Vüqar Dəmirbəyli 1997-ci ildən Almaniyada yaşayır və orada peşəkar yazıçılıq fəaliyyəti ilə məşğuldur – çörəyi ədəbiyyatdan çıxır. Əsərlərini üç dildə - azərbaycanca, rusca və almanca yazır. Sonuncu, tarixi xronika ilə folklor yaddaşını bir araya gətirən “Dəli Alının yuxusu” romanı XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli azadlıq hərəkatının taleyinə həsr olunub.
Vüqarın 60 yaşı ərəfəsində həyat və ədəbiyyat haqqında görüşlərimizi əks etdirən bir dialoq nəşr etdirməyi planlaşdırmışdıq. Bu həm də onun yubiley hesabatı olacaqdı. Sonradan dialoq ideyası məktublaşmaya çevrildi. İçində yaxın, ancaq çox mürəkkəb tariximizin olduğu bu yazışmanın nə vaxtsa epistolyar bir romana çevrilməsi istisna deyil.
Həmin məktublardan ilkini “Kulis”in oxucularına təqdim edirəm. Bu, qürbətdə yaşayan yazıçımıza yubiley təbriki kimi də başa düşülə bilər.
Məti Osmanoğlu
****
Əzizim Məti,
Sənə ünvanladığım birinci məktubuma – bəlkə, buna “Bizim dövrün Kəmalüddövlə məktubları” da demək olar - 1980-1990-cı illər ədəbi gəncliyi və həmin dövrün ədəbi mühitində keçdiyim yol və şahidi olduğum hadisələrlə başlamaq istəyirəm. Bizim hər ikimizin mənsub olduğumuz 1980-1990-cı illər ədəbi gəncliyi, mən belə hesab edirəm ki, yüksək potensiala mənsub olan bir nəsil idi. Biz həmin vaxtda ədəbi aləmdə hakim olan 60-cıları əvəz etməliydik. Bu artıq başqa bir dövr idi və biz bu dövrlə bağlı vəzifələrimizi görürdük. Bunlardan ən mühüm olanları sovet dövrünün araşdırılması, onunla bağlı yaranmış problemlərin bədii və tənqidi həllinin tapılması idi. Qarşımızda duran olduqca mühüm bir iş kimi biz həm də Azərbaycan ədəbiyyatının keçmiş SSRİ məkanında, əsasən də Rusiyada və Orta Asiya respublikalarında tanıtdırılmasını görürdük.
Mən 1980-ci illərdə Sovet Ordusunun Özbəkistandakı bir hərbi hissəsində iki illik hərbi xidmət keçmiş, həmin dövrdə digər Orta Asiya respublikalarını da gəzmişəm. Ordudan qayıdandan sonra isə mən mərhum böyük bacımın ailəsi ilə birgə yaşadığı Saratov vilayətinə tez-tez gedirdim. Dəfələrlə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) və Moskvada olmuşdum. Rusiyada gördüyüm bu idi ki, Azərbaycanı ya tanımırlar, ya da mənfi tərəfdən tanıyırlar, məsələn, bazar adamları kimi. Orta Asiyada bizi daha çox tanıyırdılar, amma bu da olduqca səthi bir tanımaq idi.
Bakıda təhsil aldığım illərdə mən yarıgizli “Freyd” cəmiyyətinə üzv oldum və bu da əslində mənim üçün paralel bir universitet idi. Bu cəmiyyətin doxsan faizini rusdilli azərbaycanlılar təşkil edirdi, qalanları isə rus, yəhudi və erməni millətindən olanlar idi. Həmin cəmiyyətin bakılı olmayan və məktəbin Azərbaycan bölməsini bitirmiş yeganə üzvü mən idim, həm də bu cəmiyyətin ən gənc üzvlərindən biri mən idim. Onların içərisində həkimlər, psixoloqlar, rəssamlar, heykəltəraşlar, musiqiçilər var idi, çoxu da ya Moskva, ya da Leninqrad ilə əlaqəli idilər: ya orada ali təhsil almışdılar, ya stajirovka keçmişdilər, ya da ki, həmin vaxt aspiranturada qiyabi oxuyurdular. Məhz onlar haradansa Freydin və onun davamçılarının o vaxtlar heç yerdə olmayan əsərlərinin yazı makinasında yığılmış qeyri-rəsmi tərcümələrini gətirirdilər ki, biz bu mətnlərlə işləyə bilək. Mən Bakının rusdilli mühitinin nə qədər azərbaycanlı nümayəndəsini tanıyıram ki, onlar Azərbaycan üçün çox iş görüblər, içlərində çox dəyərli ziyalılar var. Amma məni həmin vaxt burada sarsıdan o oldu ki, bu adamlar, yəni, Bakının rusdilli azərbaycanlı ziyalıları da Azərbaycan haqqında heç nə bilmir, ya da digər millətlərin nümayəndələri ilə bir yerdə ona yuxarıdan aşağı baxırdılar. Bildikləri, haqqında danışdıqları Rusiya və Avropa tarixi, ədəbiyyatı, incəsənəti, kinosu və musiqisi idi. Bir də buradakılar Azərbaycanın əyalətləri haqqında heç bir təsəvvürə malik deyildilər. Təxminən, iki il bu cəmiyyətə gedəndən sonra mən bir dəfə Azərbaycan haqqında burada hökm sürən təsəvvürə qarşı ucadan etiraz etdim və özüm onlara bu barədə danışmağa başladım. Belə olanda bir-iki nəfər mənə belə dedi: mən yaxşı olar ki, hər dəfə burada məşğələmizin sonunda onlara bir az Azərbaycan əyalətlərindəki vəziyyətdən, insanların çətinlilıklərindən danışım, əlbəttə ki, rus dilində. Mən bundan sonra dəfələrlə bu haqda məruzələr hazırlayıb cəmiyyətdə oxudum. 1985-ci ilin sonundan 1990-cı ilin əvvəlinədək, yəni, dörd ildən artıq mən həmin cəmiyyətdə olmuşam.
Elə həmin vaxtlarda, daha dəqiqi desəm, 1989-cu ilin baharında, universitetin dördüncü kursunda oxuyanda, mən ilk dəfə olaraq hekayələrimi Azərbaycanda nəşr edilən jurnallarının redaksiyalarına apardım. Həmin jurnalları uşaq vaxtından oxuyardım, amma orada çap olunanlarla mənim tanıdığım həyat arasında bir ziddiyyət var idi: yəni, oradakı yazılarda Azərbaycandakı sosial reallıq əks olunmurdu.
Mən on yaşımda olanda üç kiçik hekayə yazmışdım. Bundan sonra romantik və “günahsız” bir cani haqqında uzun illər povest yazmağa çalışırdım, amma bunu bir yana çıxara bilmədim. İlk ciddi əsərim on altı yaşımın tamam olmasına bir az qalmış yazdığım “Süpürgəsatan” hekayəsidir. Orta məktəbi bitirib, ardınca bir il o vaxtkı Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxuyandan sonra sovet ordusunda hərbi xidmətə çağırıldım. Bu səbəbdən də arada fasilə yarandı, 1987-ci ildən başlayaraq isə ildə bir hekayə yazırdım, təbii ki, Azərbaycan dilində. Beləliklə 1989-cu ilin baharında hərəsindən iki makina nüsxəsi olmaqla dörd hekayəmi götürüb “Ulduz” və “Azərbaycan” jurnallarının redaksiyalarına getdim. “Ulduz”da bir neçə yazıçı, şair yığışıb nəyi isə müzakirə edirdilər; məni soyuq qarşıladılar, dedilər ki, hekayəni ver bizə, oxuyub cavabını deyərik. İki həftədən sonra əlaqə saxla. “Azərbaycan” jurnalının redaksiyasında isə mən içəri girəndə bərk səs-küy eşitdim: burada yazıçılardan, şairlərdən kimisə nərd oynayır, kimisə qoz mürəbbəsi ilə çay içirdi. Əvvəlcə mənə heç diqqət edən olmadı. Özüm bir nəfərə yaxınlaşıb dedim ki, bəs belə-belə, hekayələrimi gətirmişəm. O da mənə bir başqasını göstərdi ki, bu işlərə o adam baxır. Nə isə hekayələrimin hərəsindən bir nüsxəni də verdim həmin adama. Bu da dedi ki, yenə iki həftədən sonra bir də buraya baş çəkim. İki həftə nədir, mən oraya iki ay gedib gəldim. “Ulduz”da mənə axıra qədər düz-əməlli cavab vermədilər, “Azərbaycan”ın redaksiyasında isə sonuncu dəfə hekayələrimi özümə qaytarıb dedilər ki, birini ucadan oxu. Mən də orada hamının yanında “Qaranlıq” adlı hekayəmi ucadan oxudum. Burada əyalətdən gəlmiş tələbələrin Bakıda qarşılaşdığı çətinliklər və bir sıra sosial problemlər əks olunub, o cümlədən ovaxtkı milisin insanlarla kobud, zorakı davaranışı. Yəni, bu hekayədə söhbət həyatın elə tərəflərindən gedirdi ki, bu barədə mənim yazılarıma qiymət verəcək adamlar özləri yazmırdılar. Nə isə, dedilər ki, bu hekayəni jurnalda dərc eləmək olmaz.
Mən dilxor bir vəziyyətdə oranı tərk edəndə arxamca bayaqdan içəridə oturmuş bir nəfər də çıxdı. Sonra mənə rus dilində müraciət edib dedi ki, o, “Literaturnı Azərbaycan” jurnalının nəsr şöbəsinin müdiri Nadir Ağasıyevdir, jurnal gələn nömrədə gənc Azərbaycan yazıçılarının əsərlərindən tərcümələr verməyi planlaşdırıb, mən də istəsəm, bir hekayəmi tərcümə elətdirib ona gətirə bilərəm. Həmin “Qaranlıq” hekayəsini özüm ruscaya tərcümə edib gətirdim Nadir müəllimə. Amma buradakı tənqid, xüsusən də, “milisi” hekayənin ilkin redaksiyasında “polis” adlandırmağım onun xoşuna gəlmədi. Sonra soruşdum ki, başqa hekayə gətirə bilərəmmi. Dedi ki, hə, gətirə bilərsən, amma bu nömrə üçün yox, sonrakı nömrələr üçün. Amma mən ona daha heç nə aparmadım, çünki jurnal redaksiyalarında gördüklərimdən çox məyus olmuşdum. Həmin vaxtlar Azərbaycan ədəbi mühitində yerliçilik çox geniş yayılmış və bunun əsasında da qruplaşmalar yaranmışdı. Bu mühitdə Gəncədən və Gəncəbasardan kimsə olmadığından mən qrupların heç birinə uyğun gəlmirdim. 1990-cı ilin əvvəlində yazdığım “Xəzər dənizi” hekayəsi ilə isə mən ədəbiyyatla vidalaşmaq istədim.
Həmin vaxt sənin yaratdığın və baş redaktoru olduğun “Yol” qəzeti artıq fəaliyyətə başlamışdı, mən də qəzetlə əməkdaşlıq etməyə, orada sənin xeyir-duanla məqalə və tərcümələr dərc etdirməyə başladım. XIX əsrin ikinci yarısında ədəbiyyata gələn rus yazıçıları deyirdilər ki, biz hamımız Qoqolun “Şinel” hekayəsindən çıxmışıq. XX əsrin birinci yarısında ədəbiyyata gələn Azərbaycan yazıçıları deyirdilər ki, biz hamımız Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsindən çıxmışıq. Mən də deyirəm ki, biz, 1980-ci illərin sonu - 1990-cı illərin əvvəlində ədəbiyyata gələnlər, hamımız sənin “Yol” qəzetindən çıxmışıq. Məti, burasını da deyim ki, sən yerliçilik/qruplaşma prinsiplərinə bəzən güzəştə getməli olsan da, o vaxt çox çətinliklərə sinə gərərək, Azərbaycanın gənc ədəbi nəslini birləşdirməyə çalışırdın: Azərbaycanın hər guşəsindən olan qələm sahiblərinə qəzetinin səhifələrində yer verdin, onları ədəbiyyata gətirdin, onlara dəstək oldun. Sənin yazılarımız üçün bizə ödədiyin qonorarları alanda nə qədər sevinirdik, o ağır illərdə, ağır vaxtlarda bu bizə həm kömək, həm də təsəlli idi...
Vüqar Dəmirbəyli,
29 may 2025
Əzizim Vüqar!
Sənin şərti olaraq “Bizim dövrün Kəmalüddövlə məktubları”, mənimsə “İndiki böyüklər möcüzədir” adlandırdığımız yazışma davam etdikcə keçib gəldiyimiz ömür yolunun səhifələri yenidən fikrimdə və gözümdə canlanır, məni keçmişi yenidən yaşamağa, yaşadıqlarıma yenidən qiymət verməyə təhrik edir. Aydınlıq üçün deyim ki, Əziz Nesinin “İndiki uşaqlar möcüzədir” (“Şimdiki çocuklar harika”) romanı iki məktəblinin yazışması üzərində qurulub və bizim bu yaşda yazışmamız mənə uşaq vaxtı oxuduğum həmin şən və həyatla dolu əsəri xatırladır...
Hamıya məlum həqiqətdir ki, insanlar bəzən çiyinləri bir-birinə toxunacaq qədər yanaşı dayansalar belə, hərəsi içində uzaq və qapalı bir dünya daşıyır. Bu dünyalar bəzən sükutla, bəzən də təsadüfi bir cümlənin içinə sızaraq üzə çıxır.
Qardaşım Mahirlə səni Biləcəridən əsgərliyə yola saldığım günü xatırlayıram. Həmin “qırxıqbaş” universitet tələbələrinin hər biri əsgərliyə öz qaynayıb-coşan dünyasını, öz iç savaşlarını aparırdı. Onlar qayıdanda həmin dünyalar artıq dəyişmiş, yeni qatlarla zənginləşmişdi. Onlar təkcə əsgəri xidmətdən yox, həm də tarixin dönüş dövründən qayıtmışdılar.
Siz əsgərlikdən dönəndə SSRİ (ovaxtkı təbirlə “şər imperiyası”) öz mövcudluğunun son mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Küçələrdə qeyri-müəyyənlik dolaşır, insanları siyasətə itələyən çayxana söhbətləri uzandıqca uzanırdı. Elə bu qeyri-müəyyənlik şəraitində sən Bakının rusdilli ziyalılarının təşkil etdiyi yarıgizli “Freyd” cəmiyyətinə üzv olmağından söz açırsan. Düzünü desəm, bu mənim üçün tamamilə yeni məlumat oldu. Təşkilatın məqsədinin Ziqmund Freydin və onun davamçılarının əsərlərini müzakirə etmək olduğunu oxuyanda istər-istəməz Cəlil Məmmədquluzadənin “Nigarançılıq” hekayəsi yadıma düşdü. Çünki öz dilindən və tarixindən xəbəri olmayan (bunu sənin yazdığına əsasən deyirəm) azərbaycanlıların, eləcə də Bakıda yaşayan və Azərbaycanın bölgələrini tanımayan rusların, yəhudilərin və ermənilərin bir yerə yığışıb ölkənin paytaxtında psixoanaliz elminin gələcək taleyini müzakirə etdikləri 1985-1990-cı illərdə artıq Sovet hökumətinin gələcəyinin “xəlbiri göydə fırlanırdı”. Həmin dövrdə düşünən beyinlərin Bakının ortasında təşkilatlanaraq psixoanaliz müzakirəsi aparması mənə həm ironik, həm də düşündürücü göründü. Axı o zaman Sovet imperiyasının hər tərəfində azadlıq, milli kimlik və siyasi dəyişiklik məsələləri müzakirə olunurdu.
Mən isə o illərdə heç bir təşkilata üzv olmadan, heç bir mandat daşımadan “Nu, poqodi” çayxanasında siyasi dustaqlıqdan təzə qayıtmış rəhmətlik Əbülfəz Elçibəyin (o vaxt hələ Əbülfəz Əliyev kimi tanınırdı) söhbətlərini dinləyirdim və “şər imperiyasının” sonunun çatdığına inamım hər gün artırdı.
Ziqmund Freydin ideyalarına və freydizmin elmi-fəlsəfi istiqamətinə qarşı heç vaxt qərəzli olmamışam. Əksinə, onun “Dostoyevski və ata qatilliyi” əsərini dilimizə çevirib universitet proqramına daxil etmişəm. Ancaq Freydin Bakıda beynəlmiləl tərkibli bir qrup tərəfindən gizli müzakirə edilməsi məndə müəyyən təsəvvürün yaranmasına səbəb oldu. O dövrün informasiya qıtlığını və Sovet təhlükəsizlik sisteminin manipulyativ gücünü nəzərə alsaq, belə bir təşəbbüsün arxasında müəyyən layihəvari məqsədlərin dayandığını düşünmək, məncə, əsassız olmaz.
Həmin illərdə Azərbaycanın dövlət televiziyasında, təbii ki, dövlətin tapşırığı ilə “Есть такая нация» başlığı altında verilişlər yayımlanır və tez-tez “бакинцы milləti”ndən bəhs olunurdu (deyəsən, belə bir mahnı da var). Onu da deyim ki, mənim təsəvvürümə görə, “бакинцы milləti”nin axırına çıxan ermənilərin Qarabağ iddiaları oldu, bu, “бакинцы milləti” ideyasını iflasa uğratdı.
Sənin “o illərdə ədəbi mühitdə yerliçilik vardı” fikrinə gəldikdə isə... bəli, belə bir təsəvvür var idi, özü də təsadüfi yaranmamışdı.
Yazıçılar İttifaqının rəhbəri İsmayıl Şıxlı idi, ədəbi orqanların – “Ulduz” və “Литературный Азербайджан” jurnallarının, “Ədəbiyyat qəzeti”nin baş redaktorları qazaxlı idi. Sonra komsomol təşkilatının təsis etdiyi “Gənclik”-“Molodost” jurnallarının baş redaktoru da eyni bölgədən – Tovuzdan oldu. Ancaq bu adamların heç birini vəzifəyə İsmayıl Şıxlı təyin etməmişdi, belə məsələləri Kommunist Partiyasının rəhbərliyi həll edirdi... Buna baxmayaraq, ictimai şüurda “qazaxlı hegemonluğu” fikri dolaşırdı və bu təsəvvürün nəticəsi olaraq Yazıçılar İttifaqının nizamnaməsinə “heç kim 10 ildən artıq rəhbərlik edə bilməz” maddəsi salındı. Qəribəsi budur ki, “qazaxlı hegemonluğuna” qarşı əməliyyat başa çatandan sonra bu maddə də sakitcə ləğv edildi.
Yaddaşımda ilişib qalan bir xatirə ağrılı-ağrılı vaxtın arxasından üzümə boylanmasaydı, bu söhbəti xatırlatmazdım. Rəhmətlik Aydın Məmmədov Bədii Tərcümə və Ədəbi Əlaqələr Mərkəzinin direktoru idi. O məni “Yol” qəzetinə (əvvəlcə məlumat bülleteni kimi nəzərdə tutulmuşdu) baş redaktor təyin edəndə Yazıçılar İttifaqının katiblərindən biri ona kəskin iradını bildirmişdi: “biz İttifaqı qazaxlılardan təmizləyirik, sən də yeni qəzetə qazaxlı təyin edirsən?!.”
İndi sənin həmin qəzeti rəğbətlə yad etməyin, “Yol”un yolçusu olduğunu vurğulamağın məni duyğulandırır və “Yol”u məndən necə bir miskin oyunla “təmizlədikləri” ağrı olub xatirələrimin üstünə çökür. O oyunun qurucularına da, icraçılarına da, iştirakçılarına da ürəkdən acıyıram.
Təbii ki, bu və bunun kimi faktlar bizim ictimai düşüncədəki çatışmazlıqdan irəli gəlirdi (indi də gəlməkdədir) və yaxın tariximizin təsəvvürümüzdə kök salmış kədərli mənzərəsini əks etdirir.
İndi mən universitetdəki fəaliyyətimlə yanaşı, tam açıq fəaliyyət göstərən “Qazax Xeyriyyə” ictimai birliyinin də fəal üzvlərindənəm. Bu birlik təkcə bölgə insanlarının nostalji duyğularını qidalandırmaq üçün deyil, həm də onların bir-biri ilə ünsiyyətini, dəstəyini və mənəvi bütövlüyünü qorumaq məqsədilə fəaliyyət göstərir. Mədəni tədbirlərdə, kitab təqdimatlarında, yerli ədiblərin yubileylərində iştirak edirəm. Sözsüz ki, bu fəaliyyətin kökündə doğma torpaq sevgisi, mənsubiyyət hissi dayanır. Lakin mənim üçün bu işlər eyni zamanda yaşadığımız ictimai parçalanmalara qarşı kiçik, lakin mənalı bir müqavimət formasıdır.
Mənim bacım oğlu Almaniyada yaşayır. Həyat yoldaşı da, özü də həkimdir, lakin onların övladları azərbaycanca danışmağa çətinlik çəkir. Dildəki bu qopma, əslində, mədəni yaddaşdan, ruh kökündən də uzaqlaşma riskini özü ilə gətirir. Əgər bir gün eşitsəm ki, siz Almaniyada bir araya gəlib azərbaycanlılar üçün bir mədəni birlik yaratmısınız, yeni nəslə dilimizi, ədəbiyyatımızı, tariximizi, kimliyimizi təbliğ edirsiniz, səmimi qəlbdən sevinərəm. Zənnimcə, bu cür təşəbbüslərə Almaniyada mane olmaq istəyən də tapılmaz – əksinə, multikultural mühitdə belə təşəbbüslər çox vaxt müsbət qarşılanır.
Bu nöqtədə bir analoji misal da vermək istərdim: sənin yaşadığın Almaniyanın müxtəlif bölgələrində, məsələn, Bavariyada və ya Şvabiyada “yerlilik” (Regionalismus) prinsipi əsasında formalaşan ictimai birliklər, "Heimatverein" adlanan təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Bu birliklər yerli mədəniyyətin qorunması, tarix və ənənələrin yaşadılması, regionun yaddaşının gələcək nəsillərə ötürülməsi ilə məşğuldurlar. Festivallar, mühazirələr, folklor axşamları keçirir, məktəblərlə əməkdaşlıq edir, həm də bu fəaliyyətlərinə ictimaiyyətin geniş iştirakını təmin edirlər. Ən mühümü isə odur ki, bu birliklər heç bir ayrı-seçkilik etmir, başqa icmaları sıxışdırmırlar. Əksinə, Almaniyanın mədəni mənzərəsinə öz yerli zənginlikləri ilə töhfə verirlər və birgəyaşayış mədəniyyətinin möhkəmlənməsinə xidmət edirlər.
Bu baxımdan, Almaniyadakı azərbaycanlı icmasının da belə bir təşəbbüslə çıxış etməsi nəinki mümkündür, mənəvi ehtiyacların diktə etdiyi bir çağırışdır...
Sənin yaradıcılığın haqqında mən vaxtilə öz sözümü demişəm və sağ ol ki, həmin yazını xatırladırsan. O yazını yazarkən içimdə bir inam vardı – bu gəncin nəfəsində gələcəyin ədəbiyyatının səsi eşidilir. Mənim üçün bir gəncin istedadını görmək, onu duymaq və həmin duyğunu ictimaiyyətlə bölüşmək, sadəcə, bir müəllimin vəzifəsi yox, bir insanın mənəvi borcudur.
İndi, illər sonra vaxtilə sənin təhsil aldığın universitetdə yaradıcı tələbələrin bir araya gəldiyi “Söz” yaradıcılıq birliyinin məşğələlərini mən aparıram. Hər məşğələ yeni bir ümid, yeni bir işartı ilə gəlir. Mənim üçün ünsiyyətdə olduğum yaradıcı gənclər – gələcəyin müəllifləri həm də bizim davamımızdır. Onları dinlədikcə sənin gəncliyini, öz gəncliyimi, birgə keçdiyimiz “Yol”dakı sakit və dərin izləri xatırlayıram...
Əzizim Vüqar, bu yazını Akif Səmədin oğlu Ulucayın – gənc bir yerlimin rəhbərlik etdiyi sayta təqdim edəcəyəm. Bunu tam səmimiyyətimlə deyirəm ki, burada sənin sevmədiyin heç bir yerliçilik amili yoxdur. Əksinə, mənim üçün bu addım həm sənin, həm də mənim keçmişimizin və düşüncə yollarımızın bir nöqtədə qovuşmasının rəmzidir.
Məti Osmanoğlu,
Bakı,
1 iyun 2025-ci il
