Kulis.az "Nizami ili" ilə əlaqədar mərhum şair Qasım Qasımzadənin vaxtıyla qələmə aldığı "Zirək Xorasanlı"nın bədii səyahəti” yazısını təqdim edir.
Mirzə Fətəli Axundovun “Molla İbrahimxəlil Kimyagər” komediyasının yaranma səbəbləri, mənbəyi barədə belə bir rəvayət var ki, əsərdəki hadisələr guya həqiqətən olan bir əhvalatdır. Professor M. Rəfili buna inanmadığını, onun fikrincə, belə bir rəvayətin “komediyanın bilavasitə təsiri altında yarandığını” güman etmişdir. Axundov irsini geniş planda öyrənən filologiya elmləri namizədi Nadir Məmmədov həmin faktları tədqiqatına cəlb edib bu barədə öz mülahizəsini söyləmişdir. O, Rəfilinin fikrini inkar üçün yeni faktlar gətirmiş, “Kavkaz” qəzeti səhifələrində də Molla İbrahimxəlilin adına rast gəldiyini bildirmişdir.
Bu dəlillərin nə dərəcədə doğru olub-olmadığı fikri ilə mübahisəyə girişmədən demək istərdik ki, həyat həqiqətinin bədii həqiqətə çevrilməsi prosesində hər hansı effektli əhvalat və faktı həlledici amil yox, yardımçı vasitə saymaq daha münasibdir. Əks təqdirdə, məsələn, “Ölülər”in yaranma səbəbini ancaq 1908-ci il ərəfəsində “Xorasandan gəlib Naxçıvan-Culfa yolu ilə Təbrizə keçən fırıldaqçı bir mollanın hərəkətləri” kimi məlum bir əhvalatla əlaqələndirmək kifayət edərdi və belə bir dahiyanə əsərin ədəbi-bədii mənbələrini isə araşdırmaq lüzumu qalmazdı. Halbuki “Ölülər”in bədii həqiqətə çevrilməsində “Kimyagər”in rolu (bəlkə də həlledici rolu) inkaredilməzdir. Elə isə, Azərbaycanda ilk komediya sayılan “Kimyagər”in özünün yaranma amillərini də daha dərinlərdə – bədii ənənədə axtarmaq bihudə olmazdı.
Belə bir axtarışın nəticəsi məqbul sayılarsa həmin əsərin ədəbiyyatımızın sonrakı mərhələlərində oynadığı məlum rolla yanaşı, müasir bədii təfəkkürlə qədim yaradıcılıq ənənələrini əlaqələndirməkdə də onun necə böyük xidmət göstərmiş olduğu aşkara çıxardı.
Bu cəhətdən M. F. Axundovun Nizami irsinə münasibəti üzərində dayanmaq istərdik. Böyük dramaturqun dahi şair barəsində mülahizələri arxasında dayanan bəzi həqiqətlər tədqiq olunmamışdır. Axundovun ədəbi-tənqidi görüşlərində, nəzəri mülahizələrində istinad etdiyi klassik bədii təcrübə içərisində Azərbaycan şairinin irsi xüsusi vurğu ilə qeyd olunur. Sənətdə “rəğbətli məzmun” arxasınca getməyi tövsiyə edərkən o, nümunə üçün Şərq klassikləri sırasında Nizami sənətini həmişə çox yüksək qiymətləndirmişdir. “Həm məzmun gözəlliyinə, həm də ifadə gözəlliyinə malik olan nəzm Firdövsinin “Şahnamə”si, Nizaminin “Xəmsəsi” və Hafizin divanı kimi nəşə artırıcı və həyəcanlandırıcı olub hər kəs tərəfindən bəyənilir”
(M.F.Axundov. Əsərləri üç cilddə, ikinci cild, Azərb. SSR EA nəşriyyatı, B., 1961, s. 121) – demişdir. Həmin məqaləsində (“Kritika”) yazmışdır ki, şairlər günəşi ləqəbi “ancaq Nizami və Hafizə layiqdir”.
Bu və digər faktlar Axundovun Nizami irsinin həmişə müasir səsləndiyinə, müasir bədii estetik tələblərə uyğun gəldiyinə verdiyi qiymətdir. Həmin mülahizəni söylərkən onun bu irsə dərindən-dərinə bələd olduğuna, “Xəmsə”ni dönə-dönə oxuyub mənimsədiyinə şübhə yeri qalmır. Məhz buna görə də belə bir ehtimal irəli sürmək əsassız və yersiz görünməz ki, klassik irsə, xüsusən Nizami sənətinə bələdlik və heyranlıq mütəfəkkir bir ədibin bədii yaradıcılıq laboratoriyasında izsiz qala bilməzdi. O bu cür zəngin, mənalı sənət nəhrindən bu və ya digər dərəcədə bəhrələnməmiş deyildi. “İsgəndərnamə” (“İqbalnamə”)nin yeni nəşrini redaktə edərkən diqqətimi xüsusilə çəkib saxlayan bir epizod bu qənaəti daha da möhkəmləndirdi. “Kimyagər” əsərinin mənbələrini araşdıran tədqiqatçılar nədənsə həmin epizoda məhəl qoymamışlar. Halbuki bu epizodun məzmunu ilə – yalançı kimyagərin xalqı aldatmaq üçün əl atdığı üsulla Molla İbrahimxəlil kimyagərin fırıldaqları üzərində qurulan hadisə, demək olar ki, eynidir.
Bir “zirək xorasanlı” Bağdada gəlib özünü usta kimyagər elan edir, əfsunla, iksirlə qızıl düzəltdiyi xəbərini hər yana yayır.
Deyir ki: “Kimyada baş ustayam mən,
Yoxdur mənim kimi bu sirri bilən,
İstəsəm iksirlə edərəm, yəqin,
Biri – on, onu – yüz, yüzü də ki min.
Yüz dinar pul verin siz əvvəlcədən
Min dinar eləyim yüz dinarı mən...”
Sonra həmin yalançı kimyagər “zərgər qaydası ilə bir kürə qurdu; bir qaba cürbəcür dərman doldurdu”. Hətta xəlifənin özü də
Aldanıb hərifin bu oyununa,
On min misri qızıl göndərdi ona.
(Nizami. “İsgəndərnamə” /İqbalnamə/, Bakı, 1967, s.63-64)
Zirək xorasanlı “qızılları naz eləyərək alıb” bir neçə gün xəlvətə çəkilir, avamlarla əylənib onları məst edir və gecəykən “atları yükləyib aradan çıxır”.
“Kimyagər” komediyası ilə belə bir məzmun, kompozsiya uyğunluğundan başqa, “İsgəndərnamə”də təsvir olunan həmin epizodun daxil olduğu fəsildə rast gəldiyimiz digər bir obrazla əlaqədar fakt Axundovun Nizamidən bəhrələndiyinə şübhə yeri qoymur. Bu da poemadakı müsbət, ağıllı, poetik Mariya obrazı ilə pyesdəki şair Hacı Nurunu doğmalaşdıran mənəvi yaxınlıqdır.
Bir dəstə fəqir, yoxsul kütlə düşdükləri ehtiyacdan xilas yolu axtara-axtara həqiqi kimyagər (“iksirçi”) kimi şöhrət tapan ağıllı Mariyanın hüzuruna gəlib ondan kömək istəyirlər, iksirin sirrini öyrənmək üçün ona müraciət edirlər. Mariya cavab verir ki, əfsunla əldə edilən qızıl mədəni, rəmzlər, “Sangi-ə’zəm” əslində nağıldır.
O gizli iksiri, diqqət etsəniz,
Səhərtək alnımda görərsiniz siz...
Bitkidə kimyanın varsa əsəri –
Qələmdir əslində onun cövhəri!
Əsl iksirin əfsunda deyil, ağılda, kamalda, sənətdə olduğunu müsbət obrazın dili ilə bildirən şair qeyd edir ki:
Ariflər bu sözdən tapdı xəzinə,
Nadanlar dərd-əzab çəkdilər yenə.
(Nizami. “İsgəndərnamə” /İqbalnamə/, s.62)
Bu fikri “Kimyagər”in müsbət qəhrəmanının dilindən də eşidirik. Şair Hacı Nuru aldadılmış nuxululara üz tutub deyir: “Mənim hünərim filhəqiqə iksirdir. Amma necə ki, siz deyirsiniz, iksirə laməhalə başqa filizat lazımdır ki, onun tərkibini qəbul edə; habelə mənim hünərim üçün dəxi ərbabi zövq və kamal və mərifət lazımdır ki, dediyim əşarın qədrini bilələr. Zamana ki mənim bəxtimdən həmşəhərlilərim də ki, sizsiniz, nə kamal var, nə ağıl var, nə beyin var, bu surətdə mənim hünərimdən nə fayda hasil olacaq, mənim şe’rim nəyə məsrəfdir”
(M.F.Axundov. Əsərləri I cild, s. 42) .
Hacı Nuru ilə Mariyanın ifadələrində belə qəribə yaxınlıq vardır (İksirə... başqa filizat* lazımdır – “Bitkidə kimyanın varsa əsəri”; Hacı Nuru əsl iksiri şairin hünərində, yəni şeirdə görür, Mariya da iksirə “qələmdir əslində onun cövhəri”** – deyir).
Süjetdə, fikirdə olan bu ümumi cəhətlər tamamilə başqa-başqa üslub və metodun təzahürü kimi müxtəlif əsrlərin əhvali-ruhiyyəsini əks etdirir. Nizami:
Hamıya mə’lumdur əhli-Xorasan,
Bağdadda fənd ilə yaşayır asan.
(Nizami. “İsgəndərnamə” /İqbalnamə/, s.63; Filologiya elmləri doktoru Əkrəm Cəfərin şərhinə görə, Abbasilər dövründə Xorasan hakimlərinin Bağdad xəlifələri ilə diplomatik əlaqədə tes-tez onları aldatmalarına işarədir – bax: s.232)
deyə obrazlarını müəyyən tarixi əhvali-ruhiyyə əsasında konkret, real zəmindən götürdüyünə işarə etmişdirsə, M.F.Axundovun komediyası öz məzmunu, qəhrəmanları, onların hərəkət və davranışları, danışıq tərzləri etibarilə büsbütün milli olmaqla keçən əsrdəki (19-cu əsr – N.Q.) Azərbaycan ictimai-iqtisadi həyatının aynasıdır. Axundovun dühası klassik ənənədən faydalanmağın, onu dövrün, zamanın tələbinə, ictimaiyyətin müasir zövqünə məharətlə uyğunlaşdırmağın nümunəsini vermişdir. Nizaminin qısa epizodda yaratdığı yalançı kimyagər – “zirək Xorasanlı” obrazının bədii ənənələr vasitəsilə müasir ədəbiyyatımıza qədər gəlib çıxdığını söyləsək, buna təəccüb etmək lazım deyildir. “Zirək xorasanlı” bir gecə Bağdaddan gizli qaçıb aradan çıxdıqdan yeddi əsr sonra Molla İbrahimxəlilin qiyafəsində yenidən zühur etmiş, fırıldağı açılar-açılmaz qeybə çəkilmiş, XX əsrdə Şeyx Nəsrullah adı ilə “Ölülər” bir daha görünmüş, bu dəfə “ölü diriltmə elminin” müəssisi kimi daha effektli, daha mükəmməl, daha qüdrətli xarakter səviyyəsinə yüksəlmişdir. Tədqiqatçılar Şeyx Nəsrullahı Molla İbrahimxəlilin xələfi, varisi adlandırmışlar; “Ölülər”in “Kimyagər”dən təsirsiz qalmadığını qeyd etmişlər (C.Cabbarlı. Əsərləri, üç cilddə, III cild, Azərnəşr, 1969, s. 386). Xüsusən, “Ölülər”i və onun baş qəhrəmanını M.F.Axundovun ilk komediyası ilə tipoloji planda geniş təhlil edən filologiya elmləri namizədi H. İsrafilov konkret bədii parallellər gətirməklə bu məsələnin ətraflı şərhini vermişdir (H.İsrafilov. “Ölülər”, Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1965, s.22-31). Qəribədir ki, “İqbalnamə”də olduğu kimi burada da əhvalatın mənbəyi Xorasanla bağlıdır, Şeyx Nəsrullahın əməlləri Xorasandan varid olan saxta məktubla əsaslandırılmışdır. Şeyx Nəsrullah da avam kütlənin başına minbir oyun açdıqdan sonra Arazın o tayından gələn fırıldaqçı babaları “zirək xorasanlı” və Molla İbrahimxəlil kimi yenə gecəykən yola çıxmışlar.
Lakin “zirək xorasanlı”nın ədəbi səyahəti bununla bitməmiş, müasir yazıçılarımızın yaradıcılığında da ara-sıra özünü biruzə vermişdir... (müəllif daha sonra öz müasiri olmuş bəzi yazıçıların əsərlərinə toxunaraq apardığı təhlillərlə Nizaminin “zirək xorasanlı”sının, Mariyasının bədii təkamülünə dair mülahizələrini ifadə edir – N.Q.)
...Bədii ənənənin bu gün yaşayan, müasir ədəbiyyatımızı, onun milli xüsusiyyətlərini zənginləşdirən cəhətlərini öyrənmək, tədqiq etməklə alimlərimiz az məşğul olurlar. Həm də cürətli fikir söyləməkdən çəkinir, birisinin üzə çıxardığı eyni faktı bəzən çox çək-çevir edirlər. Halbuki bədii yaradıcılıqda olduğu kimi elmdə də ənənə ilə bağlı cürətli axtarışlar aparılmadan milli sənətin haradan gəlib haraya getdiyini və getməli olduğunu müəyyənləşdirmək çətinləşir.
*Filizat – burada bitki mənasındadır. Molla Həmidin “haman ələf də ki, iksirin cüz’i-ə‘zəmidir və vücudu bu dağlarda olur” sözləri də bunu təsdiq edir.
** “İsgəndərnamə”dən misal gətirilən poetik parçalar orijinalına mütabiqdir.
