Kulis Kolumbuya yazıçısı Xuan Qabriel Vaskezin Nobelli yazıçı Mario Varqas Lyosa ilə söhbətini təqdim edir.
Yaşamaq və yazmaq haqqında
Xuan Qabriel Vaskes: Mənim üçün burada olmaq böyük həzz və şərəfdir. Mario Varqas Lyosa fikirlərini bəyəndiyim və çox sevdiyim yazıçıdır. Lyosa ilə olan qiymətli zamanımızın bir saniyəsini belə itirməmək üçün, dərhal söhbətimizə başlayacam. Əvvəlcə sənə xoş gəldin deyirəm.
Mario Varqas Lyosa: Çox sağ ol.
Vaskez: Sonra istərdim ki, “Şəhər və İtlər” romanını nəşr etdirdiyin vaxtları, o dövrün panoramasını xatırlayasan. Bu roman artıq əlli yaşını tamamlayıb və bizim çoxumuz üçün roman sənətinin bayraqdarına çevrilib. Çünki on il ərzində xeyli gözəl kitab dərc olunsa da, məsələn, 1958-ci ildə Karlos Fuentesin “Şəffaf zona”sı, sənin hekayələr kitabın, amma məhz “Şəhər və İtlər” romanı həqiqətən də bugün dünyada tanınan Latın Amerika romanının yeni dövrünü başlatdı. Sən bunun bizim ədəbiyyatımızda, dilimizdə baş verən vacib bir fenomen olduğunun fərqinə varırdın?
Lyosa: Əvvəla çox sağ ol, Xuan Qabriel. Yox, qətiyyən fərqində deyildim. Mən 1958-ci ildən bəri, üç il idi ki, Avropadayadım və xatırlayıram ki, Latın Amerikasında, xüsusilə də Peruda böyük ədəbi boşluq vardı. Gənc yazarlar redaktor tapmaqda çox çətinlik çəkirdilər və Peruda professional redaktor yox idi; kitab çapı çətin idi, adətən çap xərcini yazıçıların özləri ödəyirdilər. Bu kitabları demək olar ki, dövriyyəyə buraxmırdılar, gərək qohumların, dostların arasında paylayaydın. Bundan başqa, Latın Amerikasında böyük mədəni ayrılıq da var idi. Peruda oturub Ekvadorda, Kolumbiyada, Çilidə nələrin yazıldığını bilmirdik, bizə Argentina və Meksikadan xəbərlər gəlirdi, belə deyək ki, hər ikisi aktiv nəşr mərkəzləri idi. 1961-ci ildə mən öz romanımı bitirdiyim zaman heç güman etməzdim ki, növbəti illərdə oyanış olacaq. Çünki Latın Amerikasında artıq neçə illər idi ki, ədəbiyyat yaranırdı. Amma o qədər məlumatsızlıq vardı ki, məsələn, mən Alexandro Karpentyerin yaradıcılığı ilə müasir fransız qəzetlərinin birində tanış olmuşdum. Xatırlayıram ki, Kubalı bir yazıçının əsəri fransız dilinə tərcümə olunmuşdu. Markesin yaradıcılığı ilə 1961-62-ci illərdə Paris televiziyasında işləyərkən tanış olmuşdum. Fransa və Latın Amerikası haqqında bir veriliş hazırlamalıydım, bir gün əlimə Kolumbiyalı yazıçının fransız dilinə tərcümə olunmuş kitabçası düşdü. Fransızca adı yadımdadı: “Pas de lettre pour le colonel” – ”Polkovnikə məktub yoxdur”. O vaxta qədər Markes haqqında eşitməmişdim, ilk oxuduğum əsəri fransızca ”Polkovnikə məktub yoxdur” oldu. Mənə balaca şedevr təsiri bağışladı, balaca ona görə deyirəm ki, həcmi az idi. Lakin əsər artıq-əskiksiz, gözəl struktura malik idi. Növbəti illərdə baş verənlər həqiqətən qeyri-adi idi və düşünürəm ki, o dövrü heç vaxt unuda bilmərik. Tezliklə fransız dilinə tərcümə olunan Latın Amerikalı yazıçılar meydana çıxdılar, 1963-cü ildə Borxes Parisə gəldi və bu, fransızlar üçün kəşf oldu. İlk dəfə YUNESKO-nun bir mərasimində Şekspir haqqında danışdı və yadıma gəlir, hardasa (təqribən) yüz nəfər var idi. Latın Amerikasından, yəni barbar dünyadan gələn bir nəfər Şekspirdən danışırdı, üstəlik, klassik, eleqant fransız dilində, orijinallıqla və məharətlə Şekspirin şeirlərindən, sonetlərindən əzbərdən sitatlar gətirdiyini görəndə, onların gözlərinin qamaşması yadımdadı. Həqiqətən də Borxesin 1963-cü ildə Parisdə keçirdiyi 3-4 konfrans Fransanın intellektual sektoru üçün gözqamaşdırıcı oldu. Yadımdadır ki, Sorbonda keçirdiyi konfransda heç vaxt konfransa gəlməyən fransız yazıçılar da gəlmişdilər. Misal üçün, utancaq və qapalı insan kimi tanınan, heç vaxt üzdə görünməyən Reymon Kyeno birinci sırada oturmuşdu, Natali Sarrot, Rob-Qriye heyranlıqla Borxesə qulaq asırdılar. Bu yaşlı, kor adam hekayələr danışırdı və bu nağıllar vasitəsilə, gözəl panorama fonunda fantastik ədəbiyyatın mahiyyətini izah edirdi. Həmin illərdə ilk dəfə məhz Fransada irəli sürülmüşdü ki, Latın Amerikasında bir sıra orijinal, eyni zamanda nəsrin yeni formasından istifadə edən yazıçılar var. Həmin dövrdə Fransanın yeni ideyalar, sənət növləri və kitablar buraxmaq üçün hələ gücü var idi. Yəqin ki, İspaniyadan, İtaliyadan da təsirlənirdilər. Və birdən kəşf etdik ki, (kəşf etmək deyirəm, çünki məncə, mənim başıma gələn, Kortasarın, Markesin və bir çox başqa Latın Amerikalı yazıçının da başına gəlmişdi) hamımız bir icmanın üzvüyük, Perulu, Kolumbiyalı, Argentinalı olmazdan əvvəl Latın Amerikasının üzvləriyik. Başqa şeylər də kəşf etdik: dil, tarix, problematikadan əlavə, həmçinin Latın Amerikasının mürəkkəbliyini və müxtəlifliyini ifadə edən novator ədəbiyyatın varlığını kəşf etdik. Latın Amerikasında təkcə siyasi və tarixi deyil, həm də mədəni və ədəbi reallıq olduğunu aşkarlamaq həqiqətən də gözəl təcrübə idi. Dostluq illəri idi, biz tanış olurduq, bir-birimizin yazılarını oxuyurduq, bir-birimizi bəyənirdik, çox istəyirdik, qardaşlıq dövrü yaşayırdıq və bu çox gözəl idi.
Vaskez: Deyirsən ki, Fransa mühüm rol oynayırdı…
Lyosa: Hə, hə, düşünürəm ki, elədir. Misal üçün, Borxesin Fransaya gedişi. Dərhal Fransanın ən prestijli jurnallarında Borxesə çoxlu nömrələr həsr etmişdilər. Məsələn, “La-Nouvelle des Française”. Və Borxes kütləvi şəkildə tərcümə olunmağa başladı, kütləvi deyəndə, yəni mədəni elita üçün. Borxesdən dərhal sonra digər Latın Amerikalı yazıçılar tərcümə olundu, Kortasarın nağılları, 1966-cı ildə yazılan “Xana-xana oyunu” romanı böyük əks-səda doğurdu, analiz edildi, çoxlu dillərə tərcümə olundu. Daha sonra bu fenomen təkcə Avropada yayılmaqla qalmadı, həmçinin, Latın Amerikasında da öz əksini tapdı. Xatırlatmaqda fayda var ki, Latın Amerikalılar özlərini oxumurdular. Biz ingilisləri, fransızları oxuyurduq, öz ədəbiyyatımıza şübhə ilə yanaşırdıq, üstəlik, bir nəsil var idi ki, regional ədəbiyyatı, folkloru inkar edirdi. Həmin illərdə Latın Amerikası Avropa sayəsində öz ədəbiyyatı ilə tanış oldu. Dediyim kimi, həmin illər oyanış illəri idi. Parisdən sonra mərkəz, fikrimcə, Barselona idi. Kataloniyalı redaktorlara görə, biz Latın Amerikalılar yaşamaq üçün Barselonaya gedirdik.
Vaskez: Gəl Parisdən uzaqlaşmayaq, Fransanın Latın Amerika ədəbiyyatının nüfuzunda göstərdiyi roldan danışarkən, dərhal Roje Kayua yada düşür.
Lyosa: Hə, hə, əlbəttə, onun Latın Amerikası ədəbiyyatından ibarət kolleksiyası var, Borxesi, Nerudanı, Pası ilk tərcümə edənlərdəndir.
Vaskez: Ona görə istərdim ki, onunla bağlı lətifəni danışasan, artıq başqa yerlərdə səslənib və nə qədər təəccüblü, ədəbiyyat necə də təsiredicidir.
Lyosa: Bu həm çox gülməli, həm də mənə ədəbiyyatı öyrədən əhvalatdır. Belə ki, əsərlər yazılıb çap olunduqdan sonra öz ömrünü yaşayır və artıq müəllifin son söz haqqı olmur. Bu, artıq oxucuların səlahiyyəti olur. Roje Kayua “Şəhər və itlər”i dərc etmək üçün tərcümə haqqında müqavilə imzalamışdı, beləcə, mən onun yanına getdim ki, təşəkkür edim. O vaxt Kayua YUNESKO-da mədəni işlər üzrə köməkçi işləyirdi. Ofisinə getdim, tanış deyildik, dedim təşəkkür etməyə gəlmişəm. Cavab verdi ki, yox, dəyməz əsəriniz çox xoşuma gəldi və başladı əsərimə şərhlər verməyə. Dedi ki, ən çox xoşuma gələn şeylərdən biri o idi ki, Yaquar yoldaşları arasındakı liderliyini əldə saxlamaq üçün həyata keçirmədiyi cinayəti uydurur. Onda mən ona dedim ki, axı Yaquar qulu öldürdü. Deyir yox, yox, nə danışırsınız, əgər Yaquar qulu öldürsəydi, bu çox adi hekayə olardı, siz yazdığınız əsəri heç anlamamısınız ki. Burada maraqlı olan elə orasıdır ki, Yaquar qulu öldürmür, çarəsizlikdən, liderliyini itirdiyi üçün cinayətkarı oynayır. Onun səbəbləri mənə çox inandırıcı gəldi və o vaxtdan bəri məndən kimsə soruşanda ki, Yaquar qulu öldürdü ya yox, deyirəm ki, ola bilər, dəqiq bilmirəm. Çox vaxt yazıçılar nə etdiklərinin fərqinə varmırlar və bu zaman oxucular əsərin yaratdığı təəssürata görə çox güman ki, haqlı olurlar. Elə sənin də öz romanında aşkarladığın kimi yazıçılar yazdıqlarına tam nəzarət edə bilmirlər.
Vaskez: Sənin ikinci romanın “Yaşıl ev” bizi xüsusilə maraqlandırır, çünki Lituma obrazı ilk dəfə orada meydana çıxır. Sən onu müxtəlif kitablarında, eləcə də son romanında yenidən canlandırmısan. “Yaşıl ev”də təkcə Lituma deyil, həmçinin Manqaçeriya obrazı da var ki, onu da yenidən diriltmisən. Litumanın həyatını təsvir edən lətifə var, o mehmanxanaçı obrazıdır. Sənin onunla münasibətin necə oldu, birinci dəfə 1966-cı ildə “Yaşıl ev”də göründü, sonra “Palomino Moleronu kim öldürdü?” əsərində, “And dağlarında terrorda”, hətta son romanında da ondan istifadə etmisən. Bu obraz demək olar ki, artıq 50 ildir səninlədir.
Lyosa: Məncə, daha əvvəl yaranıb, “Rəhbərlər” kitabımdakı nağıllardan birində var idi. Mənə elə gəlir ki, Piuradakı hekayələrdən birində yorğun, cani və zalim obraz kimi ortaya çıxır. Maraqlıdır ki, mən obrazları hansısa bir hekayə üçün uydururam, hadisə başlayanda yaranır, bitəndə yox olurlar, amma Lituma və başqa bir neçə obrazımın vəziyyəti elə oldu ki, bu obrazlar yaddaşımın dərinliklərində qalıb hekayəyə başlayanda birdən meydana çıxırlar, sanki deyirlər ki, mən hələ öz bacarıqlarımdan kifayət qədər istifadə etməmişəm, hələ daha çox işə yaraya bilərəm. Bu, personajın yaddaşımda hələ yaşadığına və tezliklə ondan bəhrələnə biləcəyimə işarədir. Ancaq bütün personajlarla belə olmur. Niyə Lituma? Bilmirəm, məntiqli açıqlamam yoxdur. Lituma layiqli polis obrazıdır, faciəvi hadisələr yaşayır, həyatında xüsusi heç nə yoxdur, düşünürəm ki, onda ədalət hissi var, nə cürsə, safcasına, instinktiv olaraq tabe olur, əlbəttə ki, bacaranda. Çox vaxt bunu bacarmır. Yəqin, onda nəsə xoş bir şey var ki, məni cəlb edir, simpatiya yaradır. Yəqin nəsə sağlam şeydir ki, onu əsərlərimdə saxlayır. Digər səbəb o ola bilər ki, o Piuradandır, mən Piurada çox xoşbəxt idim. İkinci dəfə Piuraya gedəndə çox sevdiyim dayımgildə qalırdım, onlar da məni çox sevirdilər və ədəbiyyata olan marağıma dəyər verirdilər. Mənim qəzetlərdə çap olunmağım, kiçik şeirlər yazmağım onun xoşuna gəlirdi. Həmin il mənim teatr əsərim ilk dəfə səhnələşdirilmişdi, özümü Piurada yazıçı kimi hiss etmişdim. Buna görə də mənim Piura ilə bağlı çox xoş xatirələrim var. Bəlkə də Lituma bunları simvolizə edir, o Piuralı kimi danışır. O həmişə doğma yurdunun mənzərələrini, ifadələrini, istiliyini xatırlayır. Əslində, bilmirəm niyə, amma Lituma elə bir obrazdır ki, mən heç vaxt ondan ayrıla bilmirəm, o məni müşaiyət edir və adətən ikinci dərəcəli rollarda iştirak etsə də, mənim çox əsərlərimdə var.
Vaskez: Həmin Piurada olduğun illərdə sən ideal uşaqlıqdan və ədəbiyyatda nümayiş etdirdiyin azadlıqdan danışırdın, ancaq mən həmişə öz-özümə soruşurdum ki, on yaşın olanda atanla tanış olursan və artıq bilirsən ki, sənə dedikləri kimi vəfat etməyib. Onun bütün bunları gizlətməyi və sənin ədəbiyyat şövqünü üstələmək istəyi ilə aranızda sərt bir münasibət başlayır.
Lyosa: Maraqlı faktdır ki, atamı tanıyanadək mənim üçün yazmaq oyun kimi bir şey idi, ailəm də məni dəstəkləyirdi. Mən yazırdım, oxuyurdum və anam, nənəm, babam əl çalırdılar. Sonra atam bu meylimi görəndə çox qorxdu, o, ədəbiyyatı uğursuzluq və bohemlik sayırdı. Və başa düşəndə ki, onun oğlu şair və ya yazıçı ola bilər, mənim bu istəyimlə mübarizə aparmağa başladı. Atamın bu hökmranlığından zəhləm gedirdi. Məni çox əzir və qorxudurdu. Və bu zaman ondan gizli şəkildə yazmaq, oxumaq, yəni onun hökmranlığa qarşı çıxmaq, atamın yoxa çıxartmağa çalışığı suverenliyin müdafiəsi idi.
Vaskez: Amma sən həmişə demisən və işində də bunu görtərmisən ki, ədəbiyyatın işi üsyandır, yazmaq üsyan etməkdir.
Lyosa: Çox güman ki, bu fikirlərim atamla bağlı hadisədən yaranıb.
Vaskez: Məhz bunu soruşmaq istəyirdim.
Lyosa: Məncə, bununla bağlıdır. Mən atama iki şey üçün çox minnətdaram, anam, nənəm və babamla yaşadığım zaman fərqinə belə varmadığım azadlığıma olan sevgi. Təbii ki, atamla yaşamağa başlayandan sonra bu yox oldu və mən bütün qərarvermə hüququmu əldən verdim, hər şey artıq atamın səlahiyyətində idi. Mənim azadlığa olan sevgim onun mənim üzərimdə hökmranlıq istəyindən yaranıb. İkincisi, atamın sayəsində məni hərbi məktəbə qoymuşdular, düşünürdülər ki, bu məni ədəbiyyat xəstəliyindən sağaldar, əslində isə bu mənim ilk romanıma mövzu verdi. Bundan başqa, Leonsiyo Prado məktəbi paradokslarla zəngin idi, mən həmin məktəbdə professional yazıçı oldum. Məktəb yoldaşlarımın sevgililərinə sevgi məktubları yazırdım, bunu bacarırdım və üstəlik də çox xoşuma gəlirdi. Çünki qarşı tərəfin də məktublarını oxumalı idim, beləcə, onların intim həyatına daxil olurdum. Həmçinin, erotik ədəbiyyatla məşğul olmağa başladım, bu cür yazmaq, xüsusilə də, məktəb daxilində kişilik hesab olunurdu.
Vaskez: Həm də hörmətli iş idi.
Lyosa: Hə, hə, erotika yazırsansa, deməli əsl kişisən, maçosan. Həm də ki, bu pornoqrafik romancıqlara görə qazanırdım da.
Vaskez: Pul götürürdün, ya siqaret?
Lyosa: Tam xatırlamıram. “Şəhər və itlər”in əlli yaşı olanda dostlarımdan müsahibə götürmüşdülər. Ən yaxın dostlarımdan biri, bu yaxınlarda vəfat edən Viktor Florez Fion demişdi ki, mən Marionun ilk ədəbi personajlarından olmuşam, yazdığı pornoqrafik romancıqlara, sevgi məktublarına görə adətən siqaret alırdı. Beləliklə, mən atamın sayəsində peşəkar yazıçı oldum.
Vaskez: 60-cı illərin üçüncü mühüm əsəri “Kilsədə söhbət”dir. İllər sonra çap etdirdiyin “Keçi bayramı” kitabı da əks-səda doğurdu. Diktatura dövründə yaşanan mənəvi imtahanlar və onların nəticəsi. “Keçi bayramı”nı hadisələrdən 30-35 il sonra yazmısan, “Kilsədə söhbət” isə daha qədimdir, sənin keçmişindən bəhs edir. Ancaq bu nisbətən yaxın keçmişdir. Sən bu əsərləri yaddaşını qoruyub saxlamaq və unutmamaq üçün yazmısan?
Lyosa: Hə, “Şəhər və itlər” əsəri, üzr istəyirəm “Kilsədə söhbət” əsəri bu məqsədlə yazılıb. Orada təsvir olunan illər diktatura illəri idi, belə deyək ki, səkkizlik illəri, 48-ci ildən 56-cı ilədək. Bu həmin illər idi ki, mənim yaşıdlarım uşaqlıqdan sıyrılıb gəncliyə, yetkinliyə qədəm qoydular. Bu səkkiz ili heç bir siyasi partiyası olmayan bir ölkədə yaşadıq. Siyasi partiyalar qanun qəbul etmirdi, siyasətdən danışmaq riskli idi, mənim oxuduğum “San Markos Universiteti” Rodrigist repressiyası üzündən basqına məruz qalır, müəllimlər, tələbələr sürgün edilir, həbsə atılırdılar. Kommunist partiyası yenidən yaranmaq istəyirdi, çünki 52-ci ildə diktaturaya qarşı etiraz zamanı tamamilə məhv edilmişdi. Çox solğun, pis illər idi. Hamımız bilirdik ki, qəzet və jurnallarda (o zaman televiziya yox idi) yazılanlar hamısı yalandı, şaiyələr gəzirdi və anlamaq olmurdu ki, bu ehtimallar, fantaziyalar nə qədər davam edə bilər. Misal üçün, San Markosda yoldaşlarımıza etibar etmirdik, çünki diktatura tələbələri siyasi işlərə qatırdı. Cahillik və qorxu içində yaşayırdıq. O illər mənə o qədər təsir etmişdi ki, bir gün bu dövrü – yaşıdlarımın böyüdüyü mənəvi pozğunluq və rüşvətxorluq mühitinin tarixini yazmağı düşünürdüm. Yəqin ki, həmin illərin yadımda qalan ən əsas hadisəsi Peruluların çox nifrət etdiyi, repressiyaların atası və dövlətin başçısı Alexandro Esparsa Sanyartunu tanımaq idi.
Vaskez: Kayo Mierda dedikləri odur?
Lyosa: Hə, o əsl Kayo Mierdadır. Mən onu hərbçi olduğum müddətdə tanımışdım, həbsdə olan yoldaşlar var idi, onlar döşəmədə yatırdılar, biz o vaxt pul yığıb onlara yorğan aldıq və Sanyartunun onları saxlatdırdığı panoptik həbsxanaya apardıq. Həbsxananın müdiri bizə dedi ki, bu yorğanları dostlarımıza vermək olmaz, hökumət başçısının icazəsi yoxdur. Yadımdadır ki, biz öz bölməmizdə götür-qoy edib qərara gəldik ki, repressiya başçısını məhkəməyə verək, kimlərsə etiraz edirdilər. Van Rike adlı bir oğlan yadımdadır, deyirdi ki, biz saray xalçasına dırmaşa bilmərik və sonda biz o saray xalçasına dırmaşmaq qərarına gəldik. Alexandro Sanyartu bizim üçün bu məhkəməni San Markos Federasiyasında təşkil etdi, beş nəfər seçdilər və mənim bəxtim gətirdi ki, onlardan biri oldum. İtaliya meydanındakı Daxili İşlər Nazirliyinə getdik, əlbəttə ki, çox böyük qorxu ilə ürəkbulandıran adamın kabinetinə daxil olduq. Əvvəllər görmədiyim bu insanın görünüşünü heç vaxt unutmadım. Biabırçı situasiya idi, dərisi kağıza oxşayırdı, əlbəttə ki, nə yerindən qalxdı, nə də bizi salamladı. Bizə sudan balıqlara baxırmış kimi baxırdı. Artıq kimin danışacağını seçmişdik, nə istədiyimizi izah edirdik, heç nə demirdi, eləcə bizə baxırdı. Biz danışdıq qurtardıq, o bizə baxmağa davam edirdi. Zəhmli idi və bu qəribə kontrast yaradırdı, nəhayət siyirməsini açıb Kahuide qəzetini çıxartdı, o qəzeti biz buraxırdıq, mimioqraf idi və əlbəttə ki, hər səhifəsində onu söyürdük, nömrələri havada oynatdı və soruşdu: Bəs bu? Bəs bu? Mən bilirəm siz harada toplaşırsız, bunu harada çap edirsiz, nələri müzakirə edirsiz, burada hansı təxəllüslərlə yazdığınızı da bilirəm. Birdən elə təəssürat yarandı ki, o hər şeyi bilir, bizim ən özəl həyatımızı, sirrlərimizi də. Düşünürəm ki, elə oradaca “Kilsədə söhbət” başlandı. Dəqiq bilmirəm, amma o an fikirləşdim ki, mən qəhrəmanı belə olan bir əsər yazmalıyam. Bu fikir beynimdə fırlanırdı, inkişaf edirdi və onu yazanda hardasa təqribən 66-67ci illər idi. O görüşdən artıq xeyli vaxt keçmişdi və daim beynimdə əsərimi hazırlayırdım. Bu ən çətin yazdığım əsər idi, birinci il Tinieblada işlədim, epizodlar yazırdım, bilmirdim bu situasiyaları necə əlaqələndirim. Bu hadisəni cəmiyyətin baxış bucağından qələmə almaq istəyirdim, diktaturanın necə olduğunu, Hökumət evində yaranan rüşvətxorluğu, əhalini necə alçaldıb əzdiklərini, peruluların peşəkar və şəxsi həyatı kimi siyasətdən uzaq şeylər. Bir il bütün bunların içində itib-batdım, kor-koranə işləyirdim və elə o vaxt ağlıma həmin söhbət gəldi ki, bu da əsərin onurğasını təşkil etdi. Müxtəlif məkanlara və cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə hadisəni yayan bütün söhbətlər oradan açılır və orada birləşirdi. Bu strukturu tapana qədər demək olar ki, kortəbii şəkildə işləmişdim. Məncə, bu mənim ən çətin başa gələn kitabımdır.
Vaskez: Mürəkkəb əsərdir. Bir məqalə, konkret olaraq Xose Migel Oviedonun “Həqiqətin Əksi” yazısı fikrimcə, sənin əsərin haqqında yazılmış ən yaxşı mətndir. Orada Oviedo sənin “Kilsədə söhbət” əsərində istifadə etdiyin metoddan danışır və deyirdi ki, sən əsasən maqma tipli yazırsan, çalışırsan ki, heç bir ədəbi imkanı buraxmayasan, bu əsərdə isə üç min səhifə var.
Lyosa: Üç min olduğun bilmirəm, ancaq, çox böyük maqmadır.
Vaskez: Bu metodunu dəyişmisən heç?
Lyosa: Yox, mən bu metodu “Şəhər və itlər”romanında kəşf etdim və ondan bəri bu mənim yazı metodum oldu. Həmişə qatmaqarışıq, selvanı xatırladan qaralamanı yazmaq mənim üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu mənə hər hansı bir hekayəyə başlayanda şübhələrimi dağıtmağa imkan verir. Həmişə əsəri yazmağa dərin pessimizmlə başlayıram, elə bilirəm ki, heç nə alınmayacaq, səhv etmişəm. Onda yazmağa başlayıram, xaotik şəkildə, səhnələri təkrarlayaraq, bəzən bir səhnəni daha yaxşı alınana qədər iki-üç dəfə yazıram. Heç vaxt nə struktur, nə də dilə görə narahat olmuram, çünki maqmanı tapandan sonra hər şey dəyişir. Daha yaxşı alınır, böyük zövq alıram. Artıq əminliklə işləyirəm, hekayə hazırdır və indi məndən asılıdır. Selvanı aydınlaşdırıram, artıq yerlərini ixtisara salıram. Belə deyək ki, həm strukturunu, həm də dilini mükəmməlləşdirirəm və bu çox əsrarəngizdir. Mən anlayıram ki, fərqinə varmadan şeyləri bir-birinə qarışdırmışam, bəzi personajlar daha vacib obrazların yanında keçici şəkildə başa keçir və qəhrəman olacaq obrazları söndürür və ya kiçildirlər. Həmişə təəccüblü şeyləri aşkara çıxarıram, məsələn, yazarkən təkcə şüurumuzda, ağlımızda olanları deyil, həm də qəribə instinktlərimizi, istəklərimizi yazırıq. Bu da hekayəni tamamilə gözlənilməz istiqamətə aparır və çox vaxt hekayədə yazılanlar həyatın dərinliklərdən gələn bu elementlərdən yaranır və tabuya üsyan edərək, çoxlarının qapalı saxlamaq istədiyi qapıları açaraq tarixə çevrilir. Düşünürəm ki, roman yazmaq öyrədici prosesdir, necə olduğumuzu, daxili aləmimizi görürük. Bu, roman yazmağın ən sevdiyim hissəsidir. Üçüncü mərhələdə, xüsusilə dilin üzərində işləyirəm və ixtisarlar edirəm. Raymundo Lire Xarbara həmişə İntibah Dövrü haqqında dərsə başlayanda öz şagirdlərinə deyirdi ki, yadda saxlayın, sifətlər onlardan istifadə etməmək üçün yaradılıb. Bu frazanı həmişə yadda saxlayıram. Bəzən ürək ağrısı ilə sifətləri silirəm. Mənim yazı qaydam təqribən belədir.
Vaskez: 60-cı illərin sonlarından başlayaraq sənin romanlarında məni maraqlandıran bir dəyişiklik var. Müsahibələrin birində demişdin ki, indiyə qədər yumor yazmaqda istəksiz olmusan, hadisələrin ciddiyətini azaltdığını fikirləşirdin.
Lyosa: Bu Sartrın pis təsiri idi. Mən Sartrçı idim. Sartr ağıllı adam idi, amma yazarkən yumordan tamamilə uzaq düşürdü. Sartrın nəhəng əsərlərində heç bir dənə də olsun təbəssüm yoxdur. Həmişə çox ciddi olub. Kortasarın dediyi kimi, yazmaq üçün bircə paltosunu geyinib, qalstukunu taxan yazıçılardan idi. Ona görə düşünürəm ki, biz Sartrın davamçıları özümüzü inandırmışdıq ki, yumor ciddi ədəbiyyatı öldürür. Yumordan istifadə etmək gerçək həyatdakı yaşantılarla dərin əlaqəsi olan ədəbiyyatı qeyri-real edirdi. Məncə, bu ona görədir ki, “Kilsədə söhbət”ə qədər yazdığım əsərlərdə yumora çox azdır. Ancaq sonra maraqlı və gözlənilməz bir şey baş verdi. Peru selvasına etdiyim iki səfərdən sonra (biri 58-ci ildə idi) bir əsər yazmaq istəyirdim.
Vaskez: “Yaşıl ev”in yazıldığı il…
Lyosa: Ədəbi baxımdan ən məhsuldar səfərim idi, çünki orada “Yaşıl ev”, “Pantaleon və qonaqlar”, “Ünsiyyətcil”i yazdım. Qısa səfər idi, lakin unudulmaz iz buraxdı. 58-ci ildə selvaya ilk səfərim zamanı belə bir şeylə qarşılaşdım: sərhəd qarnizonu olan hər kənddə kəndlilər əsgərlərdən şikayət edirdilər. Əsgərlər onların qadınlarına təcavüz edirdilər, onları istismar və narahat edirdilər, ümumi narazılıq vardı. “Yaşıl ev”i yazıb bitirəndən bir neçə il sonra həmin yerlərə yenidən səfər etdim və çox əyləncəli bir şey oldu, sanki hekayənin ikinci hissəsini eşitdim. Yenə hamı hərbçilərdən şikayət edirdi, lakin bu dəfə səbəb başqa idi. Hərbçilər öz qadınlarını gətirib baraklara girir, sonra çıxıb kəndlilərin gözlərinin qabağından keçərək, kim bilir hara gedirdilər, bu dəfə deyinirdilər ki, nəyə görə əsgərlərin bu qədər səlahiyyəti var, niyə bu qadınlar kəndlilərin istifadəsi üçün kənddə qalmırlar. Onda beynimdə iki qütb birləşdi və yeni hekayənin yarandı. Hərbçilər ciddi problem kimi görünürdülər, zorakılıqlar, kəndlilərin narazılığı. Belə olduqda, öküzü buynuzundan tutmaq qərarana gəldilər və xüsusi xidmət təşkil etdilər. O anda mənim yadıma Leonsiyo Prado məktəbindən bir hadisə düşdü. Xüsusi xidmət təşkil etmək üçün necə hərbçilər olmalıdı idi? Onda silahlı qüvvələrin əlində olan bürokratik şeylər ağlıma gəldi. Öz-özümə soruşurdum ki, nə tip hərbçi seçərdilər? Yəqin ki, bu idarə heyətindən olmalı idi, ya artilleriyadan, ya atlılardan. Əminəm ki, dürüstlüyünə görə fərqlənən hərbçini seçdilər, çünki az da olsa günahı olan bir adam bu məsuliyyəti götürə bilməzdi. Və beləcə, mən gördüm ki, bir hekayə uydurmuşam və roman yazıram. Lakin maraqlısı odur ki, mən bu əsəri əvvəlkilər kimi ciddi şəkildə yazmağa başlamışdım. Sonra başa düşdüm ki, bu mümkün deyil, heç kəs burada yazılanları ciddiyə alıb həzm edə bilməz. İnandırıcı olsun deyə bu əsər yumorla yazılmalı idi, böyük Y hərfi ilə. Balaca uşaq oyuncaq tapıbmış kimi, mən də tapdım ki, elə əsərlər var ki, onları gülüşlə yazmaq lazımdır. Ədəbiyyatda yumoru tapdım və o vaxtdan sonra yumor damarı yazdığım bütün əsərlərdə yanımda oldu. “Pantaleon və qonaqlar” əsərində bir daha başa düşdüm ki, bəzi əsərlər inandırıcı olsun deyə yalnız yumorla, təntənəli dildə yazılmalıdır.
Ardı var
İspancadan tərcümə etdi: Günel Məmmədova
sim-sim.az
