Kulis.az filologiya elmləri doktoru, professor Cəlal Qasımovun "Cavid öz qəhrəmanlarını nə üçün uzaq ellərdən və uzaq illərdən seçirdi?" adlı yazısını təqdim edir.
Keçən əsrin 20-ci illərindən ortaya atılan Hüseyn Cavidin qəhrəmanlarının uzaq ellərdən və uzaq illərdən gəlməsi məsələsinə az qala ritorik sual kimi yanaşılıb və demək olar ki, cavab axtarılmayıb. Həm də belə bir fikir formalaşdırılıb ki, guya bu ideya Səməd Vurğunun düşüncələrinin məhsuludur. Lakin S.Vurğuna qədər, yəni poetik örnəyə çevrilməyənə qədər həmin fikirlər bu və ya digər dərəcədə ədəbi tənqidin diqqətini cəlb etmişdi. Səməd Vurğun bu fikir və mülahizələri sadəcə poetikləşdirmişdir desək, yanılmarıq.
Nümunələrə fikir verək:
«Əcəba Cavidin hankı bir əsəri yaşadığı mühitin, içində dolandığı xalqın, cəmiyyətin, xüsusilə Azərbaycan türk xalqının ifadeyi-hal və keyfiyyətidir. Qoy bir nəfər çıxsın və barmağını uzadaraq tərəddüdsüz, Cavidin filan yazısı cəmiyyətimizin ifadeyi-hal və keyfiyyətidir, söyləsin. Bunu kimsə deyə bilməz»... «Nə olursa-olsun, hər halda Cavid burada, Azərbaycanda yoxdur»… «Türkiyənin ziyalı olaraq, daha doğrusu, planetlərin birindən əsərləri üçün mövzu arayır. Ona Azərbaycan mövzuları əl vermir»… «Cavidin əsərləri mühit və cəmiyyətimizin ifadeyi-hal və keyfiyyəti deyildir» (C.Cabbarlı).
«Şübhəsiz ki, məmləkətin son hadisələrindən az mütəəssir olan bu ədəbiyyat zümrəsi, təəssüflə deməliyəm ki, kəndisini bitərəf bir cəbhəyə doğru çəkir. İlhamını ya əski Turan istilalarından («Topal Teymur»), ya əski Ərəbistan çöllərindən («Peyğəmbər») alır» (Ə.Nazim).
«Hüseyn Cavid öz ədəbi icadı üçün köhnə mövzular axtarır və öz yaradıcılığı üçün «İblis», «Peyğəmbər», «Şeyx Sənan», «Keçmiş günlər» kimi köhnə mövzuları intixab edir» (Ə.Şərif).
Mustafa Quliyev «Knyaz» əsərinin ədəbi həyata gəlişi münasibəti ilə yazırdı:
«Nəhayət, Azərbaycan şairi Hüseyn Cavid bizim inqilab qatarımıza oturdu… Cavid inqilabi yaşayışımızı həqiqi surətdə təsvir etməyə başlamışdır. Hüseyn Cavid dəli Knyazdan dəli xanlara keçməli, inqilabçı türk həyatını, Azərbaycan əməkçilərinin mübarizəsini təsvirə başlamalıdır» (Mustafa Quliyev).
H.Cavid «uzaq mühitlər və mövzular ətrafında dolaşır» (B.Çobanzadə «Azəri ədəbiyyatının yeni dövrü»).
«Cavid Azərbaycan şairidir. Lakin Azərbaycan həyatından çox az yazır» (S.Şamilov “Ədəbiyyat qəzeti”, 27 mart 1937-ci il).
Əkrəm Cəfər 1930-cu ildə Moskvadan yazdığı “Cavidə açıq məktub”unda da böyük şairə xitabən “Şeirlərim şeirlərinlə vidalaşdı, gedib girdilər komsomola!” - deyərək onu “köhnə şair” adlandırırdı. Burada Əkrəm Cəfərin ağrıları da aydın görünür. O başa düşürdü ki, Cavid əfəndi ilə vidalaşmaq milli düşüncə, milli burjuaziya ilə vidalaşmaq idi. Bu misraların alt qatında şairin sistemə üsyanını, Caviddən ayrılığın tragik-dramatık situasiya olduğunu da aydın görmək olur.
Və nəhayət, Cəməd Vurğunun hamının bildiyi məşhur misraları:
Nədən şeirimizin baş qəhrəmanı
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan,
Bəs mənim ölkəmin varlığı hanı?
Böyük bir şairin yazdığı dastan
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan.
Cavid əfəndinin əsərlərinin mövzu və süjet xəttinin «gah İrandan, gah da Turandan» gələn Hüseyn Cavidi yalnız Azərbaycanda deyil, bütövlükdə türkün içində, sözün daha geniş mənasında Şərqdə, hətta Qərbdə axtarmaq lazımdır. Böyük mütəfəkkiri bu prizmadan dəyərləndirəndə Cavid qədər türk ruhuna, türk həyatına və türkün taleyinə yaxın olan sənatkar elə bir də Cavidin özüdür. Bütün bunlar Hüseyn Cavidin Azərbaycanda və azərbaycanlı olmasına mane olmur, bəlkə də onu daha çox milliləşdirir və azərbaycanlı edir. Cavidin Azərbaycan dramaturgiyasına gətirdiyi ən böyük yeniliklərdən, ən böyük xidmətlərdən biri də Şərqin və Qərbin Azərbaycan ədəbiyyatına və dramaturgiyasına daxil olması idi.
Fikrimizcə, Azərbaycan reallıqlarını, Azərbaycan mühitini, 1920-ci illərdə gedən ictimai-siyasi prosesləri, həmin cəmiyyətin «ifadeyi-hal və keyfiyyətini» romantik Cavid qədər dəqiq müşahidə və təsvir edən ikinci bir sənətkar olmayıb. Etiraz doğuran o idi ki, Cavid bolşeviklərin diqtə etdiyi sovet reallığını, sovet həyat tərzini təsvir etmirdi. Yuxarıda da deyildiyi kimi uzaq keçmişdən aldığı «Şeyx Sənan»ı, «Peyğəmbər»i, «Topal Teymur»u ədəbiyyata gətirirdi. Sovet traktoru, sosializm quruculuğu, Stalin, Lenin isə kənarda qaldı. Daha doğrusu, cəmiyyət sovetləşsə də, kolxozlaşsa da, sənayeləşsə də, NEPləşsə də, Leninləşsə də, Stalinləşsə də, Cavid özü kolxozlaşmırdı, sovetləşmirdi, Leninləşmirdi, Stalinləşmirdi…
Cavid Əfəndinin qəhrəmanlarının uzaq ellərdən və uzaq illərdən gəlməsi romantizmin prinsiplərindən, türk romantik ənənələrindən gəlirdi. Unutmaq olmaz ki, Cavid üç mədəniyyətin - İran, Ərəb və Türk mədəniyyətlərinin daşıyıcısıydı. Ona görə də o, türk-müsəlman mədəniyyətini, bəlkə də belə demək daha doğru olar, Şərq və Qərb mədəniyyəti ilə vəhdətdə təqdim edirdi. Fikrimizcə, ədibin qəhrəmanlarının gah İrandan, gah da Turandan gəlməsinin əsas səbəblərindən biri də bu idi.
Cavidin qəhrəmanlarının uzaq ellərdən və uzaq illərdən gəlməsi onu formalaşdıran türk-islam mühitindən qaynaqlanırdı. Digər bir mühüm məqam ondan ibarətdir ki, mütəfəkkir Cavid üçün VƏTƏN içində yaşadığın deyil, içində yaşatdığındır. İçində yaşadığın VƏTƏN sərhəddən, içində yaşatdığın VƏTƏN isə milli yaddaşdan başlanır. Cavidi ittiham edənlər üçün VƏTƏN sərhədin içindəki, Cavid üçün isə həm də çölündəki idi. Deməli, Cavidin ədəbi qəhrəmanları da İrandan və Turandan deyil, eyni mənşədən, eyni kökdən, eyni şəcərədən - milli yaddaşdan, doğma diyardan gəlirdi. Məqsəd də bu idi; Cavidin TURAN boyda olan VƏTƏN əxlaqını, VƏTƏNÇİLİK düşüncəsini yaddaşdan qoparıb Azərbaycan SSR-in coğrafi hüdudları boyda və biçimdə etmək. Bütün bunlar göstərir ki, Cavid Vətəndən uzaq deyildi, əksinə VƏTƏNƏ, bəlkə də, hamıdan və hər kəsdən daha yaxın idi. Çünki Cavid əfəndi üçün Vətən sözün geniş mənasında Turan, Cavidi ittiham edənlər üçün isə SSRİ idi.
Əslində uzaq ellərdən və uzaq illərdən gələn qəhrəmanlar Cavid əfəndinin turançılıq idealının sistemlləşdirilmiş özünü ifadə forması idi. Yəni o, bununla Turan dövlətinin ədəbi coğrafiyasını, ədəbi xəritəsini cızırdı. Bəzilərinin köhnə hesab etdiyi bu mövzular mütəfəkkir dramaturqun yaddaşdan qaynaqlanan müasirliyi idi. Çünki Cavid «Şeyx Sənan», «Peyğəmbər», «Topal Teymur», «Səyavuş», «Xəyyam» və başqa bu kimi əsərlərində köhnə mövzulara toxunmur, əksinə, türkün dünəni ilə bugunkü tarixi və taleyi arasında paraleliklər aparır, türkün milli mənəvi əxlaqi dəyər və sərvətlərini müdafiə, eləcə də özünəməxsus şəkildə mühafizə edirdi. Başqa sözlə desək, tarixiliklə müasirliyin vəhdətini yaradırdı.
H.Cavid düşüncə və təfəkkür azadlığını qoruyub saxlayan sənətkar idi. Onun bir çox müasirlərindən ən böyük fərqi də bu idi. Təfəkkür və düşüncə azad olanda nə əsər, nə də müəllif zaman və məkan tanımır. Elə total sistem də məkan və zaman tanımayan sənətkarı və onun əsərini qəbul etmir, hər ikisini ləkələyib kənara atır. Sistem dəyişəndə isə Cavidlər yenidən doğulur və həmişəyaşarlıqlarını təmin edirlər. “İblis - İmperiya dərk ediləndə rədd edilir, Mütəfəkkir – Cavid dərk ediləndə qəbul olunur” tezisi də özünü bu zaman bir daha təsdiqləyir. İdarə və iş üsulu totalitarizm olan sosializm bizdən uzaqlaşdıqca Cavidi və Cavidləri bizə yaxınlaşdırır.
