Kulis.az yazıçı Orxan Fikrətoğlunun artkaspi.aza müsahibəsini təqdim edir:
– Orxan müəllim, "Alternativ kino” adlı yeni kitabınız çapdan çıxıb. Bundan başlayaq?
– Azərbaycanda ədəbi və kinematoqrafik təfəkkür sistemi "sovet folkloru”ndan hələ çıxmayıb. Zamanı tutub saxlamış bəzi "sovet klassikləri” özlərini ədəbiyyatda qorusunlar deyə, yeni ədəbi prosesi gündəmə gətirməyiblər. Və "yeni ədəbi təfəkkür” milli təfəkkürü zamana uyğun olaraq formalaşdırmadığından başqa sahələri də iflic edib. Hələ də sosialist realizminin ifrat ideoloji insanı bizim düşüncədə ədəbi "alter eqodur”. Dünyada ədəbiyyat artıq vuruşmur. Ezop dili dəbdə deyil. Ədəbiyyat azaddır və azad adamların fantaziyaları ilə yaradılır. Bu gün Avropada əyləncə ədəbiyyatı ilə elita ədəbiyyatın sınırları dəqiq bəllidir. Azərbaycanda isə kütləvi ədəbiyyat və bu bəsitliyi yaradanlar az qala, bir sosial təbəqə kimi formalaşıblar. Sosial şəbəkə əxlaqı, dili və məntiqsizliyi ədəbi dəyər kimi tanıdılıb. Zövq o qədər korlanıb ki, artıq bədii mətnlə söz yığınını fərqləndirən oxucu demək olar ki, azdır.
Bu xaosu görüb mətnin özünü bir "ədəbi obraz” olaraq gündəmə gətirmək fikrinə düşdüm. Gözlədiyim kimi ənənə üstə yazdığım yeni intellektual mətnlərim Azərbaycanda alternativ ədəbiyyat kimi göründü. Əslində, mən ənənəvi nəsr yazıram. Alternativ olan da mən deyiləm. Ədəbiyyata alternativ olan yeni yaranmış bu "ədəbi xaosdur”. Amma Azərbaycan reallığı budur ki, bu xaosda artıq mən alternativ təfəkkür sahibi kimi görünürəm. Görün, indi cəmiyyətin ədəbi zövqü nə qədər dəyişib. Bu gün Cavid Əfəndi də, Mirzə Cəlil də artıq alternativ ədəbiyyatdır. Onların dili və təfəkkürü tamam başqadır. Son kitaba topladığım kinopovestlərim bu geriliyin fonunda yaratdığım gerçək Azərbaycanın yeni fikir arealıdır. Sadəcə bu kitabı oxumaq lazımdır.
– Müsahibələrinizin birində qeyd etmisiniz ki, ən sevdiyiniz mükafatınız "Beynəlxalq Yalta kino Festivalı”nda "Xalça nəğməsi” filminə görə aldığınız baş mükafatdır. Arzusunda olduğunuz başqa bir mükafat varmı?
– Mən heç zaman heç kimdən heç nə istəməmişəm. Atam rəhmətə gedəndən sonra isə dünyadan da heç nə istəmirəm. Bütün dəyərlər həyatın özü daxil illüziyadır, ilğımdır. Axır isə birdir. Mənə elə gəlir ki, sənə ayrılan zaman kəsiyində düzgün yaşamağı bacarmaq ən böyük mükafatdır. Keçən il Türkiyədə iri həcmli nəsr kitabım çap olundu. Yüksək tirajla çap olunmuş bu kitabımın demək olar ki, hamısı satıldı. Ən başlıcası isə Türkiyə ədəbi mühitində çox düzgün anlaşıldı. Bunu görüb özümə acıdım. Görəsən, mən niyə zamanımı, vaxtımı Azərbaycanda boş yerə sərf etdim. Niyə ədəbi mətnlərimi dünyaya çıxarıb yazdıqlarımı orda çap elətdirmədim? Bunu mənim üçün dövlət də eləmədi, iş adamları da. Halbuki bu mətnlər dünyaya çıxarıla bilərdi. İllərdir uğrunda savaşdığım təhsil də, mədəniyyət də, ədəbiyyat da Azərbaycanda məhəlli sahələr olaraq qaldılar. İllərim boş-boşuna xərcləndi. Azərbaycanda da, xaricdə də Yunisefin xüsusi ödülünə qədər çox mükafatlar almışam. O cümlədən, Beynəlxalq Yalta Festivalının da qalibi olmuşam. Rus dilində çəkdiyim bu filmin həm rejissoru, həm də ssenari müəllifi idim. Bu mükafat ona görə mənim ən sevimli mükafatımdır ki, onu Bovinin əlindən almışam. Mənim filmim xalça haqqında idi. Bizim doğulandan ölənə qədər xalça üstündə yaşamağımızdan idi. Bovin də bütün ruslar kimi ermənipərəst idi. Bizi sevmirdi. Mən öz filmimlə onun içində olan ədalət hissini tərpətdim. Mühüm olan da budur. Ona görə mən bu mükafata bu qədər önəm verirəm. Elə hesab edin ki, bu mükafatı mən o festivalda döyüşüb almışam. Siz çox sağ olun ki, bu mükafatı xatırladınız. Bir film öz gücüylə bir dönəm Bovin kimi insanların fikrini dəyişməyə qadir olubsa, məncə, onu Azərbaycan kino tənqidçiləri araşdırmalıdır. Sadəcə mən heç bir ədəbi qrupun üzvü deyiləm deyə, bu haqda heç kim danışmır və danışmayacaq da. Amma bundan mən uduzmuram, inanın. Mən yenə yazıram. Mən bu gün bu çətin yolda tək də ola bilərəm. Amma sabah tək olmayacağımı dəqiq bilirəm. Ona görə ki, mən Azərbaycan ədəbiyyatının yolundayam. Və bu yol Xaqanidən, Nizamidən gəlib milli intibaha doğru gedir.
– Ümumiyyətlə, sizcə, yazıçı mükafat arzulamalıdırmı?
– Layiqdirsə hə, deyilsə yox. Heç kəs öz ayranına turş deməsə də hamı ayranının dadını yaxşı bilir. Həyasız adamın, ümumiyyətlə, normal cəmiyyətdə yeri olmamalıdır. Layiq olmayana mükafat vermək düzgün olmasa da, hər halda bir təhər buna göz yummaq olar. Layiq olana layiq olduğu ad verilmədikdə isə cəmiyyətin ədalət prinsipi pozulur. Və bunu hamı görür.
– Bilirik ki, çoxlu izləyiciniz, tamaşaçınız var. Bəs sadiq oxucunuz varmı və sizcə, müqayisədə hansı daha tez itiriləndir?
– Televiziya mənimlə çox pis bir zarafat etdi. Mən istəmirdim belə populyar olum. Bilirsinizmi, yazıçıyla jurnalistin fərqi nədir? Yazıçı düşünüb sonra yazır, jurnalist isə yazıb sonra düşünür. Jurnalist yazıçı ola bilməyən, yazıçı isə jurnalist olmaq istəməyən insandır. Mən yenilikləri sevən adamam. Bu iki başqa sahəni yaradıcılığımda birləşdirməyə çalışdım. Və nəticədə absurd "simbioz” yarandı. Tamaşaçı məni yazıçıdan çox "tele-obraz” kimi qəbul etdi. Və mənim fəlsəfi mətnlərimdə belə, sosial problem axtarmağa başladı. Ədəbi və dərin mətnlərim belə Azərbaycanda səthi "tele-dillə deyilmiş” mətnlər kimi qəbul olundu. Kütləvi tamaşaçı düşünməyi sevmir. O, öz tele-qəhrəmanı yaradıb, sonradan onu məhv edir. Tamaşaçıya maraqlı deyil ki, Orxan Fikrətoğlu yazıçıdır, ya tele-aparıcıdır. Tamaşaçı ancaq onun maraqlarını qoruyanı, görmək istədiklərini görəni, özünün fikirləşib deyə bilmədiklərini deyəni seçib kumir edir. O adamın şəxsi rəyi tamaşaçını maraqlandırmır. Mən düşünməyə başladığım zaman tamaşaçı məni öz marağına dəyişməyə çalışır. Tamaşaçı illərlə sevdiyi kumirinə bircə anda nifrət də edə bilər. Bu gün də mən başqa verilişlər apara bilmirəm, çünki tamaşaçı ancaq Orxan Fikrətoğlunu düzgün danışan adam obrazında görmək istəyir. Mən "Zorxana”dan çıxa bilmirəm, çünki başqa verilişləri tamaşaçı artıq qəbul etmir. Ədəbiyyat isə mənim işimdir. Mən ədəbi mətnlərimi iki dəfə yazmıram. Ədəbiyyat mənim içimdən gəlir. Mənə sadiq oxucular kifayət qədərdir. Və onlar daha ağıllı, daha dərin olduqları üçün əlbəttə ki, mənə maraqlıdırlar.
– Hansısa obrazı yaratmağınıza peşman olmusunuzmu?
– Müəyyən işlərim olub ki, onları indi etməzdim. Məsələn "Bəxt üzüyü” filminin ssenarisini indi yazmazdım. Kinostudiyada baş redaktor işlədiyim müddətdə bir çox film ssenariləri vardı ki, onları əslində, mən yazmışam, sadəcə başqalarının adına çıxılıb, imzamı qoymamışam. Başqa insanların adı ilə həmin filmlər çəkilib və indi içində populyarı da var, elə-belələri də. Məsələn, indi belə işləri görməzdim. O zaman pula ehtiyacım vardı deyə, bu işləri edirdim. Məncə, sənəti satmaq olmaz.
Televiziyada işləməzdim. Bu gün də cəmiyyətdə problemlər var. Bir ziyalı olaraq bu gün də çiynimi millətin və dövlətin dərdləri altına qoymaq istəyirəm. Bu gün də millətim üçün nəsə eləmək istəyirəm. Çox adamsa peşəkarlığa qiymət vermir. Bu gün mən döyüşmək istəyən əsgər kimiyəm. Gücüm, iradəm, ağlım, düşməni görmək bacarığım olsa da məni savaşa aparmırlar. Ona görə də küsürəm və çəkilirəm bir qırağa. O ideyalar ki, mənə təklif olunur mən istəmirəm, o ideyaları ki mən təklif edirəm iş verənlər istəmirlər. Beləcə bir təhər yaşayırıq. Allaha təvəkkül.
– Selincerin yaradıcılığını çox sevirsiniz, onun kimi nə vaxtsa tənhalığa çəkilmə ehtimalınız varmı?
– Mən həmişə tənha olmuşam. Əgər pulum olsa, əlbəttə, tənhalığa çəkilərəm. Mən həmişə yadlar içində doğma, doğmalar içində yad olmuşam. Düşünürəm ki, ciddi yazıçılara dövlət tərəfindən dəstək olunmalıdı. Eləcə də sənətkarlara və digər incəsənət nümayəndələrinə. Biz niyə alver mühitinə qoşulub özümüzü satmalıyıq ki? Axı biz millətin ruhunu formalaşdırırıq. Özünü pula əymiş ziyalıdan nə ummaq olar?
– Ən sevdiyiniz əsər Selincerin "Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan” əsəridir. Bu əsərin qəhrəmanı Holden deyir ki, mənə ən çox təsir edən kitab o kitabdır ki, onu oxuyub qurtarandan sonra ürəyində deyəsən ki, kaş bunu yazan mənim çox yaxın dostum olaydı, kefim istəyəndə telefonu götürüb ona zəng vura biləydim. Bəs sizə ən çox təsir edən kitab hansıdır?
– Ən təsirli kitab ömür özüdür. Sadəcə onu oxumağı bacarmalısan. Bəlkə beş-on dəfə "Qurani-Kərim”i oxumaq istəmişdim. Oxusam da, heç nə başa düşməmişdim. Atam rəhmətə gedəndən sonra Quranı bir də oxudum. Və "Əl-Bəqərə” surəsini nəhayət ki, anladım. Deməli, kitab ən əvvəl hala bağlıdır.
Mən atamla danışmağı sevərdim. O sussa belə saatlarla otağında oturardım. Son vaxtlar xəstə idi. Kitabını çıxartdım, adını özü "Qürub” qoydu. "Bu mənim son kitabımdır” dedi. Dedim ki, bir yazı yazıram, öz içinə düşmüş bir adam haqqındadır, altı gündür ordadır elə bilir ki, min ildir. Dedi əsərin adını "Tülu” qoy. Mən o adı mətnimə qoydum. Sonradan ərəb-fars lüğətinə baxdım, "Tülu – hər şeyin doğuluşu” demək imiş. Təsəvvür edin, onun dünyaya sevgisi gör nə qədər böyük idi ki, ölüm ayağında belə bizə verdiyi son mesajı "doğuluş”la bağlı idi. Sizdə deyirsiniz kitab... İnsanın özü ən böyük kitabdır. Mən atamı oxudum, oxudum, hələ də oxuyuram. Elə bilirsiz bir adamı oxumaq asandır?
– Atanızdan sırf yaradıcı insan kimi nələri öyrənmisiniz?
– Orxan Fikrətoğlu Fikrət Sadığın layihəsidir. Mən hər şeyi, hətta ədaləti belə öz marağına çevirməyi bacaran bu insanların arasında heç vaxt yaşamaq istəməmişəm, həmişə Azərbaycandan köçmək arzusunda olmuşam. Ancaq Fikrət Sadıq qoymayıb. Məni burada saxlayan da, bəzi işlərə həvəsləndirən də o olub. Məsələn, mən bir yazını heç vaxt iki dəfə yazmamışam, ancaq Fikrət Sadıq hirslənəndə yazmışam ki, hirslənməsin. Yəni, mən nəyəmsə Fikrət Sadığa görədir. Əslində, istəyirdim, imzamı dəyişim Fikrət Sadıq qoyum, amma ona layiq yazmıram deyə bu fikrimdən daşındım.
– Atanızın vəfatı ilə bağlı bir yazınız çıxmışdı. Çox təsirli yazı idi. Sizcə, insanların o dünyaya inamları daha çox sevdikləri doğmalarıyla görüşmək istəyindən yaranır?
– O, dünyanın real və ya irreal olması insanın ağıl və inam səviyyəsindən asılıdır. Mən Fikrət Sadığın ölmədiyinə inanıram. Mənim üçün o sağdır. Çünki o yazılarındadır. Hər gün onun şeirləri istədim-istəmədim dilimdən əzbər süzülür və beynimdə özü özünə təkrarlanır. Mənə elə gəlir ki, Fikrət Sadığın davamı məndədir, mənim davamım da qızımdadır, onun davamı da öz oğlundadır və belə də əsrlərlə gedəcək. Fikrət Sadıq mənim içimdədir də, o hara gedib ki? Biz hər gün bir yerdəyik. O, yanımdadır.
– Sizcə, bizi keçmişlə yaşamağa kim məhkum edib, özümüz, yoxsa hansısa qüvvə?
– İnsanın ən böyük problemi zamanı anlamamasıdır. Əslində, hər şey keçmişdədir. Gələcək və indi yoxdur. Biz gələcəyi uydurduğumuz kimi haçansa yaşadığımız keçmişi də təxmin edirik. Keçmişdə baş vermiş hər hansı bir hadisəni bu gün beynimizdə dolaşan və ovqatımıza uyğun hansısa bir paralel düşüncəylə xatırlayırıq. Keşmişə ovqatımıza uyğun yeni əlavələr edirik. Əslindəsə yanımızdan keçib getmiş keçmiş müəyyən mənada konkretdir və bizim hisslərimizə münasibətdə neytraldır. Keçmiş bizim xatırladığımız deyil. Gələcəyi mücərrəd şəkildə uydurduğun kimi keçmişi də əlavələrlə xatırlayırsan. Və yaddaşımızda mücərrəd şəkildə olmuş və olan nə varsa elə keçmişdir. Bizim gələcək kimi təqdim etdiyimiz də keçmişdir. Çünki biz gələcəyi heç vaxt düzgün və olduğu kimi görə bilmərik. Elə keçmişi də. Biz hər şeyi o cümlədən keçmişi də uydururuq.
– "Ölü mətn” əsərinizdə sufizmlə bağlı çoxlu detallar var. Ümumiyyətlə, son dövrlər sufizmə qarşı maraq oyanıb. Və əsl mənasını bilib-bilmədən hər kəs özünü sufi adlandırmağa çalışır. Demək olarmı ki, siz həm də belə məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün bu mövzuya toxunmusunuz?
– Kim "mən sufiyəm” deyirsə, o nə dediyini və nə etdiyini bilmir. Sufi deməz mən sufiyəm. Sufizim yoldur. Sufi haqqı hiss edir, anlamır. Bir gün Hophop quşları Allahı görmək istəyirlər və ondan ötrü yola çıxırlar. 30 il sərasər dərgaha doğru uçduqdan sonra onlardan yalnız üçü gəlib son məkana çıxa bilir. Onlar Allahın olmalı olduğu yerdə bitmiş bir ağaca qonub nəhayət ki, dincəlirlər. Qəfil quşlardan biri haqqı hiss edir. Və yoldaşlarına deyir ki "Mən həqiqəti axırı ki anladım. O, axtardığımız Allah rəmizliliyində olan Simurq quşu biz özümüz imişik. "Si” üç "murğ” isə quş deməkdir. Biz Allaha çevrilmiş həmin o üç quşuq. İkinci quş soruşur ki, axı biz nə etdik ki Allah olduq? Birinci quş cavab verir ki, biz yol gəldik və biz bu yolu gələ-gələ yolda qırılmış qırx min quşa rəğmən allahlaşdıq. "Sufi” yoldur, "dao” da yoldur, "təkkə”də yoldur. Əgər Azərbaycanda bu tendensiya yaranıbsa, deməli, bir gün həmin yol da tapılacaq. Və bu yol irfan əhlini formalaşdıracaq.
– Orxan Fikrətoğlu özünü uzaqgörən yazıçı hesab edirmi? Əsərlərinizdə yazdıqlarınız, sonradan həyata keçibmi?
– "Yeddi" romanımda iki qardaş qucaqlaşıb bir ağaca çevrilirlər. Sonra isə bir insan bu ağacı baltalayır. Və Qardaşlardan biri ölür. O yazıdan bir il sonra öz doğma qardaşım rəhmətə getdi. Halbuki çox sağlam idi. Bir çox ölüm halları olub ki, onları qabaqcadan yazmışam. Elə yaxşı işləri də. Mən həmişə hiss edirəm ki, Allahla kontaktdayam, onunla danışıram. O mənə işarələrlə nəsə anladır, mən bunu görüb hiss edirəm və səhv yola getmirəm və ya düz yola gedirəm.
– Hekayələrinizin dili çox yüyrəkdir, romanınızda da bu hiss olunur. Nədənsə oxucuya elə gəlir ki, həcmli əsər üçün böyük nəfəsiniz yoxdur?
– Nəfəs nə qədər çatırsa yazı da o qədər yazılır. Kim deyib ki, roman ləngərli dil ilə yazılmalıdır? Və ya roman ümumiyyətlə qalın kitablardadır? Hekayə bir andır, povest bir hadisədir, roman isə bir epoxadır. Məsələn, mənim üçün roman örnəyi tam mənada Tolstoyun "Hərb və Sülh”üdür. Başqa nümunələr də göstərmək olar. Romanda süjet xətti bitməyə də bilər. Məsələn, "Aşıq Qərib” konstruksiya etibarilə romandır. Həcmi kiçik olsa da "Ölü mətn” də romandır, çünki orada Azərbaycanın 100 illik bir epoxası yazılıb.
– Sizcə, bu gün yazıçıların auditoriyası olmaması onları hansısa fikirlərini çatdırmaqlarına mane olurmu?
– Xeyr, ədəbiyyat elitar sənətdir, kütləvi sənət deyil. Əgər 10 nəfər mənim ədəbiyyatımı oxuyub anlayırsa, demək bu xalq hələ yaşayır. Bu özünə vurğunluq deyil ha. Ədəbi təfəkkürün ölməməyinə inamdır. Mən də bununla təsəlli tapıram. Mən bu təsəllini tapmasam cahillərlə necə mübarizə apara bilərəm?
Söhbətləşdi: Cahan Seyidzadə, Fərid Hüseyn
