Bu gün mərhum meyxana ustası Vüqar Biləcərinin anım günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə Muxtar Muradın "Kərbəlayı Vüqarı yenidən oxumaq" yazısını təqdim edir.
5 Bənd – 5 Həqiqət
Kərbəlayi Vüqar dediyi bir sıra meyxana nümunələrində həyatın dəyişməz qanunlarına, ali həqiqətlərinə fəlsəfi yanaşmalar təqdim edir. Bu yanaşmalar şairin bədii ustalığı ilə birləşəndə isə ortaya yüksək bədii-estetik dəyəri və sənətkarlıq səviyyəsi ilə seçilən nümunələr çıxır. Bütün bunların şairin sözə olan münasibətini, sənətkarlıq məharətini və poetik qabiliyyətini parlaq şəkildə nümayiş etdirməsi aydın məsələdir. Şairin bir neçə bəndinə nəzər salaq. Şair arzu və ümid haqqında deyir:
Yaşayırıq qısametrajlı filmi,
Fələk çox insana verib zülmü.
Arzular unutdurandı ölümü,
Ümidçün arzularda yer yoxdur.
Həyatın qısalığına və fələyin zülmünə işarə edən ilk iki misra, adətən, şifahi ədəbiyyat nümunələrində rast gəldiyimiz kimi, əsas fikrin söylənməsinə zəmin hazırlayır. Üçüncü misra: arzular ölümü unutdurur. Dördüncü misra: ümid üçün arzularda yer yoxdur. Beləliklə, bu iki misrada iki əsas anlayış var: arzu və ümid.
Kərbəlayi Vüqarın düşüncə tərzi və dünyagörüşü İslam təlimlərinə əsaslandığı üçün “arzu” və “ümid” məfhumlarını İslam mənbələrində axtarmaq ən optimal seçimdir.
Ümumən, qeyd edək ki, İslamda uzun-uzadı arzular (“təvili-əməl”) qınanır, ümid (“rəca”) isə təriflənir.
Arzular haqqında İmam Əli (ə) buyurur ki, “Arzu əcəli yaddan çıxarar” (Ğurərul-Hikəm, hədis 874). Başqa bir hədisdə isə belə buyurur: “Arzu qəlbi unutqanlığa çəkir, yalan vəd verir, çoxlu qəflət və xəbərsizlik gətirir, əfsus və həsrətlə nəticələnir” (Biharul-ənvar, c.78, səh.35, hədis 117). Beləliklə, arzular insanı gələcəyə bağlayır, dünya eşqi ilə gözlərini örtür deyə ölüm həqiqətini unutdurur. Çünki insan bir şeyə çatmaq istəyəndə ölümü düşünmək istəmir ki, ölüm arzuların sonudur.
Ümid haqqında Qurani-kərimdə belə buyurulur: “Allahın mərhəmətindən ümidinizi üzməyin” (Zümər, 53), “Allahın mərhəmətindən yalnız kafirlər ümidini üzər” (Yusif, 87). Ümid mənəvi bir məsələdir, insanın Allahdan olan gözləntiləri, Onun kömək və mərhəmətinə olan inamıdır. Bu, insanı dünyaya deyil, Allaha və axirətə bağlayır.
Beləliklə, arzular, bəlkə də, heç vaxt baş tutmayacaq, qeyri-real istəklərdir, insanı aldadan xəyallardır. Ümidlərsə insana daxili aramlıq verir və qəlbini xatircəm edir. Bütün bunlardan sonra başa düşürük ki, “Arzular unutdurandı ölümü” (üçüncü misra).
Dördüncü misrada (“Ümidçün arzularda yer yoxdur”) isə şair deyir ki, ümidə arzular arasında yer yoxdur, ümid arzular olan yerdə var ola bilməz. Əgər insan aşıb-daşan, saysız-hesabsız arzularla yaşayırsa, artıq onun daxilində ümidə yer qalmır. Başqa sözlə desək, qəlbini dünyəvi istəklərə bağlayan insanın qəlbində Allaha və axirətə yer olmaz. Şair “arzu”nu tənqid edəndən sonra ona alternativ “ümid”i təqdim edir.
Bu bənd Kərbəlayi Vüqarın yaradıcılığında, mənə görə, bədii-estetik baxımdan ən keyfiyyətli nümunələrdən biridir:
İnsan oğlu eyləsin möcüzə, mümkün deyil,
Gecəni qarışdırmağın gündüzə mümkün deyil.
Korla kor da gələndə göz-gözə, mümkün deyil,
Lal necə lalla danışar, kar necə kardan küsər?!
Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, ənənəvi folklor nümunələrində şeir bəndinin ilk iki misrası, adətən, əsas fikrə zəmin hazırlayır, yəni daha çox müqəddimə xarakteri daşıyır və məna yükü zəif olur, yaxud heç olmur. Lakin Kərbəlayi Vüqar bu bənddə elə ilk misralardan etibarən dərin mənalar açır. “İnsan oğlu eyləsin möcüzə, mümkün deyil, / Gecəni qarışdırmağın gündüzə mümkün deyil” misraları ilə insanın acizliyini, ilahi qüdrətin fövqəladəliyini vurğulayır və burada Qurani-kərimin “Ali-İmran” surəsinin 27-ci ayəsinə incə bir işarə var. Sözügedən ayədə belə deyilir: “Sən gecəni gündüzə qatır, gündüzü də gecəyə qatırsan”.
İlk iki misrada Quran ayəsindən bəhs edən şair növbəti iki misraya görün nələr sığışdırır. O, əvvəlki misralarda başladılan “mümkünsüzlük” (“... mümkün deyil”) məna xəttini davam etdirərək, daha da konkretləşdirir: iki misra daxilində “bir kateqoriyada birləşən üç namümkün halı” poetik müstəvidə əks etdirir. Namümkün hallar bunlardır: 1) korla kor göz-gözə gələ bilməz; 2) lalla lal danışa bilməz; 3) kar kardan küsə bilməz (Əslində, kar karı eşidə bilməz. Şair burada qafiyədəki rədifin tələbi ilə “küsər” söyləməli olur). Bu üç halın hər biri insanın fiziki məhdudiyyətləri ilə bağlıdır.
Beləliklə, şair qeyri-mümkün hallara istinad etməklə ilahi qüdrətin misilsizliyini və insanın imkan məhdudiyyətlərini bədii ustalıqla ifadə edir. Bu bəndi sənətkarlığa və düşüncə dərinliyinə layiqli nümunə saymaq olar.
Bu bənd insan duyğu və rəftarlarının təbiət hadisələri ilə vəhdətinin poetik dillə ifadəsinə dair mükəmməl bir bədii nümunədir:
Rəsimlər də belə olur, şəkillər də belə olur,
O aylar da belə gedir, bu illər də belə olur.
Tək insanlar incimir, fəsillər də belə olur:
Bahar payızdan küsər, payız bahardan küsər.
Küskünlük və barış insanın təbii və qaçılmaz halıdır. Burada isə bahar və payızın gediş-gəlişi onların bir-birindən küsməsi kimi ifadə olunaraq, metaforun gözəl bir nümunəsi yaradılıb və təbiətdəki dövriliklə – bahar-payız dəyişməsi ilə insan münasibətlərindəki küsmə-barışma halları eyniləşdirilib. Bu, şairin həm fəlsəfi baxış, həm də poetik müşahidə gücünün göstəricisidir.
Kərbəlayi Vüqarın yaradıcılığında dostluq mövzusunun da xüsusi yeri var:
Mübariz hörmət etdi gələn qonaqlarınacan,
Toyun al-əlvan görək yanan çıraqlarınacan.
Vüqar vəfalı dostun yuyar ayaqlarınacan,
O, bivəfadan küsər, bietibardan küsər.
Şair “vəfalı dostun ayaqlarınacan yuyar”, amma “bivəfadan, bietibardan küsər”. O, vəfalı dostun ayaqlarınacan əyilməyə hazır olduğunu bildirir, lakin bivəfa və etibarsız insanlardan üz döndərir. Şair bu misralarda həm dostluq münasibətlərinin mahiyyətini göstərib, həm də mənəvi bir seçim meyarı müəyyənləşdirib. O, insanların vəfalı dostlarına dəyər verməsini, onların xidmətində durmasını, bietibarlardan isə uzaqlaşmasını arzulayır.
Bu fikirlər onun digər bir bəndində də görünür: “Dost ola, verrəm əlimdən gələn imkanı ona, / Sidq ilə bağlayaram əhd ilə peymanı ona. / Mənə kim can desə, qurban edərəm canı ona, / Mənə yar olmayana mən də gedib yar olmaram”.
Adətən meyxana bəndlərində əsas fikrin ifadəsinə müqəddimə rolunu oynayan və əsas fikirlə elə də bağlılığı olmayan ilk iki misra burada ümumi bəndlə yaxından səsləşir: şair ev sahibinin öz qonaqlarına ehtiram göstərdiyini qeyd edir və buna görə də toyunun mübarək olmasını arzu edir.
Hesab edə bilərik ki, şairin yuxarıda haqqında danışılan bir bəndi dostluq münasibətlərinin əsas meyarını müəyyənləşdirməyə qabildir.
Şair üçün ana müqəddəs bir zirvə və məhəbbət ünvanıdır. Ana haqqında bir çox şeirləri olsa da, bu mövzuda deyilmiş bəndlərdən biri xüsusilə seçilir. Çox yəqin, bu möcüzəvi misralar həmin ülvi ana məhəbbətinin sözlərdə təcəssümüdür:
Asimandan yerə enmiş elə bil səsdir ana,
Fani dünya bizə sənsiz qara məhbəsdir, ana.
Ananın qədrini bil, çünki müqəddəsdir ana,
Qədəmi mübarək, üzü Quranın varağı kimi.
Kərbəlayi Vüqar ananı müqəddəs, anasız dünyanı isə qara məhbəs kimi görür. Bircə misraya (“Qədəmi mübarək, üzü Quranın varağı kimi”) sığışdırılan məna zənginliyinə heyran qalmamaq mümkün deyil. Cənnət anaların ayaqları altındadır, ona görə də ananın “qədəmi mübarək”dir. Hədislərə görə, bir neçə şeyin, o cümlədən ananın üzünə və Quranın səhifələrinə baxmaq ibadətdir. Bu haqda şairin öz misraları da var: “Nurlu simana nəzər salmaq ibadətdəndir, / Ey cahan mülkünün ən mötəbər insanı, ana”. Beləliklə, həm buna görə, həm də müqəddəs sayıldığı üçün ananın “üzü Quranın varağı kimi”dir.
Qeyd edim ki, şairi “Biləcəri(li)” yox, “Kərbəlayi” adlandırmağımın səbəbi budur: o bir dəfə də olsun özünə “Biləcəri(li)” deməyib, amma özünü “Kərbəlayi”, yaxud “Kəbleyi” adlandırdığına dair xeyli şeir nümunələri vardır.
