Kulis.az qısa hekayələri, qrafik novellaları və ssenariləri ilə məşhur olan İsrail yazıçısı Etqar Keretin müsahibəsini təqdim edir.
– Sizə həsr olunmuş yazıların birində belə bir maraqlı ifadəyə rast gəldim: "Etqar Keret İsrail ədəbiyyat səmasında parlaq bir ulduzdur". Ədəbiyyatın parlaq ulduzu olmaq necə bir şeydi?
– Ümumi desək, oxucu və yazıçının qavrayışları arasında böyük fərq var. Mənim üçün ulduz həmişə oxucudur. Yazmağa başlayanda universitetdə riyaziyyat üzrə təhsil alırdım – məntiq, cəbr və sairə. Mənimlə eyni kursda 600 tələbə vardı. Deməli, mən hekayələrimi 20 nüsxədə çap edib bütün universitetə səs salırdım: "Hey! Burda hekayələrim var. Oxumaq istəyirsiniz?". Bilirsiniz, bir çoxu bu təklifi qəbul etməmişdi, oxuyanlar isə bəyənməmişdilər. Baxın, ən sevdiyim yazıçım – Frans Kafka. Kafka ulduzdu? Mən oğlumun onunla oturmasını istəyərdimmi? Ya da maşınımı əmanət edərdimmi? Sözsüz ki, yox.
– Kafka ulduz olmasa belə, pərəstiş edilən yazıçıdı ən azından.
– Bəli, əlbəttə pərəstiş edilən yazıçıdı. Necə ki, mən eləyəm. Bilmirəm nə qədər məşhuram və ümumiyyətlə, məşhurluğun meyarı nədir, amma bir onu bilirəm ki, heç vaxt hamı tərəfindən bəyəniləcək nəsr nümunələri yazmaq barədə düşünməmişəm. Birinci kitabım cəmi 800, ikinci kitabımsa yüz mindən çox nüsxəylə çap olunub. Niyə? Hekayələrim dahamı yaxşı olmuşdu? Bilmirəm.
– Həqiqətən, bilmirsiniz?
– Sözün əsl mənasında bilmirəm. Yəni birinci kitabı alanlar dostlarına bu barədə danışıblar? Bu çox qəribə bir şeydir. Sirli bir şeydir, hətta mətnlə oxucu arasındakı əlaqə. Baxın, məsələn, köhnə sevgilini başqa biriylə görürsən və ona "Onda nə tapmısan axı?" deyə soruşursan. Bunu tamamilə mənim hekayələrimə də aid etmək olar. Buna rəğmən hekayələrim qırxdan çox dilə tərcümə olunub, bütün dünyanı səyahət edirəm və insanlarla görüşürəm, məni, mənim duyğularımı başa düşən insanlarla. Bu, təbii ki, məni çox xoşbəxt edir.
Məsələn, dörd həftə əvvəl Bostonda idim, tədbirə gedirdim və yolda qəzaya uğradım. İki avtomobil toqquşdu, şüşələr sındı, benzin axmağa başladı asfalta, az qala göyə uçurduq. Orda iki qabırğam sındı. Dayanılmaz bir ağrısı vardı, elə bil ki, ölürsən. Mən, düzü, elə düşünürdüm, düşünürdüm ki, ölürəm. Həmin an fikirləşdim ki, dayanıb arxaya baxmağın əsl zamanıdır. Neçə insan tanıyıram? Neçəsiylə qorxumu, sevincimi bölüşə bilərəm, neçəsi bunları dinləyib, anlayıb, hələ bir mənə əvəzində pul da verər. Sonra haralarda və neçə nüsxə ilə çap olunduğumu xatırladım. Ümumən, düşündüm ki, əgər ölsəm möhtəşəm bir həyat yaşamış sayıla bilərəm. Məni fars dilinə, ərəb dilinə tərcümə ediblər, məsələn, Tunisdə çox sevilirəm, həmin ölkədə ki, İsraillə heç bir siyasi əlaqəsi yoxdur. Üstəlik, Türkiyədə də çox oxunuluram hansı ki, onlarla da daimi konflikt halındayıq. Fikirlərimin, duyğularımın, sözlərimin mənim fiziki olaraq şəxsiyyət vəsiqəmlə gedə bilməyəcəyim yerlərə getməsi möhtəşəm hissdir sadəcə. Bu, sadəcə hansısa insanüstü qüvvədi!
– Belə çıxır ki, siz zəmanəmizin super-qəhrəmanısınız?
– Ya da sehrbazı, cadugəri...
– "Sehrbaz" daha yaxşı səslənir.
– Yazmaq bacarığı illüzion bacarığı ilə eynidir. Sehrbaz və illüzionçu arasındakı fərq odu ki, sonuncu bütün hadisələri nəzarət altında saxlaya bilir. O dəqiq bilir ki, nə, harda və nə zaman baş verməlidi, o illüziyanın texnikasını bilir. Hər dəfə hekayə yazmağa başlayanda mən də illüziyalar eləməyə çalışıram. Amma bu, həyata keçəndə, yəni illüziyam uğurlu olanda caduya çevrilir və daha sonra bunun necə yaşandığını başa düşə bilmirəm, bilmirəm nəyi nə zaman yazmışam. Bəlkə də buna görə insanların özünü professional yazıçı adlandırmasını anlamıram. Professional xarrat nədi, başa düşürəm düzəltdiyi stula baxırsan, üstündə oturursan, əl işini yoxlayıb onun nə qədər usta olduğunu bilirsən. Bəs professional yazıçı? Hamı yaza bilər. Hamı hansısa bir hadisəni yaza bilər və yaxud öz hisslərini ardıcıllıqla köçürə bilər vərəqə. Mən heç vaxt qarşımdakı bir adamın qrafoman, yoxsa yazıçı olduğunu başa düşmürəm. Uilyam Berrozun "Səhər yeməyində çılpaq"da belə bir epizod var:
– "Siz kimsiniz", – deyə soruşur əsərin qəhrəmanı.
– “Yazıçıyam", – deyə cavab verir.
– "Buna hər hansısa bir sübutunuz var?".
O, cibindən qələm çıxarıb, "Özümlə yazı alətimi də gəzdirirəm" – deyir.
Yəni cibində qələm gəzdirmək səni yazıçı edir. Sözümü nəyə gətirmək istəyirəm, "Mən yazıçıyam" demək "Mən cəlbediciyəm" demək kimi bir şeydi. Çünki bu barədə sizi sevən, ya da sizə nifrət edən biri qərar verə bilər.
– Sizi düz başa düşdüm? Yeni hekayə yazmağa başlayanda artıq bunun necə baş verəcəyini bilirsiniz?
– Tam da elə deyil. Mən ümid edirəm, inanıram ki, məndə alınacaq. Sözün əsl mənasında gözlərimi yumub yazmaq istədiyim hekayənin məni içinə almasını gözləyirəm. Və nə zaman ki, yazmaq istədiyin hekayə artıq sənə hökmranlıq edirsə, bax bu əsl sehrdir.
– Hekayəni özünüzün əsas və tək ədəbi janr kimi seçmək səbəbiniz onun qısa olmasıdı?
– Öncə bunu demək lazımdı, ədəbiyyat bir çoxları üçün hər şeyi nəzarətdə saxlaya bildiyi dünya deməkdi, mənim üçünsə əksinə, yazmağa başlayanda bütün nəzarəti itirirəm.
Yəqin ki, bilirsiniz, mən Xolokosta məruz qalmışların oğluyam. Hardasa üç-dörd yaşımdan bəri bilirdim ki, onların həyatında çox qorxulu bir şey yaşanıb. Bunu bilsəm belə, daima onlara bildirməməyə çalışırdım. Valideynlərimin yanında ağlamırdım, bu onları kədərləndirə bilərdi. Böyük qardaşım danışır ki, səkkiz, ya doqquz yaşımda velosipeddən yıxılıb başımı partlatmışam – izi də indiyədək qalır – başımdakı partlağı tikiblər. Yaşım az olduğu üçün yüngül də olsa, keyidicidən istifadə etmədən həkim işini görməyə başlayıb. Doqquz yaşlı uşaq və on dörd tikiş. Anam yanımda dayanıb, həkim başımdakı yaranı tikir. İlk tikiş susmuşam, ikinci tikiş susmuşam...
Həkim bundan qorxub aldığım zərbədən dolayı hissiyyatımı itirdiyimi düşünüb məndən niyə səsimin çıxmadığını soruşur. "Siz mənim dostumsunuz?" deyir, "Yox", "Siz mənim ailə üzvümsünüz?", yenə "Yox" deyir. "Onda səsinizi kəsib işinizi görün" deyirəm. Bunu güclü, ya da dözümlü olduğum üçün eləmirdim, sadəcə yaranmış vəziyyətdə idarəetməni itirmək istəmirdim.
Fiziki olaraq bunu tamamilə bacarmırdım. Mən o zamandan bəri yazmağı kəşf elədim. Yazmaq mənim üçün insanları ağlada, güldürə, öldürə biləcəyim sehrli bir dünya idi. Bir yandan da şəxsi bir laboratoriya kimi idi, orda öz duyğularımı incələyirdim.
Bir neçə vaxt əvvəl həyat yoldaşım yeni çıxan hekayələr toplumu oxuyub, niyə bu qədər çox evli və xəyanət edən kişilərdən yazdığımı soruşdu. Ha-ha! İndi sizə izah edəcəyəm məsələ nədir.
Baxın, yolda gedirəm, gözəl bir qız görürəm və nə iləsə diqqətimi çəkir, mən nə edirəm? Mən anındaca onun haqqında hekayə yazıram. Bu arada, fikir versəniz, mənim hekayəmdəki xəyanət edən kişilər heç vaxt bundan xoşbəxt olmurlar, əksini yaşayırlar.
– Amma yenə də niyə məhz qısa hekayələr?
– Hekayələrim partlayış kimidir. Hələ ki onların yavaş-yavaş necə partlayacağını bilmirəm. Roman isə mənim üçün sükan arxasında yolu tanımayan biri ilə, avtomobillə Moskvadan, məsələn, Sankt-Peterburqa səfər etmək kimidir. O, xəritədən istifadə edir, yolda gördüyü adamlardan yolu soruşur, GPS qoşur. Mənim hekayələrimsə sörfinq kimidi. Suya girib və dalğanı gözləyirsən. O zaman ki, dalğanın üstündə göylərə yüksəlirsən, ondan xahiş edə bilmirsən bir az asta olsun, ya da səni hansısa konkret bir yerə aparsın. Sadəcə, dalğaların üstündə durmağa çalışırsan. Bilirsiniz, bir çox hekayələrimə "Etqar, bu sənin ilk romanının başlanğıcıdı" deyərək başlamışam, amma sonda yenə hekayə olaraq qalıb.
– İsrailli yazıçı olmaq necə bir şeydir? Bütün dünyanı gəzirsiniz, həmkarlarınızla görüşürsünüz, yəqin ki, deyə bilərsinizmi onlarla ortaq və fərqli tərəfləriniz nədi?
– İsrailli olmaq çox fərqli bir eynilikdi. Bir neçə vaxt əvvəl “The New York Times”da kiçik məqalə yazmışdım, "israilyönümlü" termini barədə və bu sözü heç sevmirəm. Bəzən insanlar görürəm, əlimi sıxıb "mən israilyönümlüyəm" deyirlər, bəziləri isə əksinə. Niyə heç vaxt italiyayönümlü və yaxud antiitaliya terminlərini eşitmirik insanlardan?
– "Cinayət və Cəza" niyə bu qədər çox bəyənilir?
– Əgər Roskolnikov cani, manyak, psix, axmaq soyğunçu olsaydı, kitab heç kimə maraqlı olmazdı. Onu və yaxud "Lolita"nı oxuyarkən insanın içindəki neçə fərqli hisslərin yatdığını görə bilirik. Bu fərqliliklərə ölkələr tərəfindən baxsaq, heç kim İsraildəki fərqliliyi görmək istəmir. Bir dəfə "Dünyada ən çox nifrət edilən ölkələrin siyahısına baxmışdım, birinci yerdə İran, ikinci yerdə İsrail, üçüncü yerdə isə Rusiya idi. Yadımdadı "Heç nədə birinci ola bilmirik, hətta burda belə ikinciyik" deyib gülmüşdük həyat yoldaşımla. Nədənsə, düşünürəm ki, mən Lüksemburq yazıçısı olsaydım dünyaya bu qədər maraqlı olmazdım. Bir dəfə baş nazirimizin əleyhinə müsahibə vermişdim, sonra tanımadığım insanlar "sən satqınsan" deyə üstümə qışqırırdılar. Üç gün sonra isə Berkli Universitetində leksiya oxuyarkən gözəl qızlar mənim üstümə "sən fələstinli uşaqların qatilisən" deyib qışqırırdılar. Mən kiməm? Satqın, yoxsa uşaq qatili?
– "Yeddi bəhrəli il" ingiliscə yazılıb. Bəs niyə ivritcə yox?
– Bu başqa və olduqca qəribə bir hekayədir. Məsələ ondadır ki, həyat yoldaşım olduqca məşhur və hörmətli yazıçımızın qızıdır. Həyat yoldaşım uşaq olanda atası ona çoxlu şeirlər, hekayələr yazıb.
Bu gün o, məşhur aktrisadır, film çəkir, uşaqlar üçün kitablar yazır. Hər zaman mənə danışır ki, görüşlərdə iştirakçılar ondan atasının onun haqqında yazdığı "yaşıl pijamadan", "təkgöz oyuncaq ayıdan soruşurlar".
Bütün bunlar barəsində atası yazıb, bir tərəfdən baxanda bu, olduqca narahatedici haldır, çünki sənin uşaqlığın, şəxsi əşyaların barədə bütün ölkə bilir. Mən haqqında danışdığımız kitabı bitirəndən sonra (hansı ki, orda olan personajlar real insanlardı – həyat yoldaşım, oğlum, valideynlərim) oğlumun otağına girib kitabı çap eləmək üçün ondan icazə aldım.
O isə "Buna razı deyiləm" – dedi. "Niyə" soruşanda mənə "Ata, mənim gözəl həyatım var. Və istəmirəm ki, heç vaxt heç nəyini öyrənə bilməyəcəyim adamlarla qarşılaşanda onlar mənim barəmdə hər şeyi bilsinlər. Fikrimi soruşdun, indi isə hörmət elə". Üstündən bir neçə gün keçəndən sonra yenidən soruşdum oğlumdan: "Yaxşı bəs xarici ölkədə çap etsək?".
O fikirləşib "Bu çox pul gətirəcək?" soruşdu. "Hə" dedim. Bir az da fikirləşəndən sonra – "Çap et. Onsuz da, orda heç kimi tanımıram" dedi. Daha sonra isə başqa bir problem çıxdı. Kitabı İsraildə çap etməyi düşünürdüm, bu dəyişiklikdən sonra isə israilli redaktorumla kitabın üstündə işləyə bilmədik. O, nəşriyyatın əməkdaşı idi və kitab barəsində hər hansısa müqavilə bağlanmamışdı. Sonra məcbur olub hərfi tərcümə edib, kitab üzərində amerikalı redaktorumla işləməyə başladım. Bu səbəbdən də kitabın ivritcə redaktə olunmuş forması yoxdu, çünki oğlum belə istəmişdi.
– Oğlunuzu başa düşmək olar.
– Əlbəttə! Onun fikirlərinə hörmət edirəm. Düşünürəm ki, qarşımda yaxşı ata, ya da yaxşı yazıçı olmaq deyə seçimim olsaydı, sözsüz ki, birincisini seçərdim. Oğlumun rahatlığını ədəbiyyata qurban vermək mənim üçün qəbuledilməzdir. Nəticə etibarilə dünyanı az da olsa gözəlləşdirmək üçün yazıram, oğlumun rahatlığını əlindən almaq üçün yox.
– Hekayələrinizdə faciə və təbəssüm var. Faciə və təbəssüm kəskin xətlərlə bir-birindən ayrılır.
– Düşünürəm ki, yaxşı hekayə kədərli olmalıdı, çünki bizim varlığımız kədərlidi. Sonu məğlubiyyətlə bitəcək olan oyundu varlığımız, bu oyunda heç kim qalib gəlmir. Yumor isə mənimçün özünüqoruma yollarından biridi bununla özünə yazığın gəlməsindən, içindəki ağrılardan qoruyursan özünü. Necəsə oğlum mənə "Ata! Şad ol" dedi. Ona "bunun o qədər də asan bir şey olmadığını" dedim, həmişə şad və sevincli olmaq, bu, imkansızdı. Daha sonra isə qıdıqdan yaranan gülüş var. Sən gülmək istəmirsən, amma səni qıdıqladıqları üçün gülürsən. Yumor belə deyil, o, həyatın əks-təsirlərinə qarşı dərman kimidi.
– Absurd və fantastika elementləri barədə nə deyə bilərsiniz? Yadınızdadırsa, sizin bir qəhrəmanınız var – əsgər, hansı ki, yoldaşları onu öldürəndən sonra belə onlara rahatlıq vermirdi, ya da ətrafına yığılmış məclisin dağılmasını istəməyən Allah. Bunlar necə? Reallıqla ayaqlaşır?
– Hər zaman dəqiq təyin edə bilirəm bu absurddu, bu realdı, bu fantastikadı. Daha əvvəl demişəm, ilk kitabımı yazanda riyaziyyat üzrə təhsil alırdım, gecələr yazdığım üçün səhər mühazirələrə gecikir və buna görə də kəsrlərim olurdu, hətta bu səbəbdən təqaüdümü kəsmək istəyirdilər. Müəllimlərimdən biri məni çox istəyirdi. "Səni qoruyacam, – dedi mənə, – deyəcəm ki, səhər dərsə gəlməmək səbəbin başqa bir intellektual məşğuliyyətlə bağlıdı. Amma mənə düzünü de, gecələr nə edirsən".
"Hekayələr yazıram" dedim. "Bir neçəsini mənə ver, – dedi, – bunları ədəbiyyat müəlliminə aparıb bunların ciddi nəsr olduğu barədə arayış alacam, beləliklə, təqaüdünü saxlaya bilərik". Belə də oldu. Üstəlik, ədəbiyyat müəllimi məndən daha çox hekayə istəyib nəşriyyata apardı. Sonrakı gün isə bütün hekayələrimi gətirməyimi istədi. Özüm də bilmirdim onlarda tam olaraq nəyi bəyənib.
Bu barədə soruşanda "Hekayələrin çox absurddur" – dedi. Bu sözündən inciyib hekayələrimi geri verməsini istədim. Müəllim nə baş verdiyini başa düşmürdü, niyə belə etdiyimin onun üçün qaranlıq qaldığını gördükdə, "Sizin həyat yoldaşınız, ya da övladınız barədə kimsə belə söz desəydi onunla söhbət etməyə davam edərdiniz?", – deyə soruşdum.
Başa düşürsünüz, tutalım mən Allaha inanıram, siz isə yadplanetlilərə, ordakı oğlansa ruhların yenidən dünyaya gəlməsinə. Əgər biz realizmdən danışırıqsa, deməli, bir-birimizlə razılaşa biləcəyimiz bir şeydən danışırıq. Lakin həyat bizi razılaşa bilməyəcəyimiz adamlarla sınağa çəkir. Məsələn, sevgilinizi öpəndə uçacaqmış kimi olursuz, bu realdı? Siz axı bunu hiss edirsiniz, amma bacarmırsınız. Baxın, hər şey özünüzlə bağlıdı.
– Bəs kitab çap olundu?
– Çap olundu. Uzun-uzun düşündüm və inciməyin yersiz olduğunu başa düşdüm...
Müsahibə: Artyom Lipatov
Tərcümə: Malik ATİLAY
/ədəbiyyat qəzeti/
