirsə... Bax, bayaq danışdıq ki, tənqidçi yazıçının dostu olmalıdır. Yazıçı da tənqidçiyə qarşı səmimi olmalıdır. Əgər belə deyilsə, münasibət alınmayacaq. Yazıçı “tənqidçi” dedikdə özünə qarşı rəqib, düşmən mövqedə durmuş kimisə təsəvvür edir. Bu, artıq formalaşmış təsəvvürdür. Halbuki, tənqid, əslində, təhlil deməkdir. Bizdə bunu başa düşmür və qəbul etmirlər. Mən bu istiqamətin tərəfdarlarındanam ki, tənqidçi hətta o ədəbi mətnin ikinci bir interpretasiyasını verməklə oxucuda ona qarşı maraq yaratsın. Tənqidçi yazıçı ilə oxucu arasında bir vasitəçidir. Daha o, özünün nəzəri biliklərini göstərmək üçün əsərdə olmayan şeylərdən uzun-uzadı dəm vurmamalıdır. Məqaləsini terminlərlə doldurmamalıdır. Hətta bəzi tənqidçilər bəzən o dərəcədə qızışırlar ki, ədəbi məclislərdə də terminlərlə danışırlar. Məşədi İbadın sözü olmasın, deyir, “Mən “Tarixi-Nadir”i yarıya qədər oxumuşam, sənin sözünü başa düşmürəm, bu avam camaat haradan başa düşsün”. Yəni belə olmamalıdır ədəbi tənqid. Ola bilsin, xatırlayacağım məqaləm tənqidi mətnin parlaq nümunəsi deyil, amma ilk tənqidi yazılarımdan olduğu üçün mənim üçün çox əzizdir: Elçinin “Açıq pəncərə” və “SOS” povestləri haqqında bir məqalə yazmışdım: “Doğmalar və yadlar”. “SOS”da bir ana obrazı var idi. O, qızının fəlakətə uğramasının qarşısını almaq üçün fəlakət siqnalı, SOS siqnalı verir. Mən onun hisslərini, məntiqini açmağa çalışmışdım. Elçin onu bir cür vermişdi, mən başqa cür izah etmişdim. İkinci bir interpretasiyada çözələmişdim mətni.
- Bu gün yazsaydınız, yəqin ki, başqa bir şey yazardınız.
- Bəlkə də. Yaxud Vaqif Səmədoğlunun “Yoldan teleqram” kitabı haqqında yazdığım məqalə... Orada da nə terminologiya var, nə də dolaşıq, qəliz düşüncələr. O şeirlər ədəbiyyatda böyük hadisə idi. İndi “izm”lərdən çox danışırlar. Əslində, o şeirlərin doğurduğu hisslərin, duyğuların gənc tənqidçi tərəfindən qəbulu və onun gözündə o metaforaların, o düşüncələrin təhlili idi əsas olan. Vaqif deyəndə ki, “doğuldum 39-da, tutuldum 37-də” - nə deməyə çalışıb - bunun çözümüdür. Bilirsiniz, əslində, əsl və yüksək poeziyanın dilini tənqidin dilinə çevirmək olmur. Tənqidçi buna cəhd edərsə, uğursuzluğa düçar olacaq.
- Ən yaxşı halda, şeirin fəlsəfəsini aça bilər.
- Bəli, ən yaxşı halda, mahiyyətini açacaq. Ona görə ki poeziya bütün sənət növlərinin içərisində ən yüksəyi, ən idealıdır. Yəni “Deyilmiş fikir ən yaxşı, ən ideal halda, bax, bu cür deyilə bilər” deməkdir. Şair bunu artıq deyib. Təzədən sən onu ha istəsən ki, açasan, xırdalayasan, yenə ondan yaxşı deyə bilməyəcəksən.
- Müqayisələr hər zaman mənim üçün maraqlı olub. Tutaq ki, 30 il bundan əvvəl də bu prosesin içində idiniz. Ovaxtkı ədəbi proseslə müasir ədəbi prosesi müqayisə edəndə hansı xarakterik cizgilər diqqətinizi çəkir? Sovet dövrünün ideoloji basqısı, senzurası və meydana çıxan çox gözəl ədəbi nümunələri, bədii mətnləri, ədəbi şəxsiyyətləri və azadlıq dövründəki sərbəstlik, amma bir o qədər də bizi təmin etməyən nəticələri...
- Mən ili bir qədər də uzatmaq istəyirəm. Bilirsiniz, yaradıcılıq aləmində çox qəribə bir effekt var. Onun adını tapmaq lazımdır. Senzuranın amansız, qılıncının dalının da, qabağının da kəsdiyi vaxt, “bunu demək olmaz”, “bunun adını çəkmək olmaz” deyildiyi zaman əsl sənət yaranırdı. Ümumiyyətlə, sənətin dili ezop dili olmalıdır. Həqiqətlər əsasən sətiraltı mənalarla deyilməlidir. Bu zaman metaforalar meydana çıxır, sənət dili yaranır, eyhamlar, işarələr, sətiraltı mənalar formalaşır.
- Demək istəyirsiniz ki, azadlıq sənətə mane olur?
- Mən də elə onu deyirəm də. Nədir bu effekt? - başa düşə bilmirəm. Yaxşı. Tutaq ki, azadlıq mane olursa, bu - söz azadlığı bizdə təzə şeydir, amma Argentinada, Amerikada, Çilidə söz azadlığı təzə məsələ deyil. Bəs orada necə olur ki, gözəl sənət nümunələri, şedevr əsər yaranırdı?
- Çox maraqlı sualdır.
- Bəli. Məncə, bu barədə düşünəndə belə qərara gəlmək mümkündür: azadlığı axıra kimi dərk etmək və onu yaşaya bilmək mədəniyyəti də olmalıdır. Artıq buna uyğunlaşmaq lazımdır. Azadlıq elə bir şey deyil ki, onu cins şalvar, krasovka kimi dükandan alıb ayağına keçirdin, vəssalam. Azadlıq sənə verilir, ya da özün onu qazanırsan, sən hələ uzun müddət ona alışmalısan. Bax, biz hələ də bunu yaşamağa çalışırıq. Məsələn, 90-cı illərdə, 2000-ci illərin əvvəllərində olan çaş-başlıq, qarışıqlıq, kobudluq, sözü ucuzlaşdırmaq, sözü qiymətdən salmaq cəhdi artıq geri çəkilməkdədir. Dünənki gənc yazıçılar bu gün artıq verilən azadlığı dəyərləndirmək, ürəyini boşaltmaq, könlündən keçəni bədii sözün gücü ilə yazmağa üstünlük verirlər.
- Bəlkə, bir az konkretləşdirək? Kimlərin adını çəkə bilərsiniz?
- Konkret. Şərif Ağayarın yaradıcılığı ilə bağlı bunu deyə bilərəm. Onun yazılarını kitablarında oxuyuram, izləyirəm. Onda istedad, Allah vergisi var və indiki Şərif 20 il əvvəlki Şərif Ağayar deyil. Halbuki, istedad əvvəllər də onda var idi. O artıq ölçü hissini daha həssas qavrayır, nə demək istədiyi özünə daha aydındır. Artıq xırda şeylərdən qaçmağa, kiməsə daş atmaqdan uzaq durmağa çalışır.
- Aqressiyadan uzaqlaşıb.
- Bəli, belə də demək olar. Sovet dövründən danışırıq. O zaman bir para yaxşı qurumlar var idi. İndi görürsünüz, radio və televiziyada şuralar yaradılır. Bu, yaxşı addımdır. Çünki ədəbi mühitdə anarxiyadır, kim nə istəyir yazır, çap etdirir. Mən neçə-neçə kitablara rast gəlmişəm ki, adi nəsil şəcərəsindən başqa bir şey deyildir. Biri, görürsən ki, atası haqqında fikirləri toplayır, kitab kimi təqdim edir.
- Razıyam sizinlə. Amma şura yaradılması o zaman effekt verə bilər ki, obyektiv fəaliyyət göstərsin. Həm də ora toplaşan adamlar həqiqi mənada dəyər verəcək insanlar olsunlar. Amma iş orasındadır ki, bizdə şura yaradıb bəzən dəxli olmayan adamları ora salırlar.
Davamı var
Mənbə: “Azərbaycan” jurnalı
