Kulis.az danimarkalı rejissor Lars von Trierin müsahibəsini təqdim edir.
– Antixrist - qorxu filmi üçün çox gözəl başlıqdır.
– Mən həmişə fikirləşmişəm ki, bu çox mükəmməl addır. Bu nə qorxu, nə də dini filmdir. Film üçün gözəl başlıq olduğunu deyə bilmərəm. Amma təklikdə ad çox yaxşıdır.
– Siz təxmin edirdiniz ki, “Antixrist” bu cür mübahisələrə səbəb olacaq?
– Sözün düzü, yox. Kanndakı insanların filmi bəyənib bəyənməyəcəklərini artıq əvvəlcədən bilirdim. Ancaq çox az ölkə filmə qadağa qoydu. Avropadan təkcə Almaniyada film qadağan olunmuşdu. Amerikanı isə dəqiq bilmirəm. Bu mənim üçün böyük problem deyil.
– Uillyam Defonu filmdə çəkilmək üçün necə razı saldınız?
– Əslində, biz daha gənc insanlarla işləməyi nəzərdə tutmuşduq. Amma Uillyam mesaj yazdı ki, mənə uyğun bir filiminiz varsa oynamaq istəyirəm. Mən də razılaşdım.
– Bu doğrudur ki, Eva Qrin qadın rolunda oynamaq istəyib?
– Qadın aktrisa tapmağa çox vaxt sərf etdik. Bəli, Eva Qrin bu rolu istəmişdi. Çox müzakirələrdən sonra onun menecerləri bu işi istəmədiyini dedilər. Düz iki ayımız boşa getdi. Dəli olmuşdum.
– Şarlotta ağlınıza necə gəldi bəs?
– Şarlotta özü gəldi və dedi ki, mənim üçün nə rol olduğu fərq etməz, təki sizin filminizdə oynayım. Mən də fikirləşdim ki, o artıq qərarını verib. Beləliklə də ortada heç bir problem qalmadı.
– O, çılpaq səhnələr və filmdəki şiddətə görə heç bir narazılıq etmədi?
– Ssenarini oxuduqdan və mənimlə olan müzakirələrdən sonra filmi necə çəkəcəyimi anladı. Onun beynində heç bir şübhə yeri qalmadı. Bu fantastik bir şey idi. O, Kannda ən yaxşı aktrisa mükafatına layiq görüləndə çox sevindim. Utancaq Şarlotta üçün çox cəsarətli rol idi.
– Seks səhnələri üçün nə deyə bilərsiniz?
– Porno aktyorlardan istifadə etdik. Gülməli idi. Onun masturbasiya etdirdiyi sənhnədə qanın gəlməsi zamanı yenə davam edirdilər. Heç nə anlamırdım. Sonra mənə dedilər ki, porno filmlərdə rejissor dayan deməyənə qədər dayana bilməzlər.
– Tamaşaçının filmdəki şiddətə qarşı fikirləri sizi narahat edirdi?
– Bəli, əlbəttə ki. Amma sizin gördüyünüz ən xırda addımlar belə real həyatdan idi. Siz nəyisə edirsinizə bunu xoşlayıraq edirsiniz. Amma bunu yazıya köçürəndə məhdudiyyətlər yaranır. Çox qəribə vəziyyətdir.
– Uzun müddət depressiyadan əziyyət çəkmisiniz. Bu filmlərinizə nə dərəcədə təsir göstərib?
– Mən film çəkməyə çalışan, aktyorlar və filmin sayəsində həyatda qalan qocaya bənzəyirəm. Əlimdən gələnin ən yaxşısını etmişəm deyə bilmərəm. Eyni anda iki iş görə bilmirdim. Mental tutumum buna icazə vermirdi. Bir neçə illər terapiya aldım.
– İnsanlar sizi qadın düşməni olaraq günahlandırırlar. Siz arvadınızdan film haqqında nə fikirləşdiyini soruşmusunuz?
– Demək olar ki, yox. Ona inanmıram. Əvvəllər o, mənə deyirdi ki, sən niyə depressiyaya düşürsən? Ən yaxşı filmi sən çəkmisən. Mən deyirdim ki, sən hələ filmi görməmisən bu cür nəticəyə necə gələ bilərsən? O, isə bilirəm, bilirəm deyirdi. Belə olan halda ona necə inana bilərəm? Gördüyüm hər şeyə pozitiv yanaşır. Mən arvadımı çox sevirəm. Məni hər zaman, hər işimdə dəstəkləyir. Sadəcə olaraq ona yalnız bayaq dediyim məsələlərə görə inanmıram.
– Sizin filminizə nifrət edəcəklər deyə bir narahatlıq keçirdiniz?
– Mən özümü bir tamaşaçı kimi hiss edirəm. Nə cür bir film görmək istəyərəm? Təhrik edilməyi hansı formada xoşlayaram? Bəziləri mənim fikirlərimlə razılaşır, bəziləri isə yox. Bəziləri mənimlə eyni fikirdə olduğu üçün tanrıya təşəkkür edirəm. Hollivud geniş bir kütlə üçün film çəkir və bu hamını güldürür. Eyni şey mənə aid deyil. Mümkünsüzdür.
– Kanndakı film kritiklərin tülkünün danışmağına görə gülüşdükləri sizə pis təsir etdi?
– Məncə gülüşdən gülüşə fərq var. Kim ki əvvəlcədən mən buna nifrət edəcəm deyirsə onun gülüşü tamam ayrıdır.
– Tülkü zarafat idi?
– Yox, bu mənim şaman səyahətlərimdən gəlir. Bu təyyarəyə minməyə bənzəmir. Düzdü hələ də təyyarədən qorxuram. Nağara səsləri eşidirsən və transa keçirsən hansı ki, səni paralel dünyaya aparır. Orada mən o tülkü ilə danışdım və o məndən informasiya tələb elədi.
– Başqa nəsə dedi?
– İlk tanış olduğum tülkü qırmızı rəngdə idi. O, özünü hissələrə böldü. Və daha sonra bir çox tülkü ilə qarşılaşdım. Balaları olan gümüşü tülkülər mənə dedilər ki, birinci tanış olduğun tülküyə inanma. Maraqlı idi.
– Bu film də şamanvari səyahət idi?
– Əla olardı, lakin şamanvari səyahət şəxsi məsələdir. Orada dinə aid heç bir şey yoxdu.
– Sizin şamanvari heyvanınız hanısıdır?
– Su samuru. Bu sizin qərar verəcəyiniz bir şey deyil. Anidən olan bir şeydir.
– İndi nə ilə məşğulsunuz?
– Bilmirəm, həqiqətən bilmirəm. Başqa bir film çəkmək haqqında belə fikirləşmirəm. Bağbanlıqla məşğulam. Bağda otururam hüzurverici təsir bağışlayır. Bacardıqca vaxtımı təbiətdə keçirdirəm. Orada özümü yaxşı hiss edirəm.
– Özünüzü əngəlləyən bir çox konseptual filmlər çəkmisiniz. İndi isə, gələcəyə aid beynində yeni motivlər olan Trier qayıtdı. Niyə geri döndünüz?
– Hər şey mənə motiv kimi görünürdü hətta döşəmədəki təbaşir cizgiləri belə. Amma mən (tərəddüd edir) özümü yaxşı hiss etmirdim, depressiyadaydım. Həqiqətən də ən dibə vurmuşdum. Şübhələnirdim ki, bir də heç vaxt film çəkə bilməyəcəm. Amma cavanlığıma aid olan bir neçə materialla geri qayıtdım. Mən Strindberqi (Avqust Strindberq, İsveç dramaturqu) çox sevirdim. Geri dönməyimə səbəb də o, oldu. Bir insan kimi xüsusilə çox möhtəşəm idi. Sonra film çəkməyə qərar verdim. Mən əvvəl bu haqda heç danışmamışdım. Sözlə ifadə etmək mənə çətin gəlirdi. Səbəbləri suda batırmalı idim.
– Xaos hökm sürür...
– Bəli (gülür). Bir yerə toplamağa çalışdığım motivlər çox idi. Həmçinin sadəcə iki obraz haqqında film çəkmək mənə maraqlı gəldi.
– Evlilik həyatından səhnələr... (İngmar Bergmanın “Scenes from a Marriage” filmi nəzərdə tutulur)
– Hə, evlilik həyatından səhnələr amma başqa formada. O film xoşuma gəlmişdi. Möhtəşəm idi.
– Ancaq bu evlilik Strindberqsayağı idi nəinki Berqmansayağı.
– Hə, onlar Strindberqdə daha hündür pilləkəndən aşağı itələndilər.
– Sizin filminizin qadına baxışı Berqmandan daha çox Strindbergdən irəli gəlir.
– Bəli, deyəsən bu sual mənə yenidən verilir; mənim qadınlara baxışım. Mənim həmişə cütlüklər arasında olan döyüşə romantik bir nöqteyi nəzərim var hansı ki, Strindberq də həmişə bu haqda yazıb.
– İndi siz janr filmləri çəkirsiniz - çox böyük dırnaq içində. Eyni hekayəni deməyə davam edirsiniz, başqa yolla, başqa bucaq altında, digər başqa rejissorların etdiyi kimi. Janrlara qarşı münasibətiniz necədir? “Dalğaıarı aşaraq” melodramdır, “Qaranlıqda rəqs” isə musiqili janrdadır. “Antixrist” isə qorxu janrında. Nə deyə bilərsiniz sizin janrlara qarşı münasibətiniz romantikdir ya janrlarla oynayırsınız?
– Janrlar ilham mənbəyidir. Mənim hekayəm demək olar ki, həmişə eyni olub. İndi bunun fərqinə daha çox varıram. Mən yəqin ki, heç vaxt eyni janrda davam eliyə bilməyəcəm. Çünki fikirləşirəm ki, onlara nə isə əlavə etmək lazımdır. Mən aşbaz olsaydım, öz üslubumda klassik qızardılmış donuz əti eliyərdim.
– Beləliklə, siz özünüzə bu cür kömək edirsiniz, beyninizdə yaratığınız oyuncaq dünyasını tamamilə real həyata köçürdürsünüz.
– Mən universitetdə “Film Dərsi” fakültəsində oxumuşam. Üslub filmlərə xüsusi marağım olub. “Asfalt cəngəllikləri!” filmi nuar janrında möhtəşəm idi.
– Ancaq sizin filmlərinizə baxan tənbəl biri də mövcud olan bütün üslubları, janrları orada görə bilər.
– Bəli, hamısı eyni filmdə (gülür). Amma mənim müxtəlif üslublara qarşı xüsusi bir sadiqliyim yoxdur. Mən onları bir-birilərinə bir az sürtünəndə daha çox xoşlayıram.
– Bəziləri deyir ki, siz həddindən artıq günahkar həzzə bütün filmlərinizdə bir tabu olaraq yanaşırsınız - pornoqrafiya.
– Bir az o janrdan istifadə etmişəm, xüsusilə “İdiotlar”da. Cinsəllik və qorxu bir yolla bir-biri ilə əlaqəlidir. Pornoqrafiyaya gəlincə, əmin deyiləm. Bu pornoqrafiyadır ki? Bəlkə də. Pornoqrafiya həmişə mənim ürəyimi sıxıb. Porno filmlər qazanc üçün çəkilmiş şeylərdir. Onlar dəhşətli dərəcədə kobud görsənirlər.
– Qorxu və porno filmləri ikisi də tamaşaçını bir növ həyəcana salır. Qorxulu filmdə bu qorxudur. Porno da isə şəhvətdir. Və bu ikisi dəhşətverici həyəcanda birləşərək hansının passiv ağrı çəkmək, hansının aktiv şəhvət olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik yaradır.
– Çox gözəl dedin. Bu cür ifadə edə bilməzdim heç vaxt.
– Pozitiv təcrübədən keçən şey arzudursa, neqativ şəkildə təcrübədən keçirilən şey isə qorxudur. Sizin filmləriniz tamaşaçıda oxşar effekt yaradır. Bu sizin şüurlu şəkildə mübarizə apardığınız bir şeydir ya şəxsi emosional ifadə tərzinizdir?
– Çətin sual soruşdunuz. Amma əlbəttə ki, əsas fikir olduqca maraqlıdır. Mən tamaşaçının emosiyalarına təsir edəcək filmlər çəkməyə çalışmışam. Ancaq bunu özüm üçün bir motiv yaradaraq başlamışam. Bir az yalan kimi görünsə də demək istəyirəm ki, film çəkərkən tamaşaçını öz şüurundan uzaq tutmaq istəmişəm. Əsas olaraq yaratdığım motivlərdə özümü qane etməyə üstünlük verirəm. Həmçinin mən inkar edə bilmərəm ki, onlar sırf hansısa duyğunu yaratmaq üçün çəkilib.
– Bu film dəhşətli dərəcədə mənə qorxulu təsir bağışlayır. Səhnələr ağlımdan çıxmır, məni silkələyirdi. Əgər o motivləri beynimdə yaratsaydım onların emosional dəhşətləri ilə üz-üzə qalardım, nəticədə də əsəb və depressiyadan əziyyət çəkərdim.
– Kino reallığın solğun güzgüsüdür. Siz kinoteatrda oturub ağlayırsınız, bu da real həyatda yaşadığınız emosional hisslərin əksidir. Əgər biri qorxu hiss edirsə demək bu hiss mövcuddur və o, bunu yaşayıb nə vaxtsa və filmə baxarkən də həmin hissləri yenidən oyanır. Amma filmin hissləri oyatmaqdan əlavə daha başqa kefiyyətləri də var. Edvard Munkun “Qışqırıq” tablosunu götürək, mənim oğlum da o rəsmi çəkmişdi. Hayqırış, emosiya ilə bağlı bir haldır amma insanlar muzeydə onu görəndə qışqırmırlar.
– Sizin filmləriniz bir növ hayqırışdır?
– Hə. “Antixrist” qışqırığa daha çox yaxınlaşıb. Mən özümü pis hiss edən bir anda bu film ortaya çıxdı. İlham sizin öz qorxularınızdan, öz hisslərinizdən yaranan bir şeydir. Bütün hər şeyin başlanğıc nöqtəsidir. Amma həmin hisslər sonra tamam başqa forma alır. Bu rejissorla tamaşaçı arasında telepatiya yaratmaq kimi bir şey də deyil əslində. Niyə məhz qorxu janrı-heç özüm də əmin deyiləm bunun nə olduğuna- ancaq özümə də maraqlıdır ki, müxtəlif şeyləri bir yerə yığa bilmişəm.
– Məni sizin yenidən romantik, katolikliyin qalıqları da olan simvolik bir tərzdə görmək rahatlatdı.
– Bəli elədir. Analiz edə bilməsəm də görüntü olaraq biz demək olar ki, romantik üslubdayıq.
– Siz deyirsiniz ki, film həyatın solğun güzgüsüdür. Qorxu filmlərindəki həqiqət-həyatdakı paranoyak təcrübədir. Ətrafınızda baş verən hər cür depressiv şeylər sizi passiv bir tamaşaçıya çevirir. Bu bir növ qaranlıqdakı qorxuya bənzəyir hansı ki, sizin filmlərinizdə təkrar-təkrar göstərilir. Protoqonist yanır ancaq yenə də qorxu içində sağ qalmağı bacarır.
– Unutma, Mən Edqar Allan Ponu oxumuşam, bilirsən o özü də romantk olub.
– Bu yaxşı haldır ki, sizin filmləriniz qaranlıqdakı qorxunu ifadə edir. Tamaşaçı sizin filmlərinizə baxarkən tez hisslərə qapıla bilər, incinə bilər.
– Bir dəfə teatrla işləmək ağlıma gəlmişdi çünki teatrda o qorxunu daha çox yaşayırsan nəinki kinoda. Mən “The Exorcist”in yeni versiyasını çəkmək isəyirdim, kinoda olarkən özümü xəstə kimi hiss edirdim amma bu teatrda daha da artırdı, çünki teatr canlıdır. Teatra getmək mənə canlı qorxulu ssenari təsiri bağışlayır. Biz indi tamaşaçını müzakirə ediriksə onu deyə bilərəm ki, bu yalnız filmin bir hissəsidir. Filmdə yaratmağa çalışdığım motivlərlə özümü rahat hiss edirəm. Eyni şeyi “İdiotlar”da və başqa filmlərimdə də etmişəm. Amma sırf “Antixrist” filmi mənim gəncliyimlə əlaqəli olan hadisələrdir.
– Siz ilk səhnədə uşaqla tanışlığı verdiniz, hələ heç bir şeyi bacara bilməyən körpə, valideynlərinin seksual münasibətləri ona gizli qalır. Uşaq nə baş verdiyindən xəbərsizdir. Amma siz yenə də bu səhnəyə baxarkən iki hisslə qarşı qarşıya qalırsınız. Qorxu və şəhvət (arzu). Freydə görə hər şeyin ilkində ana dayanır və bütün qorxuların sonluğunda da.
– Aha, qulaq asıram.
– Yaxşı, ən pis suala gəlsək, bu film bir növ terapiyadır. Ancaq filmdəki terapist terapis kimi görünmür. O daha çox sadist təsiri bağışlayır. Elədir?
– Mənim terapiya ilə bağlı bir çox təcrübəm var. Əgər sənin qayadan yıxılmaq kimi bir qorxun varsa, onlar səni qayadan üzü aşağı itələyirlər. Və bu da qorxunun sonu deməkdir. Görünüşdə bu uğurlu terapiyadır. Əlbəttə bu qayanın hündürlüyünə görə dəyişə bilər. Filmlərimdəki kişi protoqonistlər bir növ idiotdular. Heç bir zibil qandıqları yoxdu. “Antixrist”də hər şeyi zibilə çevirirlər. Qorxuya gəldikdə isə həmin qorxu bir başqadır, həqiqət isə tamam başdır. Qorxu dünyanı dəyişə bilər. Məncə dəyişir də...
– Filmdəki obrazlar tamamilə iflic halındadılar. Bir yerə sıxılıb qalmış, imkanları məhdud və reallığı dəyişmək şansları çox azdır. Katoliklik filmin içərisinə necə daxil ola bilib? Filmdə katolikliyə aid çox şey var.
– Bu suala cavab verə bilməyəcəm. Mən çox pis katolikəm və getdikcə ateist olmağa başlayıram.
– Amma hələ də inancı olmayanlar üçün ən sevimli dindir çünki ifadə tərzi sarıdan boldur. Nəyisə ifadə etmək üçün ən gözəl və rahat yol katoliklikdən istifadədir.
– Bəli, elədir ki, var. Onlar insanları cəzb edirlər, elə məni də. Amma ümümilikdə din lazımsız şeydir, dəqiq bilirəm elədir.
– Bütün bu dinin əlamətlərini “Dalğaları aşaraq” və “Antichrist”də görə bilərik.
– Mən Nitşenin “Antixrist”in 12 yaşımdan bəri yatağımın yanındakı stoldan ayırmıram. O, orada xristianlıqla bağlı çox şeyi göstərib.
– Aha, siz “İblisi qovan”ı filmə köçürməkdən danışdınız. Siz dua oxuyaraq öz şeytanlarınızı yox edirsiniz? Bu dua etməyin bir yoludur?
– Amma bu şeytan adlandırdıqlarınız mənim dostlarımdır. Bəlkə də film çəkmək üçün ən böyük üstünlükdür. Siz onunla qarşılaşarkən ağrı çəkirsiniz amma bu filmdə tamam başqa rola bürünür. Siz onu filmdə verəndə o sizin dostunuz kimi görünməyə başlayır. Yəqin ki, Munk bu hissi “Qışqırıq”da daha yaxşı bilir. Munk sağalmaq üçün Danimarkaya Dr. Jacobsonun yanına gəlir. O iki böyük sənətkarı sağaltmış biridir, Strindberq və Munk. Onlar tamamilə dəyişdilər. Munk daha da pisləşdi. O, Danimarkaya gəlməzdən əvvəl daha çox marağa sahib idisə bu hiss sonradan yoxa çıxdı.
Doğrusu çox maraqlıdır. Əgər dedikləri doğrudursa, dəlilik azalmağa başayanda gördüyün işin dəyəri də azalır.
– Sizcə bu dəyərli bir şeydir?
– Demirəm bu çox qiymətli bir hissdir. Özümü təkrar etmək istəmirəm amma mən özümü həqiqətən çox pis hiss edirəm.
– Paranoyaya qayıdaq. Hisslərdə əziyyət çəkmək-qorxu hissi də an başda yer alır və nəzarəti əldə saxlayır. Başqaları tərəfindən qorxu hissindən əziyyət çəkməkdənsə siz özünüzü əsas yerə qoyub başqalarını idarə edirsiniz? Siz ona görə film çəkərkən sakit və razı görkəmdə olursunuz?
– Mən həmişə eyni olmuşam amma bu səfər yox. Film çəkmək kimi bir qorxum yoxdu. Mən deyəcəyim bir şeyə görə sonrakı mühakimələrdən də çəkinmirəm. Bu səfər orda olmaqdan qorxuram amma. Bu dağdakı böyük bir klaustrofobiya təsiri bağışlayır və mən də mərkəzdəyəm. Filmi bitirdiyimizə görə artıq rahatlaşmışam. Mənim başqa filmlərim daha çox oyuna oxşayır. Rejissor nəyi harda necə edəcəyini deyir, vəssalam.
– Belə deyə bilərəmmi ki, siz möhtəşəm bir sənət əsəri ilə geri dondünüz?
– Bayaq dedim ki, cavanlığıma aid bir çox şeyi özümlə bir yerdə gətirdim. Hansılar ki, işıqlandırmağa çalışdığım mövzular olub. Utandırıcı olsalar da… İndiki vəziyyətimdə mən xoşbəxt deyiləm.
– Bunun yaşlanmaqla bir əlaqəsi var?
– Hə, mən də belə fikirləşirəm.
– Neçə yaşınız var?
– 53 olacaq!
İngiliscədən tərcümə: Mənzər İsmayılova
