Kulis.az tədqiqatçı Aslan Kənanın “Üzeyir bəyə tələ quran erməni musiqiçiləri” adlı yazını təqdim edir.
Tədqiqatçı-alim Vilayət Quliyevin Kulisdə yayımlanan “Üzeyir bəy: ömrün iki şərəfli ili” məqaləsində kamançaçı Saşa Oqanezaşvili kimi tanınan Aleksandr Oqanyanın dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin həyatını zəhərləməsindən bəhs olunur.
Qeyd edək ki, bu cür hadisələr o zaman adi hal almışdı. Bunun bir günahı da özümüzdə idi.
Adi bir misal.
Hələ 1912-ci ildə Üzeyir bəyin kiçik qardaşı, ömrünün sonuna qədər mühacir həyatı yaşamış Ceyhun bəy Hacıbəyli 1912-ci ildə qubalı Hacıqasımovun qızı Zöhrə xanımla ailə həyatı quranda toyunda Cabbar Qaryağdıoğlu öz dəstəsi ilə iştirak edir. Böyük xanəndəni tarda Qurban Pirimov, kamançada erməni Saşa Oqanezaşvili müşayiət edir. Ceyhun bəyin bacısı oğlu Camal Üzeyir bəyə məktubunda yazırdı:
“Bu günlərdə Ceyhun dayıma bir toy kimi qayırdıq, Bədəl əmigildə (Bədəlbəyli nəzərdə tutulur. O, Əfrasiyab və Şəmsinin atası, Üzeyir bəyin isə xalası oğludur – A.K.). Çox gözəl keçdi... Cabbar, Qurban və Saşa gəldilər çıxdılar və müftə çaldılar, ancaq sizsiz heç ləzzət vermirdi”.
Ceyhun Hacıbəyli
Nə idi ermənilərin bizim xalqa olan bu “xeyirxahlığı”?
Unutmayaq ki, ermənilər əsrlər boyu bizim xalqın etimadını qazanmaq üçün dəridən-qabıqdan çıxıblar. Qapımızda nökər olub, öz “sədaqətləri”ni bildirərək əmrlərimizi qul kimi canla-başla yerinə yetirməyə hazır olublar. Bununla da nəinki mədəniyyətimizə, incəsənətimizə, hətta adət-ənənələrimizə də hakim kəsildilər. Onlar nəinki XIX əsrin əvvəllərində, hətta keçən əsrin sonlarına qədər toylarımızı, şənliklərimizi, hökumət konsertlərimizi musiqiçilərimizlə birgə aparmaqla varlandılar. Televiziya ekranlarında, dövlət tədbirlərində də xalqın sevimli sənətkarları ilə birgə “tüğyan” edirdilər.
Şəkillərini bizim korifey sənətkarlarımızla çəkdirməkdən qürur duyurdular, bundan xüsusi həzz alırdılar.
Ermənilərə yaxşı məlum idi ki, bu çəkilən şəkillər, kinolentlərdə olan görüntülər tarixdir. Onlar gələcəkdə həmin görüntülərdən ustalıqla istifadə edəcəklərinə əmin idilər.
Ermənilər uzun müddət xalqımızın nəinki xalq mahnılarını, hətta bəstəkar mahnılarını da öz adlarına çıxıblar.
Elə indinin özündə də bu xəyanətkarlıq davam etməkdədir.
Xatırlatmaq istərdim ki, mətbuatın, televiziyanın və yaxud respublikanın arxivlərində saxlanılan keçən əsrin şəkillərinə nəzər yetirsək, mütləq onları görəcəyik.
Respublikamızın televiziya ekranlarında hər hansı bir sənətkardan söhbət açılırsa, onun ifası verilirsə, orda kamança, balabançalan, ya da dəfvuran erməni olacaq.
Bizim “Segah”, “Şur”, “Mahur”, “Uzundərə”, “Tərəkəmə”, “Vağzalı” və digər musiqiləri erməni millətindən olan B.Məlikov, A.İoanesyan, S.Oqanezaşvili incə zövqlə və böyük məhəbbətlə çalıblar. Elə bir musiqi üçlüyü yoxdur ki, orda tarzən, kamançaçı, dəfvuran erməni olmasın. Elə bir orkestr yox idi ki, orda erməni olmasın.
Firudin Şuşinski
Ötən sərin 70-ci illərində “armyanskie muqamı” ifadəsi mətbuatda özünə yer tapmışdı. Etinasızlıq gör nə yerə çatmışdı ki, həmin ifadəni bəzi üzdəniraq “musiqişünaslar”ımız da işlədirdilər. Ömrünün sonuna kimi musiqi tədqiqatı ilə məşğul olmuş görkəmli musiqişünas Firidun Şuşinski bu ifadə ilə qəti razılaşmırdı. O, qətiyyətlə həmin ifadənin əleyhinə çıxaraq, göstərirdi ki, sənətkar milliyyətcə erməni olsa belə, o, Azərbaycan musiqisini ifa edir.
1978-ci və 1983-cü illərdə Səmərqənddə keçirilən Beynəlxalq Muğam Simpoziumundan Tahirə Kərimova kimi ermənipərəstlərin, Ramiz Zöhrabov kimi “alimlər”in yazılarına sərt cavabı yalnız F.Şuşinski vermişdi. Lakin ona “ermənipərəst” yarlığı yapışdırmaq istəyənlər bu məqamda ağızlarına su alıb dururdular.
T.Kərimova yazırdı: “Simpoziumda Özbəkistanda təqribən iyirmi məruzə dinlənilir. Erməni musiqişünasları erməni muğamını (?!) həm nəzəri, həm də əməli surətdə nümayiş hüququna nail olurlar”.
Buna cavab olaraq F.Şuşinski yazırdı: “Burda müəllifin “erməni muğamı” məfhumu çox gülüncdür. Görəsən, müəllif “erməni muğamı” sözünə harda rast gəlib?! Bu, sadəcə müəllifin “Don-Kixot” gopçuluğu və yaxud dərviş bayatılarıdır. Çünki Şərq musiqisinə aid olan heç bir ədəbiyyatda, nə də Əbu Nəsir Fərabi, Əbu Sina, Səfiyəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağayi, Ruhulla Xaliqi kimi nəhəng Şərq musiqişünaslarının musiqiyə aid kitablarında “erməni muğamı” sözünə rast gəlmək olmur. Şübhəsiz ki, bunu T.Kərimovaya heç cür bağışlamaq olmaz. Bir də oxucuya onu demək istərdik ki, bu dərviş bayatısını təkcə T.Kərimova yox, konservatoriyanın başqa müəllifləri də işlətmişlər. Yaxşı yadımdadır, bir dəfə yenə Səmərqənddən muğam simpoziumundan qayıdan dosent Ramiz Zöhrabov televiziya ilə çıxış edərkən dedi: “Simpoziuma ermənilər də öz muğamlarını gətirmişdilər...”
Amma gəlin R.Zöhrabovdan və T.Kərimovadan xahiş edək ki, erməni muğamlarından birinin adını çəksinlər”.
1938-ci il. Moskvada ilk dəfə Azərbaycan İncəsənətinin ongünlüyü keçirilir. Bu ongünlükdə Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” operettasından başqa, yenicə bitirdiyi “Koroğlu” operası da Moskva səhnəsində oynanılacaqdır. Bəstəkar həyəcan içində idi. Kreml sarayında, “ellər atası”nın qarşısında səslənəcək bu musiqinin ona necə təsir bağışlayacağını bəstəkar ürək çırpıntısı ilə gözləyirdi.
Stalin
Stalin, Molotov və Voroşilovun tamaşa etdikləri “Arşın mal alan” operettasına yüksək qiymət verdikləri kimi, “Koroğlu”nu da alqışlara qərq etdilər. Xüsusilə “Koroğlu” uvertürası “ellər atası”nı həyəcandan ayağa qalхmağa məcbur etmişdi. Bu ongünlükdən sonra dahi bəstəkar ölkənin ali mükafatına - Lenin ordeninə və SSRİ Xalq artisti adına layiq görüldü.
Bundan sonra bəstəkara qarşı hücumlar səngisə də, bir müddət sonra haqsız ittihamlar yenidən baş qaldırmağa başlayır. Ona qarşı hazırlanmış məqalələrdə, müəyyən yığıncaqlardakı çıxışlarda, bəzən məruzələrinə atılan replikalarda qardaşının mühacirət həyatı хatırlanır, “Müsavatçı” olduğu eyhamla yada salınır, “cızığından” çıхmamağı, onlarla hesablaşmağı gizli və açıq şəkildə ona tövsiyə edilir, əks təqdirdə bu “səhvlər”inə görə cavab verəcəyi bildirilirdi.
Damla-damla, misqal-misqal “toplayıb yığdığı” təhqirlər, hədələr öz işini görürdü. Çətin, ağır həyatın dərdlərini qəlbində yaşadan Üzeyir bəy məhz buna görə də dostuna “bu dar fənadan” tezliklə ayrılıb, haqqın dərgahına qovuşmaq arzusunu bildirirdi…
