Kulis.az “Azərbaycan” jurnalına istinadən görkəmli tənqidçi, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi Vilayət Quliyevlə tənqidçi Nərgiz Cabbarlının söhbətini təqdim edir.
- Gəlin yenidən ötən illərə qayıdaq. Sizin nəslin tənqidçilərinin böyük əksəriyyəti bir müddət sonra tənqiddən uzaqlaşdılar. Əslində, bu, hər zaman müşahidə edilən proses olsa da, məhz sizin nəslin tənqidçi nümayəndələrinin bu uzaqlaşması tənqidə böyük zərbə oldu: Akif Hüsyenli, Nizaməddin Şəmsizadə, siz və başqaları. Bu uzaqlaşmaya baxmayaraq, ədəbiyyatın dəyərləndirilməsi “xəstəliyi” narahat etmir ki sizi? Məsələn, hansı əsərlər haqqında yazmaq istəyi hiss etmisiniz son zamanlar?
- Baxın, Nərgiz xanım, heç özünüz də fərqinə varmadan sualı çox dəqiq ifadə etdiniz – yəni içi mən qarışıq, adlarını çəkdiyiniz müəlliflərin fəal ədəbi həyatdan uzaqlaşmalarının, sadəcə, tənqidə zərbə olduğunu dediniz. Yəni bütünlükdə ədəbiyyata, ədəbi prosesə yox! Elə isə, onda çətin də olsa, etiraf etmək lazımdır ki, ədəbiyyat bu ayrılıqdan və uzaqlaşmadan böyük sarsıntı keçirməyib.
Məncə, sualın daha dəqiq cavabını tənqidçilərdən yox, bir vaxt onların əsərləri haqqında söz deməyə, münasibət bildirməyə çalışdıqları yazıçı və şairlərdən soruşmaq lazımdır. Soruşmaq lazımdır ki, məsələn, Akif Hüseynovun, yaxud Nizaməddin Şəmsizadənin susması, bir kənara çəkilməsi onlar üçün hər hansı diskomfort yaradıbmı? Bu tənqidçilərin fikirlərinə, məsləhətlərinə ehtiyac duyurlarmı? Ürəklərindən “Kaş yazdığıma filankəs dəyər verəydi, onun zövqünə, səviyyəsinə inanıram” fikri keçibmi? Onları yenidən fəal ədəbi həyata qaytarmaq üçün hər hansı bir təşəbbüs göstəriblərmi?
Düşünmürəm. Çünki bizdə hələ də “yazıçı yazır, oxucu oxuyur” prinsipi şüurlara hakimdir. Belə olanda tənqidə, üstəlik də, yazıçıya dərs vermək, onun xətrinə dəymək fikrinə düşən tənqidçiyə nə ehtiyac?
Tənqidi – istər məişət səviyyəsində olsun, istər yüksək siyasət dairələrində olsun – heç yerdə sevmirlər. Nə Qərbdə, nə də Şərqdə. Sadəcə, Şərqdə ona daha ağrılı yanaşırlar, az qala, düşmən münasibət sərgiləyirlər. Amma unudulur ki, tək ədəbiyyatda, ümumiyyətlə, cəmiyyətdə sağlam, obyektiv tənqid olmayanda onun yerini saxta tərif, daha pisi isə, yarınma, məddahlıq və yaltaqlıq tutur. Bu isə, nəticə etibarilə durğunluğa, reqressə aparıb çıxarır.
Doğrusunu deyim ki, indi istər şeir, istərsə də nəsr olsun – müasir ədəbiyyat nümunələrinin dəyərləndirilməsi “xəstəliyindən” uzağam. Mütaliəyə yalnız zövq almaq, mənalı vaxt keçirmək vasitəsi kimi baxıram. Onu ədəbi təftişə çevirmək istəmirəm. Sadəcə, buna vaxtım yoxdur. Ən başlıcası isə, lüzum görmürəm.
- Bir polemika təklif edərdim sizə. N.Şəmsizadənin (bir çoxlarının təsdiq etdiyi) “müasir dövrdə ədəbi tənqid yoxdur, meyarsızdır, zəifdir” düşüncəsi ilə... Daha dəqiqi, o, ədəbi tənqidin öz nəsli ilə tamamlandığı qənaətindədir...
- Qədim dostum Nizaməddin, deyəsən, həm özü, həm də mənsub olduğu ədəbi nəsil haqda çox yüksək fikirdədir. Bu gün daha çox məmur kimi tanınsam da, dediyiniz kimi, məni də o sırada görürsünüz. Əgər belədirsə, öz payıma deyə bilərəm ki, qətiyyən heç bir şeyin mənimlə qurtardığı iddiasında deyiləm. Ümumən belə fikri absurd sayıram. Yüz illər bundan öncə böyük Nizami də şairlik xülyasına düşən oğlunun başına ağıl qoyaraq yazmışdı ki, “şeirdən ucalıq umma dünyada, çünki Nizamilə qurtardı o da!” Amma məlum oldu ki, qurtarmayıb. Dünya poeziyası bir yana qalsın, Azərbaycan şeirində Füzuli, Vaqif, Sabir, Cavid zirvələri meydana çıxdı. Hələ, kim bilir, gələcək hansı sürprizlər hazırlayır...
Tənqidə gəldikdə isə, fikrimcə, bu janr bizdə heç vaxt ədəbi fikrə əhəmiyyətli təsir göstərən, onun istiqamətini dəyişən, yazıçılara yeni impuls verən bir səviyyəyə yüksəlməyib. Yaxud yazıçılar, şairlər, jurnal və qəzet redaksiyaları, ədəbi qurumlar özləri belə tənqidin meydana çıxmasına maraqlı olmayıblar. Siz də artıq xeyli vaxtdır ki, ədəbi mühitdəsiniz. İndiyə qədər elə bir şairə, yaxud yazıçıya rast gəlibsinizmi ki, mərdi-mərdanə meydana çıxıb desin: yaradıcılığımdakı filan uğurlara görə tənqidə və tənqidçilərə borcluyam. Yaxud yazımda, üslubumda, bədii zövqümdə, ədəbi baxışlarımda filan-filan zəif cəhətləri tənqidin köməyi ilə aradan qaldırmışam. Əgər sağlam ədəbi tənqid olmasaydı, əsərlərim indiki bədii mükəmməlliyə yüksəlməzdi və s.
- Belə bir etiraf çox böyük daxili güc və cəsarət tələb edir...
- Bəli. Mən heç vaxt belə şey eşitməmişəm. Yəqin ki, sizə də rast gəlməyib.
Əslində, yazıçı və şairlərimizin çoxunun umduğu başqa şeydir. Çoxdanın söhbətidir: tanınmış nasirlərimizin birinin əsəri haqda yazmışdım. Yəni tanıtma xarakterli kiçik bir resenziya idi. Xüsusi tərif olmadığı kimi, hər hansı tənqiddən də söhbət gedə bilməzdi. Amma axşam müəllif çox narazı şəkildə mənə zəng vurdu. İncik halda “Vilayət, – dedi, – “istedadlı yazıçı” ilk əsərini çap etdirən müəllif haqda deyilə bilər. Day bizə yox dəə...” Belə başa düşdüm ki, məqalənin bir yerində işlətdiyim “istedadlı nasir” ifadəsi xoşuna gəlməyib. Yəqin ki, ən azı “görkəmli nasir”, bəlkə də, “nəsrimizin korifeyi” yazmalı imişəm.
Bəzi yazarlarımızın tərifin da dozasını reqlamentləşdirdikləri bir şəraitdə, hətta haqlı təsir bağışlasa da, tənqidi fikirlərin necə qarşılanacağını təsəvvür etmək, zənnimcə, o qədər də çətin olmamalıdır...
Məncə, biz axına qarşı üzüb ədəbiyyatda hansısa dönüş yarada bilmədik. Sərt həqiqətlərdən danışmadıq. Hansısa ədəbi bütləri ucaldıldıqları yüksəklikdən aşağı salmadıq. Lüzumsuz kanonları dağıtmadıq. Yeni bir yol göstərmədik. Uzaq başı, ədəbi prosesə müəyyən canlılıq gətirdik, müəyyən dinamikaya nail olduq. Ədəbi tənqidin də yaşamaq haqqını hiss etdirdik. Bütün bunları nəzərə alaraq, mənsub olduğum nəslin tənqiddə böyük dönüş yaratdığını düşünmürəm.
İndi bilmirəm qayda necədir. Amma bizim vaxtımızda universitetin filologiya fakültəsinin tələbələrini, deyəsən, ikinci kursdan etibarən ixtisas olaraq dilçilərə və ədəbiyyatçılara ayırırdılar. 1973-cü ildə Mərkəzi Komitənin ədəbi tənqidin gücləndirilməsi, tənqidçi kadrların hazırlanması haqqında bir qərarı oldu. Nəticədə ənənəvi bölgüyə “tənqidçilər” də əlavə edildi. 6 nəfərdən ibarət həmin ilk qrupda mən də var idim. Qulu Xəlilov, Bəkir Nəbiyev kimi alim-tənqidçilər yeni “tənqidçi desantına” proqramı, dərsliyi, tədris metodikası olmayan ədəbi tənqid kursu keçirdilər. Yadımdadır, bir dəfə Qulu müəllim bizi akademik Məmməd Arif Dadaşzadənin yanına aparmışdı. Xeyli maraqlı şeylər danışdı. Suallarımız varsa, şoruşmağımızı istədi. Mən Azərbaycan tənqidinin niyə zəif, təsvirçi olduğunu, ədəbi prosesə cəsarətlə müdaxilə etmədiyini soruşdum. Arif müəllimin cavabı qısa, həm də məncə, bir az incik-ironiyalı oldu. “Biz bu işi bacarmadıq, – dedi. –Siz gəlib eləyərsiniz”. Əgər bu günün 19-20 yaşlı gənci məndən eyni sualı soruşsa, yəqin ki, eyni cavabı verərdim.
Ədəbi tənqidin mövcud vəziyyəti ilə bağlı fərqli fikirdə deyiləm. Yəni, digərləri kimi mən də düşünürəm ki, müasir dövrdə o, həqiqətən də zəifdir, ortaya kifayət qədər cəsarət, iradə və prinsipiallıq qoya bilmir. Amma təbii ki, yaxşı mənada istisnalar da var. Məsələn, son vaxtlar tənqidçi İradə Musayevanın fəaliyyətini maraqla işləyirəm. Yazılarında ədəbiyyat yanğısı, məsələlərə kifayət qədər bələdlilik, habelə, tənqidçi üçün mühüm keyfiyyətlər olan intellekt, mütaliə genişliyi, ədəbi zövq və cəsarət görürəm.
- Söhbətin bu məqamında istərdim ki, Vilayət Quliyevi tənqidçi yox, tədqiqatçı kimi təqdim edək...
- Daha düzgün olar. Çünki indi cari ədəbi prosesdən daha çox elm, mədəniyyət və ədəbiyyat tarixçiliyi istiqamətində aparılan tədqiqatlar, klassiklərin əsərlərinin nəşri məsələləri ilə daha çox maraqlanıram. Doğrusu, bu sahədə də son dərəcə ciddi qüsurlarımız var. Heç kəs də onların islahı, mövcud vəziyyətin dəyişdirilməsi üzərində ciddi düşünmür. Bu istiqamətdə elmi prinsiplərə əsaslanan məqsədyönlü iş aparılmır. Daha çox avralçılıq, bəzən isə hətta bölgəçilik prinsipi əsas götürülür. İndiyə qədər heç bir klassikimizin əsərlərinin akademik elmi-tənqidi nəşri ortaya qoyulmayıb. Yenidən nəşrə hazırlanan ədəbi mətnlərlə iş son dərəcə bərbad vəziyyətdədir. Hətta məsələ o yerə çatıb ki, rus, yaxud fars dilini bilməyən “alimlər” müəyyən səbəblər üzündən bu dillərdən birində yazmış sənətkarlarımızın əsərlərini çapa hazırlayırlar. Belə nəşrlərin hansı səviyyədə meydana çıxacağını söyləmək üçün, fikrimcə, o qədər də böyük uzaqgörənlik və fəhm tələb olunmur...
- Tədqiqatçılıq fəaliyyətinizi izləyirəm... “Azərbaycan” jurnalında tez-tez çıxış edirsiniz. Eyni zamanda, ard-arda çıxan kitablarınız... Fəaliyyət davam edir yəni... Vilayət Quliyev Mirzə Kazım bəy, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Haşım bəy Vəzirov, İsa Sultan Şahtaxtinski, Səməd Ağaoğlu, Behbud xan Cavanşir haqqında əsaslı elmi tədqiqatların əsas müəlliflərindən biri kimi qəbul olunur... Diqqət edəndə, sadaladıqlarım Azərbaycanın müstəqilliyi, müstəqil düşüncə tarixinin formalaşmasında xidmətləri olan, müstəqil sözü inkişaf etdirən şəxsiyyətlərin adlarıdır... Yaxud sizin tərtib, tərcümə, müqəddimə və şərhlərinizlə çap edilən “Azərbaycan Demokratik Respublikası”, “Kaspi”dən seçmələr”, Ə.Topçubaşovun “Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırıq” və s. kimi kitablar...Bu tədqiqatlar qeyd edilən istiqamətdə mövcud boşluğu doldurmaq istəyi ilə bağlıdır, yoxsa başqa bir səbəb var? Məsələn, özünüzün də diplomat olmağınız kimi bir səbəb...
– Yox, təbii ki, diplomatlığın burada elə bir əhəmiyyətli rolu yoxdur.Yəqin ki, daha çox sizin dediyiniz kimi, mövcud boşluğu doldurmaq istəyindən irəli gəlir. Bir az böyük çıxmasın, həm də müəyyən vətəndaş yanğısının, milli təəssübkeşlik hissinin rolu var. Kimsə bu işləri görməlidir.
Bilirsiniz, bədnam Qorbaçovun “yenidənqurma” və “aşkarlığı” bizi çox hazırlıqsız qarşıladı. Məlum oldu ki, sovet quruluşuna münasibətdə, məşhur müqayisə ilə desəm, Roma papasından da böyük katolik olmuşuq. Yəni hətta rus yazıçıları, rus ziyalıları özləri rejimin antibəşəri mahiyyətini açanda biz Lenin ideyalarına sarsılmaz sədaqət nümayiş etdirmişik. Bununla da kifayətlənməyib, xalqımızın haqlı mövqeyini ortaya qoyan, gələcəyi uğrunda mübarizə aparan görkəmli tarixi şəxsiyyətləri unutmuşuq, yaxud bilərəkdən unutdurmuşuq...
Təəssüf ki, müstəqilliyə də eyni dərəcədə hazırlıqsız qədəm qoyduq. Yadımdadır, Cümhuriyyətin üçrəngli bayrağı ilk dəfə Azadlıq meydanına gətirildiyi günlərdə insanların bəlkə də 99 faizi onun tarixindən xəbərsiz idi. Cümhuriyyətə, cümhuriyyət liderlərinə, onların müdafiə etdiyi prinsip və dəyərlərə münasibətdə də eyni bixəbərlik, nabələdlik əhval-ruhiyyəsi hökm sürürdü.
Müstəqil dövlətçiliyin dörddə bir əsrini artıq arxada qoymuşuq. Amma insanlarımız bu müstəqilliyin tarixinə, XX əsrin əvvəlində ilk milli dövlətimizi yaradan insanların fəaliyyətinə nə dərəcədə bələddirlər? Nə dərəcədə milliyyətçi və dövlətçidirlər? Haradan gəlib hara getdiyimizi nə dərəcədə bilirlər?
Məncə, dövrün qarşımıza qoyduğu bütün bu suallara tam əminliklə müsbət cavab vermək mümkün deyil. Bizim böyük bir maarifçilik hərəkatına ehtiyacımız var. Əhməd Ağaoğlu 1930-cu ildə çap etdirdiyi məqalələrin birində ürək ağrısı ilə yazırdı ki, Türkiyədə cümhuriyyətin həvariləri – yəni apostolları yetişmədi, cümhuriyyət ideyalarını xalq arasında yayan ziyalılar meydana çıxmadı. Əhməd bəyin Türkiyə Cümhuriyyətinin yeddinci ildönümü ərəfəsində dediyi bu sözlər öz cümhuriyyətinin dörddə bir əsrini arxada qoymuş biz Azərbaycan türkləri üçün də olduqca aktualdır. Bizi islam ümmətindən türk millətinə çevirənləri, insanlarımıza milli qürur yaşadanları, tarixin mürəkkəb dönüş anında cümhuriyyət quranları və eyni dərəcədə mürəkkəb şəraitdə onu dirçəldənləri yaxşı tanımaq və ölkəmizin hər bir vətəndaşına tanıtmaq lazımdır. Yalnız belə olduqda biz dövlətimizə və tariximizə, torpaqlarımıza və dəyərlərimizə sahib çıxa bilərik, onların etibarlı keşikçiləri ola bilərik.
Əlbəttə, özümü qətiyyən Əhməd bəyin dediyi həmin o cümhuriyyət apostollarından saymaq fikrində deyiləm. Amma adlarını çəkdiyiniz araşdırmaların başlıca məqsədi ölkə insanını, ilk növbədə isə, gəncləri tarixin bizə miras qoyduğu zəngin milli-mədəni və mənəvi irs, habelə onun yaradıcıları ilə daha yaxından tanış etmək, bacardığım qədər milli düşüncənin keşiyində durmaq və onu geniş yaymaq istəyinin nəticəsidir. Bu mənada hələ də boşluqlar mövcud olduğundan, mənim etdiklərimi onları doldurmaq istəyinin bəhrəsi də saymaq mümkündür. Və sevinirəm ki, gənclər bu əsərləri, tərcümələri maraqla qarşılayır, oxuyur, ətrafında müzakirə və mübahisə açır, sosial şəbəkədə polemika aparırlar...
- Əslində, çox ciddi və əhəmiyyətli tədqiqatlardır. Amma bir rəy diqqətimi çəkdi: “V.Quliyevin yaradıcılığında publisistik ahəng vardır. Araşdırdığı şəxsiyyətlərin elmi-ədəbi obrazı ilə yanaşı, tale romanını yazmağa çalışır. Vilayət Quliyevin bir çox tədqiqat əsərlərinin elmi ağırlığı JZL təəssüratı yaradır...” Bu fikirlərlə razısınızmı? Sizcə, bu, tədqiqatın dəyərini aşağı salan düşüncə deyil ki?
- Səhv etmirəmsə, bu sözləri haqqımda köhnə dostum, akademik İsa Həbibbəyli yazıb. Bilirsiniz, heç kəs demir ki, ədəbiyyatşünaslığın və ədəbiyyat tarixçiliyinin dili başdan - başa terminlərdən ibarət, monoton və akademik olmalıdır. Yazıçı-insan taleyindən bəhs edən əsərdə, sadəcə, quru, statik faktlar deyil, hiss, həyəcan, yanğı, təəssüf, bəzən isə qürur və iftixar da yer almalıdır. Bizim ədəbi fikirdə belə yanaşma tərzinin parlaq nümunələrinə təsadüf etmək mümkündür. Məsələn, yəqin, tədqiqat mövzunuza yaxın olduğu üçün siz də oxumuşunuz. Mikayıl Rəfilinin M.F.Axundzadə haqqında kitabını nəzərdə tuturam. Əvvəldən sona qədər bir roman kimi oxunur. Burada nə qədər ehtiras, coşqunluq, hiss və həyəcan var! Az qala hər sözün arxasında enerji gizlənib...
- Bu kitab da Mirzə Fətəlinin 100 illik yubileyi münasibəti ilə məşhur JZL – yəni “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından çap olunmuşdu...
- Razıyam. Amma eyni xüsusiyyətlər - yəni canlılıq, sadəlik, hətta deyərdim ki, tənqidin bədiiliyi Rəfilinin digər tədqiqatlarına da xasdır. Dediyim odur ki, ədəbiyyatşünaslığa, ədəbiyyat tarixçiliyinə dair əsərləri artıq bir dəfə formalaşan, müəyyən qəlibə girən quru, soyuq, cansıxan dil və üslubda yazmaq olmaz. Yazıçı təsvir predmetindən, dövr və şəraitdən, qəhrəmanın xarakterindən asılı olaraq, hər əsəri üçün fərqli təhkiyə, təsvir vasitələri, bəzən hətta fərqli üslubi keyfiyyətlər axtardığı kimi, ədəbiyyat tarixçisi, tənqidçi, yaxud ədəbiyyatşünas da daim inandırıcılıq gücü və təsir özəllikləri ilə seçilən yazı tərzi barəsində düşünməlidir. Yəni sadəcə, faktların sadalanması, yaxud hansısa az başa düşülən termin və ibarələrlə kifayətlənməməlidir.
Yazdıqlarımın yalnız xüsusi filoloji təhsil görmüş bir qrup mütəxəssis deyil, geniş oxucu kütləsi arasında yayılmasını istəyirəm. Buna isə, ilk növbədə, dilin və üslubun sadələşdirilməsi, mürəkkəb terminologiyadan imtina, dediyiniz həmin publisist məqamlardan daha çox istifadə vasitəsilə nail olmaq mümkündür. Nə üçün bir monoqrafiya müəllifi də “qəhrəmanının” ömür yoluna münasibətdə oxucuda hiss-həyəcan aşılamamalıdır? Onu sevinməyə və təəssüf hissi keçirməyə, qələbələrdən qürur, itkilərdən ağrı-acı hissi duymağa vadar etməməlidir? Niyə haqqında bəhs açdığı tarixi şəxsiyyətin həyat yolunu əvvəldən axıra kimi onunla birlikdə “yaşamağa” çalışmamalıdır? Məncə ,bu çox mühüm amildir.
- Amma fakt da ədəbiyyat tarixçisi üçün son dərəcə mühümdür. Bir də, monoqrafiyalara xas akademik üslub məsələsi... Yeri gəlmişkən, mənim də kitablarıma qüsur tutulur...
- Kim faktla bağlı fikrin doğruluğuna etiraz edir ki? Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Əziz Mİrəhmədov, bəlkə də, bütün ömrünü arxivlərdə keçirmişdi. Ədəbi həyat faktlarına münasibətdə çox həssas idi. Hər fikrinin, mülahizəsinin arxasında mütləq konkret istinad dayanırdı. Nəzəriyyəbazları sevməzdi. Dostcasına söhbətlərdə bəzən “Filankəsin yazdıqları vozduxdur”, yəni boş şeydir deyə onların qarasınca danışmaqdan da özünü saxlamazdı. Eyni zamanda zəngin faktiki materiala əsaslandığından, irəli sürdüyü mülahizələr daha sanballı və yerli-yataqlı olurdu. Həm də onların oxucuya sadə və inandırıcı dillə, diqqəti çəkən şəkildə çatdırılmasına çalışırdı. Yəqin ki, Yaşar Qarayevlə məşhur dialoqunu oxumuşunuz... Yeri gəlmişkən, eyni sözləri Yaşar müəllimin bir sıra tənqidi əsərləri haqqında da söyləyə bilərəm.
Sualınızın konkret cavabına gəldikdə isə, gizlətmirəm, yazılarımda publisist çalarlara bilərəkdən müəyyən yer ayırıram. Çalışıram ki, faktları oxucuya cansız, ehtirassız dillə, dəftərxana üslubu ilə deyil, bədiiliyə, hiss və ehtirasa burunmuş şəkildə təqdim edim. Onlara yalnız “qəhrəmanım” haqda hansısa bioqrafik məlumatlar verməyim, həm də onun yaradıcılıq uğurlarının şahidinə, həyat dramının iştirakçısına və azarkeşinə çevirim...
- Məncə, belə üslubi yanaşma tərzi əsasən böyük şəxsiyyətlərin fərdi insani xüsusiyyətlərini, tale çalarlarını mətnə gətirdikdə işlədilir. Siz necə düşünürsünüz, belə bir “gətirmə” vacibdirmi? Və ən əsası, tale və şəxsiyyət, şəxsiyyət və yaradıcılıq arasında bağlılığın mövcudluğunu böyük bir həqiqət kimi qəbul edib dəyərləndirirsinizmi?
- Əlbəttə, yaradıcı şəxsiyyətlə onun əsərləri, qəhrəmanları, hətta əsərlərinin ruhu, pafosu, üslubi xüsusiyyətləri arasında sıx bağlılıq mövcuddur. Buna istər Azərbaycan, istərsə də dünya ədəbiyyatından onlarla örnək gətirmək mümkündür. Hələ XVII əsrdə məşhur ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Bualo deyirdi ki, insan nədirsə, üslub da odur. Hər bir müəllif bunu nə qədər gizlətməyə çalışsa da, yaratdığı əsərə öz şəxsiyyətinin, intellektinin, əxlaq və mənəviyyatının möhürünü vurur. Əlbəttə, bu xüsusiyyətlərdən məhrum olan yüngül, oxunaqlı əsərlər yazmaq təcrübəsi də mövcuddur. Məsələn, deyək ki, detektiv janr... Bu janrın nümunələri asan oxunduğu kimi, eyni asanlıqla da unudulur. Ola bilsin ki, cəlbedici süjet xətti, səbəb-nəticə əlaqələri, məntiqi əsaslandırmaları ilə bəlli bir müddətdə insanın beynini məşğul edir. Məncə, bu, hər hansı bir rebus, yaxud krossvord həll edərkən alınan intellektual zövqə bənzəyən bir zövqdür.Amma onun hisslərə, duyğulara hər hansı bir təsir göstərmək xüsusiyyətinə inanmıram. Az öncə dediyim kimi, yaradıcı şəxsin xarakteri, siqləti, həyat təcrübəsi özünü mütləq onun əsərlərində büruzə verməlidir. Başqa cür mümkün deyil. Məsələn, mən həmişə fikirləşirəm ki, Səməd Vurğunun əsərlərindəki coşqun və parlaq rənglər onun işıqlı şəxsiyyətindən, naturasındakı pozitiv enerjidən irəli gəlir. Yaxud “Dəli Kürlə” bu il doğumunu 100 illiyi qeyd olunan Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının şəxsiyyəti arasındakı sıx bağlılıq da çox inandırıcı və təbii görünür. Hər halda, qorxaq adamın ruhundan, mayasından qəhrəmanlıq aşıb-daşan bir əsər yazacağına, yaxud sevgidən xəbərsiz birinin insanların ürəyini ehtizaza gətirən böyük məhəbbət himni yaradacağına qətiyyən inanmağım gəlmir...
- Çoxsaylı tədqiqatlarınızda sizi ən çox heyrətləndirən hansısa fakt olubmu ki, oxucularla təkrar-təkrar paylaşmaq istəyəsiniz? Ya da əvvəlcədən haqqında bildiyiniz hansısa şəxsiyyətin məhz apardığınız tədqiqatdan sonra, əslində, tanıdığımızdan, bildiyimizdən daha böyük olduğunu dərk etdiyiniz olubmu? Varsa, konkret nümunə gətirə bilərdinizmi?
- Olub. Məsələn, mənə elə gəlir ki, istər, tarixən, istərsə də, bizim günlərdə yaradıcı şəxslərimiz bir çox hallarda ürək genişliyi ilə dostluq etməyi, biri-birinə sona qədər arxa durmağı, bir ideal uğrunda mübarizə aparmağı kifayət qədər bacarmayıblar. Ya da istəməyiblər. Təbii ki, istisnalar da var. Məsələn, Əhməd Ağaoğlu ilə Əli bəy Hüseynzadənin bütöv bir yaşam boyu davam edən əməl və ideya dostluğu kimi... Amma baxın, deyək ki, Mirzə Kazmbəylə Mirzə Cəfər Topçubaşov eyni vaxtda Peterburq Universitetində şərq dilləri professoru olublar. Yaxud Mirzə Fətəli ilə Abbasqulu ağa Bakıxanov eyni vaxtda Qafqaz canişinliyində çalışıblar. Lakin onların hansısa birgə işi, birinin digərinin uğurunu dəyərləndirməsi, şəxsiyyəti yaxud fəaliyyəti ilə bağlı xoş söz deməsi barədə bir sənədə də təsadüf edilmir. Səhv etmirəmsə, Mirzə Fətəli yalnız bir məktubunda Bakıxanovun adını çəkir. Canişinə yazır ki, ondan əvvəl Şərq dilləri tərcüməçisi vəzifəsində işləyən Abbasqulu ağa varlı adam olduğundan, maaşının artırılmasına ehtiyac duymamışdı. Kasıb və öhdəsində böyük ailə olan Axundovun isə buna ehtiyacı var. Vəssalam! Qafqazın rəsmi dairələrində daha geniş əlaqələrə malik olan Bakıxanov, görəsən, öz gənc həmvətəni, soydaşı ilə heçmi maraqlanmamışdı? Doğrusu, klassiklərimizin aralarındakı bu soyuq münasibətə, çox nadir hallarda məktublaşmalarına həmişə heyrətlənmişəm. Bəzən düşünürəm ki, bəlkə də belə sənədlər var imiş, sadəcə, onlar günümüzə qədər gəlib çatmayıb...
Heyrətləndiyim, təsəvvürümdə canlandırdığımdan daha böyük şəxsiyyət olduğuna inandığım isə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. Onun müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulması yolunda göstərdiyi əzm və iradədir. Millətinin yaradıcı gücünə inanması, sadəcə mollaxana və Bakı Kommersiya Məktəbi təhsili olmasına baxmayaraq, böyük siyasətdə qrossmeyster bacarığı göstərməsidir. Bir sıra məsələlərdə gələcəyi onilliklər əvvəl öncədən görməsidir...
- Bəs aşkar edib gün işığına çıxarmadığınız, kölgə salmamaq üçün yazmadığınız hansısa fakt necə? Ümumiyyətlə, necə düşünürsünüz, tədqiqatçı tapdığı hər faktı, elmi yeniliyi dərc etməyə borcludurmu? Yoxsa hansısa maraqlar naminə susmaq da olar?
- “İncil”də çox sevdiyim bir ifadə var: “Zira elə bir gizlin yoxdur ki, əvvəl-axır aşkar olmasın”. 1990-cı illərə qədər biz sanki əbədi həqiqətlər və əbədi yanlışlıqlar dövründə yaşayırdıq. Hər şey qara və ağ rəngdə idi. Hər kəsin və hər şeyin etiketi sanki üzərindən asılmışdı. Deyək ki, Səməd Vurğun müasir dövrün böyük Azərbaycan şairi idi, onun haqqında tənqidi fikir söyləmək ağlasığmaz sayılırdı. Yaxud burjua millətçisi və pantürkist kimi qələmə verilən Əhməd Ağaoğlunun fəaliyyətində müsbət, işıqlı cəhət görmək də eyni dərəcədə ağlasığmaz idi. Və heç kəs bu qapalı dairədən çıxmağa can atmırdı. Amma birdən-birə hər şey necə sürətlə dəyişildi. Siyasətdən tutmuş ədəbiyyata qədər, necə bütlər uçuruldu, necə gizlinlər üzə çıxdı! Və bu proses hələ davam edir. İndi yaradıcı şəxsin daxili senzurasından başqa hər hansı qadağa yoxdur. Amma bu belə bir anlama gəlirmi ki, hər şeyi yazmaq olar. Mən belə düşünürəm: əgər hər hansı şəxs haqqında müəyyən fakt, sənəd mövcuddursa və o, məxfilik qrifi altında saxlanmırsa, dövlət sirri təşkil etmirsə, ondan nə üçün bəhs olunmasın?! Məsələn, müasir rus ədəbiyyatşünaslığında hətta Maksim Qorkinin seksual həyatı barədə araşdırmalar meydana çıxıb və heç kəs buna nə isə qeyri-adi, əcaib bir şey kimi baxmır. Əlbəttə, təbii ki, söhbət ara adamlarının dediklərindən, yaxud hansısa lətifəvari əhvalatlardan yox, tarixi şəxsiyyətlərin yazdıqlarından, sənədlərdə öz əksini tapmış gerçəklərdən gedir.
Bilmirəm, milli mentalitetimizdəndir, ya başqa səbəbdəndir - bizdə kimin müəyyənləşdirdiyi bilinməyən bəlli kuralların hüdudundan kənara ayaq basan kimi dərhal giley-güzar, umu-küsü, şikayət, hətta düşmənçilik başlayır.
XX əsrin əvvəllərindəki intellektual, eyni zamanda xalq həyatına dərindən bələd olan, siyasi həyat və milli müstəqillik uğrunda mübarizə ilə yaxından maraqlanan yazıçı kimi Yusif Vəzir Çəmənzəminliyə xüsusi rəğbətim var. Özünün və ailəsinin faciəli taleyi, məruz qaldıqları haqsızlıqlar bu rəğbəti daha da artırır.
Çoxdanın söhbətidir. Yusif Vəzir haqqında bir yazı yazmışdım. Orada Əhməd Ağaolunun kiçik oğlu, çağdaş türk yazıçısı və dövlət adamı Səməd Ağaoğlunun bir fikrinə istinad etmişdim. Səməd bəy uşaqlıq və gənclik xatirələrindən ibarət “Həyat bir möcüzə!” adlı kitabında Azərbaycan Cümhuriyyətinin Osmanlı dövlətindəki elçisi kimi Yusif Vəzirin diplomatik fəaliyyətinin o qədər də uğurlu olmadığından bəhs edərək yazır: “Yusif bəy yaxşı bir salon adamı, ancaq səriştəsiz, bacarıqsız siyasətçi idi. Anadoluda başlayan milli mücadiləyə münasibətdə çox soyuq davranır, hətta onun əhəmiyyətini dəyərdən salan sözləri qəzet səhifələrinə yol tapırdı...” Konkret müəllifə istinadla sitat gətirdiyim yazı mətbuatda çap olunandan sonra Yusif Vəzirin oğlu mərhum Fikrət müəllim məndən incidi. Təbii ki, Səməd Ağaoğlu son instansiya, həqiqət deyil. O, səhv də edə bilərdi. Deyək ki, mən onun fikirlərinə istinad etməyə bilərdim. Amma bu sözlər artıq deyilmişdi, çap edilmişdi, yayılmışdı. Və nə vaxtsa kiminsə onlara istinad edəcəyi tamamilə təbii idi.
Yusif Vəzirin hər iki oğlunu – Orxan müəllimi də, Fikrət müəllimi də yaxşı tanıyırdım. Onların çox böyük haqsızlıqlara düçar olmuş atalarına həssas münasibətini də anlayırdım. İndi bəzən düşünürəm ki, bəlkə də, nə yaxşı bizim günlərə qədər yaşamadılar. Qardaşı Mirinin ölümündən sonra Parisdə qala bilməyən Yusif bəyin 1925-ci ildə “Kommunist” və “Bakinskiy raboçiy” qəzetlərində tövbə məktubu çap etdirib Azərbaycana dönməsi münasibətilə M.Ə.Rəsulzadənin onun haqqında yazdığı “Şərəfsiz bir aqibət” məqaləsi ilə tanış olmadılar. Yaxud yenə də Məhəmməd Əminin eyni məsələ ilə əlaqədar Ə.Topçubaşova göndərdiyi və mətni ilk dəfə 2012-ci ildə çap edilən xoşagəlməz məktubu oxumadılar.
Eyni zamanda, Yusif Vəzir də özünün bütün tənqid və iradlarında haqlı deyildi. Məsələn, guya Ə.Topçubaşovun əlindən böyük pullar gəlib keçdiyini, Paris kənarında dəbdəbəli villada yaşadığını, amma onun vərəmə yoluxmuş qardaşı Mirinin müalicəsinə pul ayırmadığını iddia edirdi. Əslində, son dərəcə yoxsul vəziyyətdə, ailəsi ilə birlikdə sığındığı kiçik, köhnə evdən hər gün çıxarılmaq təhlükəsi altında yaşayan Əlimərdan bəy Miridən də cavan yaşda, onunla eyni xəstəlikdən – vərəmdən ölən oğlu Rəşidin müalicəsinə pul tapa bilməmişdi.
Bəhs etdiyim bu kədərli epizod bizim tariximizdir. Və belə epizodlar az deyil. Biz həmin tarixin yalnız parlaq səhifələrinə sahib çıxıb xoşumuza gəlməyən anlarını, məqamlarını gizlədə bilmərik.
Məsələn, siz kitabınızda Mirzə Fətəlinin indiyə qədərki bioqraflarının söz açmadığı, Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə, Həmid Məmmədzadə və başqa tədqiqatçıların toxunmadığı bir faktdan – böyük dramaturqun ikinci nikahından yazmısınız. Şübhəsiz, bu insani zəiflik onu yüksəldən nümunə sayıla bilməz. Şəxsən mənim təsəvvürümdə canlandırdığım Mirzə Fətəli belə olmalı deyildi. On üç övladından on birini itirən, hətta deyilənə görə, 3 uşağı bir gündə ölən qadınına – Tubu xanıma qarşı belə qəddar rəftar etməli deyildi. Onun bitməyən kədəri, qurumayan göz yaşları arasında özünə sakitlik və şövq adası axtarmalı deyildi. Bir neçə aydan sonra geri qaytardığı canlı “hədiyyəyə” tamah salmaq böyük ədibə və böyük insana yaraşmazdı. Amma indi nə edək? Mirzə Fətəlinin ideal obrazını yaratmaq üçün onun insani zəifliyinin üzərindən sükutla keçək, bu faktı gün işığına çıxarmayaq? Mən belə düşünmürəm.
Yaxud başqa misal. Səməd Ağaoğlu “Həyat bir möcüzə!” adlı xatirələrində atası Əhməd bəyi, demək olar ki, bir ailə tiranı kimi təsvir edərək yazır: “Doğrudan da, atam anamın qarşısında günahkar idi. Çünki əsəbi, çılğın, davakar təbiəti hər kəsdən daha əvvəl və hər kəsdən daha çox anamın başında çatlayırdı. Nəşə içərisində oturduğumuz yemək masasında kiçicik bir ehtiyatsızlığın atamı nə hallara saldığını, boşqabların, stəkanların yerə çırpıldığını, şorba kasalarının üstümüzə-başımıza dağıldığını sanki indi də görürəm... Hətta bu dava-dalaşlardan hafizəmdə gülməli səhnələr də qalıb. Havada uçaraq düz qarşımıza qonan soyutma toyuq indi də gözlərimin qabağından çəkilmir. Bişmiş toyuğun bu canlı duruşu süfrədəki hiddəti bir anlıq yox etmişdi. Biz uşaqlar qəhqəhə ilə gülərək atamızdan şapalaq yeməmək üçün hərəmiz bir tərəfə qaçıb-dağılanda onun fikirli-fikirli otaqdan çıxdığını xatırlayıram. Yalnız anam həvəslə hazırladığı süfrənin pərişanlığı içərisində səssizcə oturub ağlayırdı...”
Yəqin ki, xatirələrində atası haqda böyük qürur və sevgi ilə söz açan Səməd bəy istəsəydi, bu ailə gizlinini üzə çıxarmaya bilərdi. Ancaq yaradıcılığın öz qanunları var. Və deyiləsi sözün qarşısını heç bir qüvvə ala bilmir.
Ona görə də yazılanların gün işığına çıxarılmasının tərəfdarıyam...
