Kulis.az Xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlı ilə söhbəti təqdim edir.
- Xoş gördük, ustad! Az-az görünürsünüz. Yaş, yorğunluq, yoxsa ədəbi inzivaya çəkilmisiniz? Əgər elədirsə, bədii təsərrüfatda nə(lər) var, nə yox?
- Xoş gördük, Sayad Aran. (Mövlud Süleymanlının üslubuna toxunulmamışdır - S.A.) Görüşümüzə çox şadam... Sualın yerindədi; heç nə... əl-ətəyimi yığışdırmaqdayam, getdiyim yerlərdən qayıtmağım da demək olar. Hər halda əlim doludu, ürəkdən şükür, deyə bilirəm. İndiki yaşda bu çox gözəl duyğudu. Bilməliyik ki, yaşadığı ömür hər kəsin yurdudu, bu yetmiş beş illik ömür də əslində mənim yurdumdu. Qanrılıb baxırsan, yaşadığın ömrü təmiz, yaltaqlıqdan, qorxaqlıqdan, satqınlıqdan, indinin sümük ləkəsi olan acgözlükdən, tamahkarlıqdan uzaq görüb, “çox şükür” deyə bilirsənsə, doğrudan da çox- çox şükürlər! Yazıya (dilə) gətirdiyin "inziva", "bədii təsərrüfat" sözlərindən xoşum gəlməsə də, ilk və son olaraq o dillə də deyim, bədii təsərrüfatda yazmadıqlarım yazdıqlarımdan çox oldu. "İnzivaya çəkilmək" məsələsinə cavabımsa belədir: Vaxt gəlir, vədə bitir, adını nə qoyursan qoy, axşam çağının işığı kimi özünə çəkilməyə başlayırsan...Doğrudan da belədir; hətta deyərdim, özündən də asılı deyil, anladığın ya anlamadığın səmtə çəkilmək. Daralmağını, azalmağını hiss edirsən, durduğun yerdə nə üçünsə darıxmağın, qəribsəməyin də olur. Mənim görünməməyim özünə sığınmaqdı, özün də yazıdan, sözdən ayrı kimsən ki? Onnan başqa nəyin var?!. Vəssalam, yolun qalmır. Yazıya, sözə sığınırsan. Amma keçdiyin yollar mənalarla, halallıqla gedilibsə, bu, yaşamağa dəyər deməkdi... Mənim, açığı, indi özümə daha çox vaxtım gedir, özümü oxumaqla, özümü anlamaqla daha çox məşğulam...
Bir vaxtlar heç bilmirdim neynirəm, yazdıqlarımdan elə bil, xəbərim yox idi. Bu fikri belə ifadə eləmişdim bir zamanlar: "külüngümün səsini eşitməyəndə yazım daha yaxşı alınır"... Bu gün bu, mənim "yaşamağa dəyərimdi"...
- "Erməni adındakı hərflər" romanında (şifahi söhbətlərimizdə demişəm, indi də təkrar edirəm, romanın belə adlanmasını istəməzdim! Elmi-tədqiqat əsərinin adına oxşayır) türkün ana torpağı olan Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan respublikasının) geniş və yaxından, bir övlad sevgisiylə təsvirinə rast gəldik. Eyni zamanda, burda baş verən tarixi faciələrə, ermənilərin törətdikləri genosid siyasətinə şahid olduq. Sözsüz ki, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında doğulub boya-başa çatmanız həmin hadisələri canlı, bütün reallığı ilə əks etdirməyinizə səbəb olmuşdur. Bu tarixi faktorun sizin öz taleyinizdə rolunu bilmək maraqlı olardı.
- "Erməni adındakı hərflər" roman adı kimi mənim üçün də böyük mətləblər daşımır. Mən məsələyə, yəni romanın adına o biri əsərlərimdə olduğu kimi, çox da əhəmiyyət vermədim, daha doğrusu, gərəkli bilmədim. Təkcə "erməni" kəlməsi də kifayət edə bilərdi, çünki mən erməniyə hay yox, erməni dediyim üçün bir müddət dava salanlar arasında böyümüşəm. Bir vaxtlar, yəni mənim məktəbli vaxtlarımda erməniyə erməni desəydin, doğrudan da əsəbiləşəcəkdi, ən azından: erməni özünsən, deyəcəkdi, mən hayam, bir də mənə erməni demə, hay de! Bütün bunları biz öz gözlərimizlə görmüşük. Qocalı, cavanlı erməni deyiləndə hamısı əsəbiləşirdi. "Bizə hay deyin, biz hay millətiyik!" Amma sonralar elə bir vaxt gəldi ki, elə bil, kütləvi olaraq onları başa saldılar. Anlatdılar, anladılar ki, onlara hay yox, erməni olmaq lazımdı...çünki tarixdə hayların mövqeyi yox idi, olsa da çox zəifdi. Beləliklə, "hay" adını hamılıqla həm unutdular, həm unutdurdular. Görün, çox çətin bir məsələni, "hay" məsələsini necə haysız-küysüz həll eləyiblər. Əslində yaşayışları, həyatları da adlarındakı bu, hay - erməni oyunu kimidi, oyundadırlar həmişə. Ona görə də ada çox da fikir vermədim, siz də fikir verməyin..."Erməni adındakı hərflər" romanı mənim yeganə əsərimdi ki, ad elə də böyük əhəmiyyət daşımır, çünki açan kimi hiss edirsən ki, ermənilərə həsr olunub. Bizim kəndlə erməni kəndinin arasında Çaxmaq deyilən dağ vardı, ətəyiylə çay axırdı, Əyriçay. Əslində o dağ, o çay indi də var, ancaq biz yoxuq. Bu çay həm də bu iki kəndin sərhəddi idi. Dağın bir üzündə erməni kəndi Şahnazar, bir üzündə bizim kəndimiz, Cücəkənd. Erməni kəndi, dəqiq bilmirəm, təxminən 18-ci yüz illiyin əvvəllərinə yaxın gəliblər buralara. Kəndin Şahnazar adını da özləriylə gətiriblər. Söylənənlərə görə Şahnazar elə gələnlərin ağasıymış. Onların düşdüyü yerdə Sarıkilsə adında bir tikili vardı. Çox sonralar alban abidəsi olduğunu öyrənəcəm. Sarıkilsənin yanında yurd salırlar. Belə deyirlər ki, gəlmələr ağsaqqallarını bizim ağsaqqalların yanına minnətə göndərirlər ki, izin verin qonşuluğunuzda yurd salaq, elə də yurd salırlar... 50-ci illərdə artıq dəfələrlə böyümüş bir kəndə dönmüşdü. Yaxın keçmişimiz olduğuna görə deyilənlər, söylənənlər hələ də aradaydı.
- Sanki bir an əvvəl idi: Xalq yazıçısı Mövlud Süleymanlının 70 illiyini qeyd elədik. Müdriklik çağında ümumoxucu rəğbətini, xalq və dövlətin yaradıcılığınıza verdiyi qiyməti gördünüz. Daha beş il keçmiş, 75-ə çatmısınız. Ömrün zirvəsindən olub-keçmişlər necə görünür? Ümumən, bir şəxsiyyət, fərd, insan kimi öz-özünüzlə həsb-hal dəmlərində necə qiymətləndirirsiz, yaşamağa dəyərmi?
- Bu suala qismən də olsa cavab verdim, məncə. Həmişə yazdıqlarımın, yaratdıqlarımın arasında olmuşam, indi də ordayam. Yazdım- yazmadım, fərqi yoxdu... Yaşamış olduğum bu ömürdə yersiz, səviyyəsiz, xəcalət doğuran bir kəlmə belə yoxdu. Mən bunu bu gün iftixar hissiylə deyirəm. Yaşamağa dəyər - əlbəttə! Bu gün, bu 75 illik ömrümdə öz içimdə tapdığım, yazıb-yazıb rast gəldiyim istedadlı, nəcabətli, hər yerdə, həmişə düzən daşıyan (səliqəsiz görünsə də) xalqıma dərin təşəkkürlərimi bildirirəm, mən onun ağlıyla yaşadım, düşüncəsiylə düşündüm, gücüylə çalışdım. "Yaradana aid olan səmt" adında mərhum dostum Natiq Səfərova həsr etdiyim bir yazım var. Xalq da elə o səmtdədi, Natiq olan səmtdə, daha doğrusu, Natiq də xalq olan səmtdədi. O səmt, o yön-yörə Yaradanındı, ona görə ayağını atan kimi sənin olmur, onu halal zəhmətinlə, təmizliyinlə, "meyli haqqa dolanmağınla" tapa-bula bilərsən. Əslində də belədi... Gerçək olan budu!
- Yazıçı üslubunuzun xalq dilinə dərindən bağlılığı əsərlərinizdən bəllidir. Dilin saflığını, doğmalığını qoruyan yazıçılarımızdansınız. Hətta bir ara, 1990-cı illərdə "Xəzər" jurnalında "Söz" adlı xalq sözlərindən ibarət lüğət də dərc etdirməyə başladınız. Nə ilə bağlı idi bu?
- İlk öncə deyim ki, o yazının adı "Söz içində söz" idi. O vaxtlar mən "Bulaq" verilişiylə məşğuldum. Bu veriliş də, dediyim kimi, "Yaradana aid olan səmt" üçün yazılmalıydı, yəni dili də üslubu da, ruhu da yaradana aid... hər şey seçilməliydi, üstü vurulmadan, hay-küysüz, "qarğa məndə qoz var"sız, "Yaradana aid olan səmt"in dili mətbuata gəlməliydi, gəldi... Mən dilimizdəki doğma sözləri gəlmə sözlərdən seçməliydim, hirssiz-hikkəsiz... səmimi olaraq ayırd eləməliydim. Minilliklər boyu ruhuma hopmuş dahiyanə xalq yaradıcılığında olduğu kimi öz sözlərimizi seçmək, öz səsimizi tapmaq... Əgər bu günümüzün özündə də çox-çox dünya dillərində dilimizin təsiri duyulursa, niyə də olmasın... Elə verilişin ilk sayından "əziz" sözünü işlətmədim. "İstəkli" olsun. "İstəkli dinləyicilər"in nəyi pisdi? Beləcə, üzümü Yaradana tutub "Bulağ"ı o səmtə işlədim. Xalq başının üstündən öz doğma səsini-sözünü eşidib kövrələ-kövrələ mat-məəttəl qalmışdı...mən sözün əsl mənasında xəzinə üstə çıxmışdım. El bunu məndən gizlətmədi, əksinə, nəyi var açıb tökmüşdü, çünki mən Ona doğma idim. Biz bir-birimizi tanımışdıq... Elə o vaxtdan arxaik hesab etdiyimiz, amma canı-qanı olan sözləri kitab halında toplayıb "Söz içində söz" adıyla ictimaiyyətə təqdim etdim, amma təəssüf ki, doğmalar əlinə düşmədi...
- Sizin yaradıcılıq bioqrafiyanızdan danışanlar "Bulaq"dan yan ötmürlər. Buna paralel sual versək, "Bulağ"ın şöhrətində rolunuzu necə görürsünüz?
- "Bulaq" radio verilişinin şöhrəti birbaşa mənimlə bağlıdı... Doğrudu, bir vaxtlar səs-küy qaldıranlar olmuşdu: biri deyirdi, yığışıb bir yerdə yazdıq, biri deyirdi elə mən yazmışam ki, varam... o vaxt boş sözlərdi, deyib, çox fikir vermədim. Çünki ürəklə görülən bütün işlər yiyəsinə oxşayır; Tanrı üzüsuyuna bağışlasın, mübarək "Bulaq" mənə oxşamağını hələ də itirməyib, sağ olsunlar, Tahir Talıblıyla Əhməd Oğuz iş başındadılar...
- Tarixi taleyimizin acı səhifələrini təmsil edən Qarabağ müharibəsinin başlanması sanki yaradıcılığınızda müəyyən susqunluğa səbəb oldu.
- Doğrudu, mən bir ara, susqunluq, çaşqınlıq içərisində çapalaya-çapalaya qaldım; bizim bir millət, bir xalq kimi heç nəyə, heç kəsə baxmadan azadlığımız uğrunda ayağa qalxmağımız, göz belə qırpmadan ölümlə üz-üzə durmağımız bir də lazım gəldikdə ölməyi bacarmağımız bizi qələbələrə apardı, tarixdə bir kərə qalxmış üçrəngli bayrağımız örtülərdən çıxıb başımız üstə dalğalanmağa başladı. Mübarizəmiz alınmışdı! Çünki biz içdən güclüydük, ruhumuz qalib gəldi! Amma müharibəmiz alınmadı. Çünki içdən möhkəm olsaq da, çöldən dağınıqdıq, bir deyildik, aramıza dolan yadlar bizi parçalamaq istəyirdi, ona görə də müharibəmiz alınmadı. Biz öz müharibəmizi 2016-cı il aprel döyüşlərində göstərə bildik...Yalnız qarı düşmən yox, dünyanın özü ayaq saxlamalı oldu, boyumuzu göstərə bildik! Bu, Ali Baş Komandanın möhtəşəm tarixi əsəriydi!
- Bu ərəfələrdə imzanız görünmədi, bir neçə "Satqın", "İt dərsi", "Ağacan" hekayələrindən başqa...
- Mən bunu da az iş hasab etmirəm...Üç əsərin üçü də dərin məna yükləri olan öz vaxtının yazılarıdır. O ərəfələrdə hər şey elə gərgindi ki, yazı yazmaq ikinci dərəcəli işə dönmüşdü. Döyüşmək, vuruşmaq zamanıydı...
- 2012-ci ildə nəşr olunmuş "And olsun əsrə" kitabınızda ulu öndər Heydər Əliyev haqqında xatirələrinizi oxuduq: "Qırx ilin yeddi görüşü". Və məlum oldu ki, bir çox yazıçılar kimi ulu öndərin sizin də yazıçı taleyinizdə birbaşa rolu olub. Həyatınızın müxtəlif dönəmlərinə təsadüf edən həmin yeddi görüşdən hansı biri ulu öndərin obrazını tamlıqla təsəvvür etməkdə həlledici olub? Və ümumən bu gündən həmin obrazı necə görürsüz?
- Ulu öndər Heydər Əliyevin gözünün ucuyla baxmağı bəs edərdi ki, yanılmadan ətrafı anlasın, nəinki yazıçıların taleyində, bir xalq, bir millət, nəhayət, bir dövlət olaraq, taleyimizdə əsaslı rolu olub...Ulu öndərə həsr etdiyim "Qırx ilin yeddi görüşü" əsərində ətraflı yazmışam. Onu deyim ki, ilk dəfə Heydər Əliyevi 1963-cü ildə gördüm...O zaman S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin filologiya fakültısinin 2-ci kursunda oxuyurdum. Bir-iki ilə artıq tələbələr seçilib bir-birimizi tanıyıb, birləşib "dərdləşməyə" başlaqmışdıq. Kirədə qaldığımız erməni evlərində, yataqxana hücrələrində gizlin görüşlər keçirir, get-gedə daha dərin mətləblərə varırdıq; gündəlik, aylıq, hətta illik proqramlar işləmişdik, üzvlük haqqınacan müəyyənləşdirmişdik. Günlərin birində bu gizlin işlərimizdən KQB xəbər tutdu... Mənim o vaxt iyirmi yaşım vardı, bir az az, bir az çox, hamımız o yaş ərəfəsindəydik. İndiki ağlımızla ölçsək, buracan düşünə bilmişdik, buracan, yəni bir addımlıq. Elə də oldu, addımımızı atan kimi tutulduq...İkinci gedən mən oldim, bir də jurnalistika fakültəsindən Hüseyn... Səhər tezdəndi, yataqxananın dördüncü mərtəbəsindəki qapımız döyüldü: - Balakişiyev kimdir? .. Qorxudan keyləşmiş kimiyəm. Mənəm, - deyirəm...
Baş verən çox şeyləri dərinliyinəcən anlamasam da KQB-nin əslində nə demək olduğunu bilirəm: KQB-nin zərbəsi insanın canına yox, ruhuna tuşlanıb, deyirəm, öz-özümə, elə cəmiyyətin də ruhuna tuşlanıb. Bir var, ölüm, bir də var məhv olmaq... beləcə, məhv etməsə əl çəkməyəcək.
Alaqaranlıq dəhliz boyu iki adamın arasıyla hara getdiyimi bilmirəm. Qaranlıq düşdüyü hiss edilir. Birdən qapı açılır, getdiyim yerdə, məni içəri ötürürlər, özümə gələnəcən xeyli çəkir... İri pəncərəli geniş otaqdı, mən harda olduğumu anlaya bilmirəm. Yaxın gəl! - Başda əyləşmiş iri cüssəli adam bərkdən gülüb məni yaxına çağırdı...
Mən xırda, titrək addımlarla yaxınlaşdım: "Sovet hökumətini yıxmaq istəyən uşağa bax..." Mən baxışları iliyə işləyən bu zəhmli adamın gülməyini belə anladım, qorxuma pərtlik də qarışdı... Amma belə deyilmiş. Bir-iki sorğu-sualdan sonra onun əksinə sevindiyini- rəğbətini hiss etdim. Bayaqdan bu hissimi ifadə etmək istəyirəm, bu cür təfərrüata varmağım da ona görədir. Onun kim olduğunu da yanından çıxandan sonra bildim: Heydər Əliyev... Onun səsində, sözündə, görünüşündə qəzəb yox idi. O vaxtdan əlli ildən çox keçib, sizi inandırıram ki, mənim hissim doğrudu... Aradan əlli ildən də çox keçib, səsi hələ də qulaqlarımdadı: "...sizin gizlin fəaliyyətinizdən Moskvanın da xəbəri var, amma mən sizi Moskvaya verməyəcəyəm! Ağıllı olun, dünya dillərini öyrənin, gələcəyə hazır olun! Sizin dediklərinizinsə hələ vaxtı çatmayıb" Elə də oldu, sıxıntıdan, təqibdən qurtardıq. Şəxsən məni heç vaxt unutmadı, dəstəyini, köməyini də əsirgəmədi. "Şeytan"a, "Dəyirman"a, "Səs" romanına və s. əsərlərimə görə üstümə yeriyən qaragüruh hücumundan qorudu... Bu müddət ərzində mən dərindən inandım ki, O bizə kömək etmək istəyirdi, etdi də! Yarım əsr bundan öncə cəzası ancaq ölüm olan xatalarda bulunmuş gənclərə üz tutub dediyi sözləri bir də eşidirəm: "...Burda, mənim yerimdə bir başqası ola bilərdi, güllələtdirərdi hamınızı! Bu xalqa sizin kimi oğullar lazımdı..." Gerçəyi budu, "...bir başqası"nın kim olduğunu tanımağımızdı, gerçək olan. Sabahlara hazır olmağımızdır! Qazandığımız bu uğurların, - azadlığın, müstəqilliyimizin qaynağı nədi bəs! Ulu öndərin uzaq görənliklə yaşadığı və gənc nəslə yaşatdığı duyğular deyilmi?!
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev elə o zamandan içlərdə gedən azadlıq duyğularını hiss edb sevinirdi...
- Mövlud Süleymanlı bir yazçı kimi, demək olar ki, iki ədəbiyyt epoxası yaşayıb. 1960-1980-ci illər və müstəqillik dövrü ədəbiyyatı. Müqayisələr sizə nə deyir?
- Mənim üçün bir yazıçı kimi vaxt "izm"lərə ayrılmır, yəni mən yazarkən harda yaşayıram-yaşayım, sərbəst olmuşam. Səmimi sözümdü, başqa cür düşünsəydim, yəqin ki, heç nə yazmamışdım... İndi öz halal, müstəqil dövlətimdə yaşayıram, yalnız əbədi, qayım-qədim olmasını düşünürəm, bunun üçün nə etməkdən başqa heç nə fikirləşmirəm; bir vətəndaş kimi, yazıçı kimi əlimdən nə gəlirsə, ölüm qarışıq, onu eləyim. Doğru sözümdü. Mənim içimdə onsuz da başqa səmt yoxdu. İndi hər şey mənim özümündü, bizimdi, buna görə daha məsuliyyətliyəm. Daha güclü olması üçün doğma dilimizin gücünü qorumalıyam, hamılıqca yabançı sözlərə qarşı olmalıyıq, ictimai yerlərdə işimizə burnunu soxan yad dillərə, hamılıqca yox - deməliyik! Dəyişib daha da gözəlləşən küçələrimizə- sokaklarımıza bəlkə də qəsdən yad adlar qoyub korlayan yad adamlara qarşı indi daha sərtəm! Sərt də olmalıyıq...
- "Müstəqillik" dediyiniz sizin üçün nədir? Xalqın içtimai-siyasi müstəqilliyi bir qələm adamının fərdi yaradıcılığından necə görünür?
- Müstəqilliyi tək bir adam üçün də izah etmək olar, bir xalq üçün də. Sonda eyni nəticəyə gələcəyik, ikisində də azad olmaq, azadlıq mənası anlaşılacaq. Fikrimcə, tək bir adam kimi də, xalq kimi də azadlığa hazır olmaq lazımdı. Yəni, bilinməlidi ki, müstəqil olmaq özbaşına olmaq demək deyil; tək bir adam üçün də, xalq üçün də. Azadlığı əslində içindən azad olan xalq qazanır və yaşaya bilir. Müstəqil olub da yaşaya bilməyən xalqlar mövcuddur. Bu cür insanlar da var. Uzağa getməyək, ermənilər azad olan kimi yaşaya bilmədilər, çünki onlar ömür boyu himayəsiz yaşamağı bacarmayıblar... Belə bir məsəl var: "Yalan aparar, qaytarmaz"... ermənilər yalana getdilər. Müstəqillik həm də mənliyi yaşatmaqdı, öz kökün üstə bitib dikəlməyindi.
- 1979-cu ildə "Azərbaycan" jurnalında dərc olunmuş "Dəyirman" əsəriniz ədəbi həyatımızda dönüş məqamı kimi vurğulanır. Əsərdə sistemin çürüməsi aşkar faktlarla qabardılır. Bundan daha əvvəl sizin problematika etibarıyla daha kəskin "Şeytan" povestiniz dərc olunmuşdu. Bu gün necə fikirləşirsiniz, niyə məhz "Dəyirman"?
- Biz yaşadığımız real həyat baxımından "Dəyirman"a daha yaxınıq. Hara üz döndərsək, "Dəyirman"a rast oluruq. Belə deyə bilərik ki, "Dəyirman" yolumuzun üstədi, "Şeytan"sa örtülü yerdi, yəni içimizdə...
- Bu günün ədəbiyyatşünaslıq təsnifatı Mövlud Süleymanlının yaradıcılıq üslubunu bir qayda olaraq magik realizmə aid edir.Yaradıcılıq dəst-xəttinizi hətta Qabriel Qarsiya Markesin təsiriylə bağlayanlar var. Özünüz bu məqama necə qiymət verirsiz? Yaradıcı bəhrələnmə, yoxsa təsir... Mövlud Süleymanlı üslubunun yaranmasında Markesin rolu olubmu?
- Bu sualı mənə çox veriblər, “yox” demişəm. Düşünərəkdən, yox. Mən Markesi oxuyanda artıq bir çox əsərlərimi yazmışdım. Bu oxşarlıq mənsub olduğumuz xalqdan gələ bilər, xalq yaradıcılığından. "Koroğlu" dastanında belə bir ifadə var: "Koroğlu Qıratın belində elə gəlirdi, elə gəlirdi, elə bil bir dağ idi, buludunu başına alıb gəlirdi..." Özümün anladığıma, bildiyimə görə üslubum burdan gəlir... Amma Markesin Nobel çıxışında deyib ki, mənim Folknerdən təsirlənməyim dağlarımızın oxşarlığından ola bilər...
- Ümumən necə yadınıza gəlir, qələm təcrübənizin formalaşmasına hansı yazıçılar və daha nələr təsir etmiş?
- Bu suala mənim başqa cavabım yoxdu... Xalqın bütün janrlarda yaratdıqları mənim ədəbi dərsliklərim olub. Sabirin, Mirzə Cəlilin, Üzeyir bəy Hacıbəylinin yaratdıqlarını çox gərəkli işlər görmək anlamında bəyənmişəm, həmişə də fəxr eləmişəm ki, belə müəllimlərimiz olub...
- "Dəyirman"dan sonra mübahisələrə səbəb olmuş daha bir əsəriniz "Köç"dü. Romanı təqdir edənlərlə yanaşı, konsepsiysına etiraz edənlər də oldu.Latın Amerikası romançılığından gələn həmin modelin Azərbaycan tarixinə tətbiqinin uyğunsuzluğunu deyirdilər. İndi daha aşkar danışmaq olar. Nəyin "köçü" idi bu?
- Ümumiyyətlə götürsək, mən yazıda heç nəyi əvvəlcədən qurmuram, istəsəm də heç nə alınmaz. Günümüz, ayımız, anlarımız belə "gözlənilmədən", "qəflətən", "birdən"lərlə doludu, bir an sonra nə olacağını heç kəs bilməz. Mən də nə yazmaq istəyirəmsə ancaq olacaqları gözləyə-gözləyə yazıram. Fikrimdə, düşüncəmdə olur yazıram, bu mənim iç hərəkətimdi. Mənim üçün ən böyük güc, enerji hərəkətin içindədi. Getməsən də, olanları hiss edirsənsə bunun özü də hərəkət deməkdi, səni hansı səmtə istəyirsən aparacaq... 1966-cı ildə 4-cü kursda oxuyurdum, yay tətilində işləmək üçün Ural tərəflərə getdim. Əmioğlularım orda tikintidə işləyirdilər. İlk dəfədir gördüyüm Ural çayı, ətrafı, dağlar, təpələr mənə tanış gəlməyə başladı. Hər şey o qədər doğma idi ki, yaddaşımnan boylanırdı. Hətta Taşqazqan deyilən yamacda çoxlu çiyələyin olduğunu da qabaqcadan bildim... Beləcə, təsadüfən yaddaşımda oyanmış bu tanışlıqdan "Köç" romanı yarandı. Ümumiyyətlə, yazı mərhələsində baş verənlər mənnən irəlidədi, yəni mənnən öndə işin içindən iş çıxmasa yaza bilmərəm. Yaddaşımda, düşüncəmdə yaranan "öz adamlarımın",- bədii obrazların da öz hadisələri olur, yazıya gələnlər də onlardı. Başqa "modellərdən" söhbət belə gedə bilməz.
- Sizin nasir kimi çap etdirdiyiniz ilk kitab "Ayın aydınlığında" olmuşdur. Yaradıcılığınızı tədqiq edərkən mən bu kitabdakı hekayələrə, "Şanapipik" povestinizə kifayət qədər diqqət yetirmişəm. Zənnimcə, Mövlud Süleymanlı dəsti-xətti burda artıq aydın görünürdü. Bir yandan sosial həyatın çıxılmaz, ziddiyyətli, az qala çığıran problemlərini, o yandan özünəxas nağılçılıq təhkiyəsi ilə nəsrə gətirilən üslub, sanki gerçəklərlə arzular arasında mümkün bir yol axtarırdı. Bir anlığa o dövrə qayıtsanız, sizcə, Mövlud Süleymanlı yaradıcılığında sonradan hansı başlanğıc daha mühüm rol oynadı. Gerçəklərin diktəsi, ya insan arzusu?
- Əlbəttə ki, gerçəklərin diktəsi... həmişə aradığım, asanlıqla ələ gəlməyən gerçəklik...
- Mövlud Süleymanlı həmişə yazıçı cəsarəti ilə seçilmiş, əsərlərində zamanın suallarını qoya bilmişdir. Bu baxımdan, fikrimcə, yaradıcılığınızda repressiya mövzusunu qabardan brincilərdən olmusuz. Hələ 1980-ci illərdə "Ceviz qurdu"nda, 1990-cı illərdə "Satqın"da, daha geniş şəkildə "Erməni adındakı hərflər"də XX əsrdə Azərbaycan türkünə qarşı məqsədyönlü repressiyalara diqqət cəlb edilmişdir. Amma belə bir fikir var ki, bu həqiqətlərin təsvirində ədəbiyyatımız həmişə gecikmişdir. Necə qiymətləndirirsiniz, nə ilə bağlıdır bu gecikmələr? Gec ayılmağımız, ya bildiyimizi vaxtında deyə bilməməyimiz?
- Məncə, biz də hər şeyi vaxtında görüb vaxtında da anlayanlardanıq. Məlum səbəblərə görə, ola bilsin, özümüzü elə aparmışıq, yəni, eşitmədim, görmədim, anlamadım... Bu söhbətlərimizdə də "azadlıq", "müstəqillik" məsələlərinə toxunduq, hamısı ona bağlıdır, bizi əhatə etmiş mühitdən asılıdır. Adlarını çəkdiyiniz yazılarıma görə çox əziyyətlər çəkmişəm. "Dəyirman" povestınə görə isə ağır cəzalardan məni birbaşa ulu öndər Heydər Əliyev qurtardı.
- Belə bir fikir var ki, müasir ədəbiyyatımızda türklüyün, türkçülüyün təbliğatçılarındansınız. Hətta ədəbi tənqiddə belə bir fikrə rast gəldim ki, konseptual milliyyətçilik mövqeyiniz əsərlərinizi dünya kontekstinə çıxarmaqda bir maneədir. Nə dərəcədə razılaşırsız bu fikirlərlə?
- Belə fikirlər olub, doğrudur. Amma bu deyilənlər, qarışıq, bulaşıq adamların fikirləri olduğuna görə heç vaxt razılaşmamışam. Əvvəla, özümdə yaşatdığım bu inama, əqidəyə ad qoymaq düzgün deyil. Bu təbliğat yox, mənim həyatımın mənasıdır. Bütün təbliğatlar qeyri-səmimidi. Mənsə hər kəlməmdə səmimi olmuşam... Mən özümü, özümüzü, yaşadığım yurdu, mənsub olduğum xalqı, milləti daha yaxşı dəyərləndirmişəm. Hər kəs bir millətin, bir xalqın övladıdır, hamının yox. Ona görə də birinci özündən başlamalısan. Bu isə millətçilik deyil, milli və güclü olmaqdı. Dünyanın dahi sənətkarları milli olduqlarına görə birincidilər. O fikirdə olanlar ki, düşünürlər, millilik bəşərilik deyil, özlərini aldadırlar.
- Yaradıcılığınız haqda tədqiqatlarda Azərbaycanla bağlılığınız türkçülüyün etnoqrafik mənzərəsini əks etdirməyiniz xüsusi vurğulanır. O cümlədən, Mövlud Süleymanlı yaradıcılığında "su", "torpaq", "od", "dəyirman", "səs" və s. arxetiplərin, türk mifolojisindən gələn şamançılıq mistikasının canlı təsviri "Şeytan", "Dəyirman", "Köç", "Yel Əhmədin bəyliyi", "Səs"və s. əsərlərinizdən məlumdur. Müstəqillik illərində də bu amil və motivlər əsərlərinizdə müxtəlif kontekstlərdə olsa da eynən qorunub saxlanır. "Erməni adındakı hərflər"də də, "Teymurlar" povestinizdə də xalqımızın etnoqrafik zənginliyini üzə çıxaran "Yer üzünə məktub" tarixi-fəlsəfi- etnoqrafik yaşantılarınızda da. Aktuallıq öz yerində. Belə bir israr və ardıcıllıq nəylə bağlıdır? Bu mənada yazıçını narahat edən, məşğul edən, yenə nələrsə varmı?
- Tanıyanlar bilir, mən dəyişməz adamam. Bu qədər yaşadım və bu qənaətə gəldim. İndiki şəraitdə dəyişmək yaxşıdı-pisdi deyə bilmərəm, amma onu bilirəm ki, mənim bacardığım iş deyil... Şairlik çıxmasın, yazdığım yazılar içimin mənzərəsidi, dəyişə bilməz, nə var, necə var, odur! Dünən azad deyildim, eləydi, bu gün azadam, dəyişim, belə yazım.Ona görə də bu gün fəxrlə qalxıb deyə bilirəm və deyirəm ki, mənim utanc gətirən, dəyişiləsi bir kəlməm də yoxdur. İndiki narahatçılığımı soruşursuz. Əlbəttə insan yaşayırsa deməli, narahatçılığı da yaşayır. Hər bir insan üçün öz inamı həm də özünün and yeridi: - İnandığım haqqı, inandığıma and olsun! - deyib and içir. Ümumxalq dilində də ifadəsi var: "İnan inandığına...!" Dəyişmək, başqa adam olmaqsa, inamın itdiyi yerdə baş verir. Mən heç vaxt inamımı itirməmişəm... "Yer üzünə məktub"u doğrudan da səmimi-qəlbdən Yer üzünə yazmışam, tanıdım-tanımadım, indinin də yox, yüz illərin, min illərin dahilərinə yazmışam. Dünya xalqlarını özü qədər tanıyıb, vəsf edib əbədi olaraq yaşadan, sevən, yol göstərən sənətkarlara yazmışam: Sən məni bir millət olaraq tanı. Qeybətlərlə, dedi-qodularla yox, yaradıcılığıyla, yaratdıqlarıyla tanı!
- Belə bir ümumiləşdirici sual: Sizin yaradıcılığınızdan bəhs edənlər əsərlərinizdə bir "kamerton həssaslığı" olduğunu vurğulayırlar. Məsələn, 1980-ci illərin yad səslərini üzə çıxarmağa imkan verən "Duzsuzluq", "Səs", "Günah duası" həm də sosial diaqnozları müəyyən edirdi. Sizcə, mövzuları zaman diktə edir, ya yazıçı?
- Xəbəriniz olsun ki, mən özünü tərifləməyi işgəncə içində keçirirəm. Əsərlərimdəki "kamerton həssaslığı"nı görüb duyanların özlərinə daha dərin təşəkkürlər düşür. Deyim ki, mənim özüm hər cəhətdən çox həssas adamam, göz yaşlarımacan gəlib çıxan, ordan da yazılarıma yayılan həssaslıq... Zaman-vaxt əslində həmişə daha çox kəsirləri, intizamsızlığı, nöqsanları diktə edir. Vaxtın diktəsinisə vaxtın dilini bilənlər anlayır. Doğru anlayanlar da özünün yox, vaxtın sözünü demiş olur...
- Bu gün Mövlud Sülemanlının zahirən ədəbi-ictimai fəallığı görünmür. Halbuki, sovet dönəmində "Azərbaycan" kimi əsas ədəbiyyat jurnalımızın nəsr şöbəsinə uzun müddət başçılıq etmisiniz. Doğrudur, bir neçə il qabaq AYB-nin Novruz müsabiqəsi də sizə tapşırılmışdı. Mənfi rezonanslar olsa da, nəticələri müsbət qarşılandı. Ədəbi müsabiqələrə münasibətiniz?
- Ədəbi müsabiqələrə münasibətim çox yaxşıdı; sağlam olsa, əlbəttə. Çünki müsabiqə, bütün hallarda iş deməkdi, görülən işlərin araya-ərsəyə gəlməyidi. Əsas aradakı işlərə olan münasibətdi və düşünsək ki, Yer üzü də əslində belə münasibətlər üstündə bərqərardı, nə demək istədiyim tam aydın olar. Novruz müsabiqəsi haqda onu deyim ki, əsas nəticədi, yaxşıdrsa heç nəyə baxmadan alqışlamaq lazımdır. Zahirən ədəbi-ictimai fəallığım görünmür deyirsiniz. Mənə zahiri fəallıq lazım deyil... Məcburam deyəm ki, mən cox ciddi yaradıcılığı olan müəllifəm. Bu, hər şeydən əvvəl mənim fəallığıma görədir. Sizdən haşa, elə səviyyəyə çatmışıq ki, gündə bir paltar geyinib telekanallarda ağzına gələni danışanları ictimai fəal adlandırırıq, yazıçı olmadığını görüb, günahkar Mövlud Süleymanlıdı, deyib, "fəallıq" eləyənləri ictimai-bədii fəal adlandırırıq, öz abrına qısılıb susan Süleymanlınınsa elə bilirik sözü qurtarıb.
- Bu məqamı həm də ona görə yadınıza salıram ki, müstəqillik illərində "daldan atılan daş" qismindən "Azərbaycan" jurnalındakı fəaliyyətinizi qaralayan, əleyhinizə kifayət qədər fikirlər də səsləndi. Bir qayda olaraq belə həmlələri susqunluqla qarşılayırsınız. Sözünüzmü yoxdur, ya sadəcə ötüb keçənlər barədə danışmaq istəmirsiniz?
- Yazıçı ola bilməyən, iddiası böyük, istedadı xırda olanların qaraqışqırığıydı. Necə ola bilər ki, mənim sözüm olmasın. Mən sadəcə, cavab verməyi özümə yaraşdırmadım. Onların hamısını mən yaxşı tanıyıram. O hikkə ki, onların içindədi, heç nə anlamayacaqlar ki... anlasaydılar, oturub yazılarını yazardılar.
- Ədəbi tənqidin fikri belədir ki, erməni xislətini sizin qədər dərk edən ikinci bir yazıçımız yoxdur. Sizcə, ağrılarını yaşadığımız Qarabağ müharibəsinin sonucu necə olacaq? Azərbaycan Prezidentinin var gücü ilə çalışdığı sülh yolu ilə erməniləri yola gətirmək mümkün olacaqmı?
- Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin bu mənada da fəaliyyətindən razıyam. Qarabağ münaqişəsinin sonu bizim istədiyimiz kimi olacaq, buna şübhəm yoxdu. Prezidentimizin bu məsələylə də bağlı atdığı addımlar belə düşünməyə və inanmağa əsas verir. Məncə belə uca məqamlarda vaxt, vaxtı anlamaq, duymaq əsas mərhələ sayılmalıdı ki, belə də var. Başlanğıcdan vaxtdan düzgün istifadə edildi. Ən əsası hiss edildi, anlaşıldı, vaxtın səmtini, yetişməyini gözlədik, yalnız ondan sonra danışdiq. Vaxtın dilini bilmək, vaxtın sözünü demək, budur! Nə tez, nə gec... səbrlə gözləmək! Vaxt bunu diktə edirdi, çünki biz, vaxtı özümüzə işlətməyi bacarmışdıq... Xatırlayaq: 1990-cı illərin əvvəlləri, xarici səfərlərin birində ulu öndərə sual ünvanlanır. Bildiyimizə görə siz əslən Zəngəzur mahalındansınız? Dünya, içi biz qarışıq, nəfəs dərmədən bir anlığa donub qalıb, cavab gözləyir. Cavabsa vaxta bağlıdır, çünki bizlərdə belə bir məsəl var, ulu öndər bilməmiş deyil: "Hər şey vaxta baxar, vaxt heç nəyə baxmaz"... "Vaxtı deyil hələ..." Ulu öndər cavabdan yayındı. İllər keçdi, hər şeyi içinə alan vaxt öz əbədi səliqə-sahmanıyla keçib çox düyünləri açdı, qaranlıqları aydınlığa çıxartdı. Ulu öndərin, - atanın yolunu şərəflə davam etdirən oğul - İlham Əliyev siyasi çıxışlarının birində yenə Vaxtın sözünü, - qonşu dövlətlərin dəstəyiylə ermənilərin ələ keçirib yurd saldıqları Zəngəzur, Göyçə və İrəvan xanlığından danışıb dünyanı təəccübləndirdi... Bütün bunlar vaxtında və yerində atdığımız addımların sayəsində qazanılan uğurlardı ki, gətirib bizi Aprel qələbələrinə çıxartmış oldu. Mən bu Qələbəni öz vaxtında Ali Baş Komandan İlham Əliyein tarixi əsəri adlandırdım. Elədir ki var. Mənli- mənsiz tarix bunu belə də qəbul edəcək. Ona görə də Qarabağ müharibəsinin nəticəsinə nikbin baxıram. Burda bir millət-xalq olaraq, erməni amili də var; bir-birinin ardınca elədikləri səhvlər göz qabağındadı: yuxarıda dediyim vaxt anlayışından uzaqdılar, heç nəyə baxmadan yalanı gerçəyə qatıblar və siyasətdə bunun fəlakət olduğunu bilmirlər. Bu haqda bir atalar sözüylə cavabımı bitirirəm: "Yalan aparar, qaytarmaz"...Yalanlar, uydurmalar, saxtakarlıq erməniləri hələ də alıb aparmaqdadır.
- Bir nasir kimi məşhurlaşandan sonra çoxları unutmuşdu ki, Mövlud Süleymanlı ədəbiyyata "Bir ünvan" adlı şeir kitabıyla gəlmişdir. Şeirə münasibətinizi bilmək istərdim. Həm də... yenə şeir yazırsızmı?
- Yox, şeir yazmıram. Qocalandan sonra şeir yazmaqdan ötrü burnumun ucu göynəsə də, yazmıram. Eləcə, ayağımın ucuna qalxıb yaddaşıma yapışıb qalmış, içində özümdən də olan misraları pıçıldayıram:
Gün gələr, yorularsan yaşamaqdan,
Həp sevməkdən yorularsan.
Gün gələr, açılar alnında
qırışlar dərin-dərin,
Gün gələr, çəkilib gedər,
bütün sevdiklərin.
Bax, o zaman sən, mənə bənzərsən...
- Dəfələrlə vurğuladığım kimi, kifayət qədər ictimai rezonansı olan yazıçısınız. Bununla bağlı ənənəvi bir sual. Bu gün ədəbi tənqidin yaradıcılığınıza münasibətindən razısınızmı? Ümumən, ədəbi-tənqidi fikir yaradıcılığınıza münasibətdə nəyisə qaçırmamışdır ki?
- Sizin nəzərdə tutduğunuz ədəbi-tənqid mənim üçün bir mühit kimi yox, ayrı-ayrı ünvanlar şəklində var. Zaman-zaman məni hər cür qaragüruhdan qoruyan, həmişə də hörmət və sayqı bəslədiyim bu ayrı-ayrı ünvanlar niyə mühit yarada bilmədilər; təəccüblü olduğu qədərində də kədərlidir. 1970-ci illərin sonlarında böyük şairimiz Rəsul Rzanın yazdığı "Dəyirman dərdi" məqaləsi, öz səviyyəsi, sağlam düşüncəsi, obyektivliyi ilə seçildi və "Dəyirman" povestini müdafiəyə qalxdı. 1980-ci ildə "Köç" romanının nəşrindən dərhal sonra Bəxtiyar Vahabzadənin yazdığı "Mövlud Süleymanlıya açıq məktub"u, Anarın, Elçinin, Vaqif Yusiflinin, Kamil Nərimanoğlunun, Sayad Aranın, Elnarə Akimovanın, Bəsti Əlibəylinin, Anar Mahmud oğlu Niftəliyevin mənim yaradıcılığıma həsr olunan ağıllı məqalələri, həm də ümumi ədəbiyyatımıza aiddi, desək də, bizdə mövcud olan ədəbi-tənqidi fikrini bir mühit kimi ifadə etmədi. Mən belə fikirləşirəm ki, indiki ədəbi-tənqid mənə hazır deyil. Açığı, bilmirəm, nəylə bağlıdı. Heç nə, mənim şəxsən özümü unudub, götürüb yazılarımı oxumalıdırlar. Ordan-burdan eşitməklə, ala-yarımçıq fikir demək olmaz. Hamıya cansağlığı arzulayıb səmimi olmağımızı arzulayıram.
- 75 yaşlı Mövlud Süleymanlının yaradıcılığında özgə, ədəbiyyatla daha nə qədər təmasda olmağı maraqlıdır. Yəni mütailəniz, cari ədəbi prosesə münasibətiniz? Gəncliyi izləyə bilirsizmi? Ədəbi gəncliyə və ümumən ədəbi sabahlarımıza baxışlarınız?
- Bir vaxtlar yaradıcılığıma belə bir epiqraf götürmüşdüm: "...mən sevməkdən və yazmaqdan başqa heç nəyi yaxşı bacarmıram..." Bilək ki, düşünməyin də hardasa yazmağa bənzəyən məqamları var. Nə vaxtsa cavablarımın birində demişəm: "Mən yazmıram deyəndə də yazıram..." Bir az mücərrəd alınsa da, iç məsələləridi, dərindən düşünsək, anlamaq olar. Yaxşı yazılara həmişə can atmışam, axtarmışam. Yaxşı çətin tapılandı, ona görə də dönə-dönə oxuduqlarım var. Gəncliyi dərindən izləmək mümkün deyil, çünki özünü elə aparır ki, elə bil görünmək istəmir. Bununla belə, istedadlı olduğu bilinir. Ona görə də ədəbi gəncliyin sabahına inanıram.
- Belə bir təsəvvür vardır ki, yazıçı daim yazır. Bu belədirmi? Mövlud Süleymanlı yenə də yazırmı? Ya artıq sözünü demiş hesab edir?
- Özünün xəbəri var, ya yox, məncə, yazır. Əslində belə də olmalıdır. İnsanın içindən başqa söz heç yanda yoxdur, ona görə də sözü deyilmiş hesab etmək olmaz... deməmisənsə - sənindi, dedin - sənin deyil!..
2018 yanvar-fevral, “Ədəbiyyat qəzeti”
Söhbətləşdi: Səyyad Aran
